Qui Sanctorum Martyrum Christi splendidos agones ad posteritatis memoriam, & gloriosa certamina, cera vel atramento ligare tentaverit, ita necesse est circa veritatis limites sese totum coerceat, ne vel obscura nimium brevitas sacratissimi operis dignitati quippiam detraxerit, vel adulterina verbis quibuslibet emendicatis prolixitas, nævum sordidissimæ adulationis inducere videatur. Hoc attendens ego Garnerius religionis atque rhetoricæ professionis afflatus doctrina ; Petre venerabilis Abba Trenorciensis, non sine grandi periculo sciens & volens, ex auctoritatis tuæ præcepto in ignem mitto manum, dum ad beatissimi Valeriani Martyris Deo gratissimam passionem, & corporis ipsius post multos annos extumulationem describendam licet indignus satis emerserim, qui novum opus ex veteri, partim ex historia Cæsariensis Eusebii, partim ex illustrium nostri temporis virorum descriptionibus, Baldrici nimirum Dolensis Archiepiscopi, & Falconis viri admodum litterati & religiosi, formidolosus imitator conficiens, jam quasi senescentem fidelium memoriam, utpote sensibus antiquis imbutam, ad nostræ quasi juventutem novitatis revocare studuerim. Nitor igitur (Pater amabilis) ad impar opus : & cum juxta Hieronymum grandes materias ingenia parva non sufferant. Valerianum Martyrem membrum in Christi corpore fortissimum, & proprio capiti eo firmius quo vicinius inhærentem, magis exacerbasse rusticani sermonis imperitia crediderim, quam dignum aliquid cœlestis curiæ Senatoris laudibus nostræ paupertatis rivulis addidisse. Porro quod minus vel scientia nobis vel facundia subministrat, ex impositæ saltem obedientiæ viribus aggrediar auxiliante Deo quod hortaris ; lascivientes verborum pampinos, & tumentem eloquentiæ Gallicanæ cothurnum, superstitionibus Poetarum, & declamationibus Rhetorum derelinquens ; ipse medium pedestris orationis iter, veritatis lumine præcedente, cum orationum tuarum suffragio prosequi non cunctabor.
Passio Sancti Valeriani Martyris.
Inter ecclesiasticos historicæ veritatis scriptores claruit omni sidere pulchrior, vir illustris omni scientia litterarum, sed fide & meritis illustrior, Eusebius scilicet Palæstinæ Cæsariensis Episcopus, qui ab ipsorum Apostolorum Christi temporibus usque ad propriam ætatem, ecclesiasticorum virorum ordinavit historiam : quam nimirum non minus veritatis indagine quam puritate fidei & sermonum sobrietate perlustravit. Siquidem nec episcopalia gesta, nec venerandorum seriem Conciliorum, seu pravitatis hæreticæ sordidissimum putorem suis in locis destitit assignare, qui roseis etiam Martyrum coronis memoratæ corpus historiæ studuit mirabiliter honorare.
Igitur sicut eodem Episcopo prosequente didicimus, Antonino Vero reipublicæ curam administrante, & in fascibus regni principatum obtinente, beatissimus Photinus vir apostolicæ fidei, Lugdunensem Galliæ metropolim divinitus erudiendam suscepit ; ut in ea christianæ religionis titulos erigeret, quæ tantopere diabolicæ superstitionis idola coluisset. Ad hanc itaque civitatem ipsa nobilitate nobiliorem, apostolicæ doctrinæ Pontifex intrepidus accedens, ascitis secum venerabilibus collegis suis, & beatis confessoribus, Valeriano atque Marcello, evangelicæ tuba prædicationis inter frementium turbidas acies populorum personuit ; ut sacerdotali buccina perstrepente, Jerichontinos virtus divina muros erueret, ut civitas Esebon, quæ est cingulum mæroris, jam non serviret Seon Regi Amorrhæorum, qui dicitur tentatio lacessens, sed ad filios Israel perpetua possessione retinenda demigraret.
