Passionem sancti Marcelli martyris, cujus patrocinio Cabilonensis urbis sublimantur mœnia pariter & tutantur, sicuti per succedentia tempora ad nostram usque memoriam relatione sanctissimorum Patrum Christo adjuvante pervenit, pro confirmandis Catholicæ plebis gratificandisque votis fidelium, divina auctoritate firmatam, veritatis studio & obedientiæ cultu duximus scribendam : ut dum Martyrum cælestis victoria recensetur, sit laus Jesu Christi Dei ac Redemptoris nostri, qui in singulis certaminibus Martyrum triumphavit ; ut dum per revoluta annorum spatia cognoscitur, æternis sæculis propagetur. Plurima enim memoriæ tradita, velut scripta retinentur, relationibusque assiduis facta clariora, rerum potius admiratione servantur.
[2] Igitur sub Antonino imperatore generaliter adversum omnes Christianos præcepta impiæ persecutionis exstiterant, quæ a præfectis, vicariisque eorum præsidibus, ac præpositis provinciarum & obtemperandi studio, & Christianæ religionis odio, & sacrilegæ persecutionis instantia custodita vehementissime complebantur : ac * per universas atrociter civitates ordinati rectores in Christianorum sanguinem hostili ferocitate sævissime grassabantur. Eodem itaque tempore in urbe Lugdunensi quinquaginta præstantissimi viri Christianæ religionis cultu in ergastulorum custodia subdendi immanibus suppliciis retrudebantur. Ex quo numero sanctus Marcellus & sanctus Valerianus venerandi martyres fuerunt : quibus obseratis, nocturno tempore, angelicæ visitationis affectu, ad egressum liberum denuo reclusa divinitus claustra patuerunt. Reliquorum vero felix consummatio Lugdunensibus proceribus, summoque senatui, vel circumjectis ejusdem urbis Cabilonensis oppidis, populisque per manifestum passionis h ordinem, ut de ipsis legitur, gloriosi certaminis victoria non habetur incognita. Nos autem ad præsentis martyrii ordinem, ut inchoatæ relationis gratia postulat, redeamus.
[3] Soluti itaque, ut supra dictum est, ab ergastulorum custodia sancti Martyres, scilicet quibus divina ordinatione in aliis locis passionis gloriosa consummatio debebatur ; voluntas Dei fuit, ut sanctus Valerianus Cabilonensis territorii aggerem munitum, & beatus Marcellus, interposito Arari, Sequanorum silvestre iter arriperet, quatenus Athletæ Christi illuc, quo fuerant destinati, ante consummationem Christo auctore debitam atque paratam, utriusque ripæ incolas ad veri Dei cultum, qua poterant, vel directi fuerant, Apostolica institutione pertraherent. Divina quippe gratia aliorum profectibus meretur. Ad Cabilonensem ergo civitatem & abscessus eorum Lugdunensi ab urbe, & ordo itineris, fama celeriter deferente, vulgatur, hos tantum duos instanti persecutioni fuisse subtractos.
[4] Interea sanctus Marcellus iter carpens provinciæ Sequanorum, a Latino quodam nomine gratia hospitalitatis excipitur, qui errore gentilium, profanis ritibus, statuam Martis equestri effigie, politi lapidis argumentatione formatam, Mercurii etiam & Minervæ ex eodem metallo, celebri * vestibulo positas excolebat. Quod cum Dei Servus videre sine animi cruciatu non posset, admonet hospitem cum summa patientia & doctrina, ut ab hac irrita miserabilique superstitione discederet, asserens non valere aliquid impertiri petentibus, neque effectus indulgere votorum effigies mutas, vel saxa sensu carentia : nec multum eos ab ipsis distare lapidibus, qui hæc facta sibi esse credant meliora. Cujus magna objurgatio in tantum valuisse perhibetur, ut brevi tempore ad cultum veræ religionis totam felicissimi hospitis domum exhiberet. Sed cum ibidem pro redemptione animarum non irriti laboris gratulatus, exigui temporis spatio moraretur, agnoscit fervere locis omnibus vicinæ urbis statuta.
[5] Visum itaque est ei ut prætermissa Cabilonensium civitate, Sagonam locis secretioribus transmearet. Argentomagensis aggeris, transmisso amne, iter aggrediens hospitium Prisci præsidis sanctus Dei Marcellus ingreditur : sollemni epularum apparatu propriis ipsum præsidem gentilibusque numinibus immolantem reperit. Quem ille ut conspexit celeriter properantem, ad convivium, sacrilegis cultibus apparatum, more humanitatis invitat. Sed testis Christi sanctus Marcellus refugiens epulas profano errore pollutas, convivas objurgandos potius credit, quam vitandos. Et cum se Christianum interrogatus fiducialiter prodidisset, novis afficiendum cruciatibus protinus sævi præsidis decrevit imperium.