Erat in hujus urbis altera parte sordidissimæ templum Dianæ, miris artibus & artificioso cultu sagaciter expolitum ; in quo male decepta gentilitas erronea, propriæ damnationis vota spurcissimo perditæ meretricis idolo persolvebat : ubi cœlestem superni numinis Deitatem, naturæ dotibus, & gratiæ spiritualis auspiciis viduata, contineri veraciter æstimabat. Cernens igitur vir Deo plenus, immanissimum dæmoniacæ superstitionis horrorem, ultra quam credi potest indoluit, & ad debellandum nefandissimum idolatriæ scelus, se totum viriliter objiciens, captus a sacrilegis cum quadraginta circiter octo commilitonibus suis, carcerali custodiæ traditur mancipandus. Inter quos præcipui bellatores, & nostræ fidei defensores, Valerianus scilicet atque Marcellus dum divinis laudibus insistentes in oratione solito devotius pernoctarent, astitit eis Angelus splendidissimum jubar in aspectu suo præferens, qui eosdem & de carceris obscurissimo situ tutos ab omni malignantium insidia potenter educeret, & quam deberent aggredi viam indubitanter præmonstraret. Exeuntes autem consummatæ perfectionis Confessores teterrimum angustiæ carceralis horrorem, jam Lugdunensi sententia semel examinati, sub angelico ducatu spem futuræ passionis Sancto Spiritu præventi, tota mentis alacritate concipientes, ad destinatas sibi cœlitus mansiones, regii tramitis iter prosequuntur.
Et certe numerus iste binarius, caritatis evangelicæ decuit prædicatores, ut nostri Salvatoris exemplo provocati, qui binos ante faciem suam in omnem locum præmiserat quo esset ipse venturus, velut in uno capite duo oculi, quæ retro sunt obliviscentes, & in anteriora sese viriliter extendentes, sequantur ad palmam supernæ vocationis. Ambo siquidem filii lucis, superni cultores numinis ambo, sub una eademque provincia, unius ejusdemque diocesis ambo territorium ad tridurandam dominicæ sationis aream delegerunt. Beatus quippe Marcellus Cabilonem usque feliciter evectus, Christi nomen & gloriam indefessus perorator ibidem prædicavit, donec officium suum proprii sanguinis effusione consummaret. Porro Valerianus noster Trenorchium, castrum tunc temporis imperiale, Crucis invictissimæ signo præmunitus intravit ; & castrensibus idolatriæ peste sordentibus cibaria mensæ cœlestis, utpote circa fidem languentibus, erogare non destitit.
Insonuit igitur Beati Valeriani rumor ad aures promiscui sexus & ætatis hominum perfidorum, donec Romani Præsidis regiam in urbe Cabilonensium sollicitudinem administrantis tribunal ascenderet, & universorum comprovincialium mentes in admirationem facundissimi oris, & salubrioris doctrinæ concitaret. Erat quippe vir Deo dignus, in officio prædicationis assiduus, in oratione devotus, in abstinentia ciborum virtute sobrietatis accinctus, in necessitatibus indigentium pro temporis qualitate profusus, per omnia Crucis, quam circumferens prædicabat, imitator effectus. Post passionem igitur memorati supra Marcelli glorificandi Martyris, Priscus provinciæ nefandissimus Præses, adhuc Sanctorum calenti sanguine madidus, Trenorchium multo sceleratorum satellitum comitatu succenturiatus accessit, tota malignitatis sagacitate perquirens, sicubi locis in illis Christianorum conventicula possent latentia reperiri. Tunc exstitere quidam de numero perditissimæ plebis gregarii scurræ, qui dicerent, Valerianum quemdam præstigiatorem ex aliis mundi partibus refugam, menses utriusque sexus hominum maleficiis immutantem ; & ad sacrilegia crucifixi nescio cujus impellere non cessantem. Asserunt etiam eum in quodam tuguriolo conciliabula Christianorum clandestinis persuasionibus congregare, & ad injuriam deorum, & sugillationem legis antiquæ, vel regiæ majestatis contemptum, signo Crucis cervices proprias inclinare.
Audiens hæc insatiabilis Præses nequitiæ, totum propriæ malignitatis furorem non capiens, sequenti quidem nocte siluit, conceptam mentis insanium artificiosa calliditate dissimulans, donec in crastinum super inviolabili nostræ fidei dignitate veritatis Martyrem conveniret. Exspectata dies advenerat ; cum Priscus jubet apparitoribus suis Valerianum sibi beatissimum præsentare. Protinus ad domini nutus turba parata leves, notissimum sanctissimi viri contubernium celeriter irrumpunt, ubi deditum orationi cum paucis fratribus eumdem reperiunt, cum sacratissima fidelium fratrum paucitate, de qua Salvator in Evangelio ; Nolite timere pusillus grex, quia complacuit Patri meo dare vobis regnum, quasi diceret ; Nolite timere si pauci numero, si fortuna tenues ; quia per vos & sanctorum supplendus est numerus Angelorum, & in regno mecum coæterni Patris, ut fratribus, erit vobis absque dubio confidendum. 
Tales sane pauperes Christi, coheredes Christi sub humillimo tegete latitantes invenit servilis & calumniosa perfidorum conditio : quibus tamen velut hospitibus nostræ religionis, accurate satis & officiose suscipiendis, Valerianus frontis & mentis hilaritate perfusus, alacriter obviavit. Enim vero balatrones impurissimi, fæx universorum & purulentia mortalium, manus omni chiragrica nodositate dignissimas in venerabilem virum, mox Christi Martyrem futurum violenter injecerunt : & primo quidem multis lacessitum injuriis, homines nequam Præsidi nequissimo præsentare curaverunt. Quem minister iniquitatis torvis oculis & aspectu venenoso satis indignanter considerans, acrioribus intonat minis ; & prima fronte titulum Christianitatis ei objiciens, hortatur subinde ut libamina Diis juxta consuetum patriæ culturæ ritum supplex offerre non differat.
Valerianus autem tota Spiritum sanctum mente concipiens, constantia fidei roboratus, vultu placito, verbis mitioribus tyrannum taliter adorsus est. Puersuasio tua. Præses, nec rationibus humanis, nec auctoritate divina firmatur ; quippe quæ gipseas & marmoreas, aureas & argenteas effigies nobis ad similitudinem hominum mortuorum excellenter compositas præcepit adorandas. Nam mihi nullis argumentationibus unquam poterit perdoceri, invisibilem, incomprehensibilem & omnipotentem Deitatis majestatem hisce creaturarum formis posse concludi. Ad hoc accedit, quod universorum hominum quibus execranda nimis auctoritate simulacra diversi generis effigiatis, tam nefarii mores, & perditissimi actus exstiterunt, ut si fides librorum vestrorum auctoritati servetur, non cœlestis sursum divinitas, sed inexpiabilis prorsus infernalibus claustris tormentorum immanitas debeat assignari. 
Hæc & in hunc modum multa beato Martyre luculenter satis & subtiliter perorante, Priscus ex commentis poeticis seriem narrationis aggressus, Liberi Patris, & Saturni, Jovis & Junonis, Veneris & Dianæ divinitatem antiquitus ipsorum philosophorum vocibus, & peritissimorum testimoniis rhetorum ab imperiali splendore nonnisi rationabiliter asserit promulgatam, & in universis quaquaversum mundi partibus celebriter dilatatam. Aut igitur, inquit, habita tecum deliberatione, prætaxatis numinibus, Valeriane, sacrificia votiva persolveris, aut sicut collega tuus ille rebellis Marcellus, vel durioribus etiam tormentis te distrahendum memineris. Quid multa ? Dum mutuæ contentionis alternatum protrahunt funem, Valerianus metu secuturæ passionis intrepidus audacter intulit ; Ratiocinatio tua, Præses, nunquam a statu fidei christianæ, soliditatem nostræ mentis concutiet, nec in contumeliam nostri Redemptoris ad diabolicas sordes pestilenter adorandas, genus regium & sacerdotale poterit infirmare. Tu impurissimus idolatriæ cultor, immundissimorum Principum tuorum decreta custodias ; tu fæculentias sordidissimorum dæmonum omni spurcitia cloacali fœtidiores, nidore recentioris & calentis animalium sanguinis, & thymiamatis odore fertiliori placare festines : ego vero supplens eaquæ desunt in corpore meo passionum Christi, meipsum in odorem suavitatis omnipotenti Deo Patri offerre curabo. 
Ad hæc Priscus totus extra hominem factus in amentiam conversus, sævit, turbatur, animo fremit, ore minatur, ac in eum nunquam maledictis exsatiatus, præcipit officialibus suis, ut servum Dei rigidioribus loris astrictum, nodosostipiti firmius alligare, & toto corpore ferreis pectinibus dissipare non morentur. Quod jubet, impletur : manus impia non miseretur. Verum inter hæc dum sævientis ungulæ lateribus acumen infigitur, dum vulnus hiulcum fibras extales & intestina latentia prodit, dum tyrannicus furor totum pestilentiæ suæ virus acerbioribus minis, & ignea prorsus in Sanctum Dei acie retorquet oculorum, invictissimus summæ veritatis orator tribunal mentis intrepidus ascendens, vix credibiles passionis angustias alacritate non modica percurrens, divinas laudes Salvatori nostro tota devotione persolvebat. Videres sane Præsidis ex ingenita sibi perfidiæ malignitate miserabilem defunctum : videres Martyris gloriosi ex laudabili tormentorum perseverantia luce clariorem provectum. 