[6] Sic ergo cum vinculis elatus in arborem per discedentes ramos in omni corpore laqueis impositis tenderetur, & membrorum compage districta extensi artus adstricti nexibus jungerentur, vetustum ad hæc patris crimen consumpsit in arbore, cælestis Christi, regenerationis novæ gloriam Domini imitatus declaravit in ligno : ut dum pomiferum comedit edulium, invictum crucis procederet ad triumphum. Dum in proposito sanctus Marcellus vicino mortis frigore, calore fidei immobilis perduraret, nequissimo persecutoris tractatu competentius visum est, ut in conspectu populi allatis suppliciis puniretur. Tunc ait crudelissimus præses : Nomen tuum, Marcelle, erroremque comperimus. Sacratissimi imperatoris nostri divalia præcepta constant, ut qui venerandorum numinum principatum, Saturnum patrem, ac Jovem omnipotentem, eorumque filios ac propinquos adorare detrectant, capite puniantur. Quod nisi feceris, trucibus suppliciis punieris.
[7] Sanctus Marcellus respondit : Simulacra ista, quæ nominas, adeo fuere mortalia, ut suis polluta criminibus, dudum mortua & in inferno sepulta perierint. Quibus si quis crediderit, * Dei omnipotentis, qui ante sæcula fuit, & semper est, semperque futurus est, æternum ac tremendum pœnarum judicium sustinebit. Christianus sum : Christum Dei Filium, sancto Patri coæqualem, cæli & terræ marisque factorem, & rerum omnium conditorem me credere, libera & irrevocabili voce profiteor. Priscus vero præses animi indignatione succensus, sanctum Marcellum martyrem impiis trucidandum carnificibus assignavit ; isdemque jussit, ut ante simulacra statuarum, quæ in civitate erant, spectante vulgo gentilium, pro insanientium libitis multimodos exciperet cruciatus. Primum ergo ad Saturni statuam, quæ ripæ Araris imminebat, eculeo distentus, innumera ictuum flagella suscepit. Deinde ad solis imaginem, quæ intra muros Sequanicæ portæ errore gentilium præcipuo colebatur, necnon ad atrium divi Hamonis, ubi effigies olovitrea celso columnæ adorabatur collocata fastigio, in secundo milliario civitatis, præside jubente, perducitur.
[8] Qui sanctus Martyr, animi cælestis virtute perdurans, secundum loca ita & supplicia commutabat : eculeis extensa membra, catenarum stridore laniata, igneum globum, qui dissolutos ictibus artus, exusti corporis alimenta jungebat, Athleta fortissimus auctoris sui Jesu Christi fidem intra viscera retinens, passione gloriosa efferre certamine triumphabat : & antiquam fidem tormentorum novitas mutare non poterat, hoc semper iniquæ interrogationi respondens ; fieri nequaquam posse, ut qui Deum vivum sensibus recepisset, saxa sensu carentia, aut simulacra dæmonum adoraret : se potius Apostolorum exempla, & præmissorum martyrum gloriosa certamina secuturum : ac, si ita res se haberet, loco martyrii, non fide umquam a suis commilitonibus separandum.
[9] Quem nequissimus præses cum in suppliciis divina fervoris gratia adverteret fortiorem, inaudito crudelitatis exemplo, plus quam furore persecutoris insaniens, defodere erectum cingulo tenus jussit : atque ita medius jam sepultus, sed totus vivus, ad cæli regna festinans, terræ supplicia non refugit : sed triduo in laudibus Christi, omnipotentis Domini ac Dei sui ore & amore perdurans, terris interim membra terrena commendans, spiritum misit ad cælos.
[10] Hæc itaque, sicut de triumpho sancti Marcelli ac beatissimi martyris fidelium relatione comperta sunt, ad confirmandos plebis animos Catholicæ, Christo auctore mens devota conscripsit : ut dum festivitas sancti Martyris, felicibus ipso patrocinante temporibus, revoluta in ævum anni circulis, celebratur ; pro statu Catholicæ religionis, pro defensione urbis propriæ, pro salute summi Pontificis, pro sacerdotum veneratione, pro invicti principis felicitate & totius plebis conservatione, inclyti Patroni ac martyris patrocinium deprecantes, & ad ejus remunerationem, qui obedienter Legenda composuit, tantam diei sollemnitatem votis sedulis excolamus, præstante domino nostro Jesu Christo, qui cum Deo Patre & Spiritu sancto vivit & regnat per infinita sæculorum sæcula. Amen.