Timens igitur Præses ne gloriosior ex pœna diuturniori Valerianus exurgeret, jubet eum de stipite cum omni celeritate deponi ; ne virtus ipse turpiter a populo crederetur, qui de victoria clarissimi Martyris plausum gentibus theatralem fieri decrevisset. Valerianus igitur ad imperium scelerati Prætoris solutus & de ligna depositus, capitalem jubetur excipere sententiam ; ut victoriam quæ videbatur ex pœna succressere, pariter cum vita terminaret. Dum vero cervicem percussori suavissimi odoris hostia Martyr inclinaret, genibus in terram orationis gratia defixis, oculis in cœlum cum toto mentis desiderio sublevatis, hoc ante plenitudinem gloriæ subsequentis promeruit, ut cælos ipsos aperiri sibi conspiceret, Jesum immortalitatis, & spei communis columen sibi cælitus imminentem, & coronam splendidissimi decoris vultu festiviori Martyri suo desuper offerentem. Hac igitur speciali & velut singulari prærogativa Salvator noster Valerianum suum donare dignatus est, qua Stephanum Protomartyrem suum in primis Ecclesiæ cunabulis, sub ipso frementium Judæorum tumultu voluit honorate. Tandem agonista noster de præmio certior effectus, ultimam proposito sibi gaudio sententiam percussoris accepit. Unde non dubium est, universum cœlestis Curiæ Senatum cum ipsis legionibus angelicis, purpurato, Principi solito festivius occurrisse, & in gloriam ipsius celebriori lætitia debitis laudibus exultasse. 
Denique pestilentes nequitiæ ministri plenariam sibi de Martyre nostro cessisse victoriam arbitrantes abiere : paucis videlicet Christianis remanentibus, qui venerabile corpus devotioribus animis colligerent, & capiti proprio reddere voluntate promptissima non different. Exhibuit igitur ut potuit, & quale potuit ditissima Christianorum paupertas officium sepulturæ beatissimo Martyri ; cujus dum veneratur in terris sacratiores exuvias, Christus in cœlesti republica militiæ prorsus emeritæ donativum manu præordinat largiori. Succedentibus exinde prosperis, & fidelium numero succrescente, artificium quidem humani cultus Valeriano minus idoneam, sed nostræ fidei devotione pretiosiorem parant Ecclesiam ; ubi usque hodie super venerabile mausolæum, in honore nostri Martyris altare sacratissimum dominici Corporis & Sanguinis celebrationi construitur, & ab universis populorum confluentibus turbis, quotidianis veneratur excubiis. O terque quaterque beatum, o vere felicem Trenorciensis oppidi cespitem, quem gloriosus sanguis largiflua rivulorum suorum perfusione fecundat, quem majestativa superni cultoris, & omnipotens manus uberiori multorum miraculorum segete multiplicare non desistit, suffragantibus meritis Valeriani Martyris, & incrementa præstante misericordia benignissimæ Trinitatis. 
Vos igitur, Trenorchienses, adestote animis, exultate in Domino Deo vestro, qui dedit vobis Martyrem signiferum & exemplar perseverantiæ christianæ ; Valerianum dico Apostolum & Doctorem justitiæ, divino munere vobis destinatum. Nam juxta quod per Paulum dicitur ; si aliis non est Apostolus, vobis tamen Apostolus exstitit : nam signum apostolatus ejus vos estis in Domino. Unde necesse est ut sub illius patrocinio perveniatis ad bravium, cujus exercitio dudum animati fuistis ad cursum. Ite jam fortes ubi celsa magni ducit exempli via. Quid inertes terga nudatis ? Superata tellus sidera donat. Passus est autem beatissimus Valerianus anno ab Incarnatione Domini centesimo septuagesimo nono, Marco Antonino cognomento Vero Romanum imperium administrante. Lucio Aurelio & Commodo ex æquo Consulibus, Prisco apud Cabilonem in Burgundia præsidente, universæ creaturæ suæ dominante Jesu Christo Domino, qui cum Patre, & Spiritu Sancto vivit & regnat Deus per omnia sæcula sæculorum.