Vetustissima laudabilisque consuetudo ecclesie Autissiodorensis hactenus habuit a primo ipsius pontiffice, videlicet beato Peregrino, imposterum gesta notabilia pontificum singulorum sedis eiusdem post ipsorum cuiuslibet obitum scribi et registrari in libro ad hoc prouide et perspicaciter ordinato, ut ex eorum recitatione frequenti gestorum laudes Deo redderentur successoresque ipsorum peramplius ad actus strenuos  incitarentur, suorum exempla predecessorum immitantes. Ex incuria tamen seu ystoriografforum carencia eclipsata consuetudo predicta extitit a tempore obitus bone memorie domini Eraldi de Lisignis exclusiue cuius obitus dies extitit quinto decimo kal. aprilis, anno domini millesimo ducentesimo septuagesimo septimo, et sic ab octuoginta quatuor annis citra in libro predicto de premissis scriptum nichil inuenitur,usque ad aduentum reuerendi in Christo patris domini Nicolay de Arceis, nunc ipsius ecclesie pontificis, numero octuagesimi primi, promoti a sancta sede apostolica, anno domini M°CCC° septuagesimo tertio, qui fuit sic promotus per sanctissimum in Christo patrem dominum Gregorium papam undecimum in tempore aduentus domini, anno predicto. Cui domino nunc pontiffici ecclesie sepedicte uisum est expedire ad ipsius consuetudinis usum reuerti fecitque diligenter ueritatem inquiri de gestis pontificum qui dicte ecclesie medio tempore prefuerunt, et quicquid inuentum extitit, cum quanta potuit fieri diligencia, seriatim lucideque registrari. Iuxta quod propositum, post exactissimam habitam diligenciam, in premissis inuenta sunt singula que sequntur.
     Sed cum de omnibus et singulis ad plenum inueniri nequiuerit certitudo, parcat huius lector operis ystoriograffo, qui non omnes uidit sequentes pontifices de quibus infra scripsit, uidelicet primos quatuor, de quibus per relacionem condignam gesta calamo contexuit. Reliquos uero uidit et scit quod uera sunt que scripsit de eisdem, quorum plurium seruitor extitit continuus et de ceterorum gestis sedulus indagator.
     Plurima enim alia sancta operati sunt pro salute sua et suorum subditorum, que, etsi in libro presenti scripta non sunt, firmiter credendum est ea in libro uite non deesse. Confisus tamen exemplo  beati Gregorii, in Dyalogi sui principio, III capitulo, ibi Ea que mihi sunt etc., dicentis quod Marcus et Luchas euuangeliste quod discripserunt non uisu sed auditu didicerunt, ut dubitacionis occasionem legentibus subtrahant per singula que describant. Que nisi hec audientibus sint comperta magnifesta, hoc autem sentire cupit quod in quibusdam omnes hoc opus legentes quod in quibusdam sensum solummodo, in quibusdam etiam uerba cum sensu teneri oportet, quia de personis omnibus et singulis ipse specialiter uerba tenere uoluisset hec rusticano usu prolata stilus scribentis non apte susciperet. Seniorum ualde uenerabilium didici relationem quam narro, submittens tamen hoc opusculum correccioni debite dominorum et relacioni seniorum.
     
     Hec sunt nomina pontificum, de quibus hoc opus est confectum.
     Guillelmus de Gressio, LXV.
     Petrus de Mornaio, LXVI.
     Petrus de Bella Pertica, LXVII.
     Petrus de Gressio, LXVIII.
     Petrus de Mortuo Mari cardinalis, LXIX.
     Thalerandus Petragoricensis cardinalis, LXX.
     Emericus Guenaudi , LXXI.
     Iohannes de Blangiis, LXXII.
     Petrus de Villanis, LXXIII.
     Bernardus Bruni, LXXIIII.
     Petrus de Croso cardinalis, LXXV.
     Auduinus cardinalis, LXXVI.
     Iohannes de Auxcio, LXXVII.
     Ytherius de Iarrossa, LXXVIII.
     Iohannes Germani, LXXIX.
     Petrus Emonis, LXXX.
     
     
     65. [Guillelmus de Gresio]
     
     Guillelmus de Gresio, sexagesimus quintus episcopus, nacione Gallus, de patria Wastineti oriundus, nobilis genere et moribus, successit inmediate Heraldo de Lisoniis. Hic fuit uir scientifficus strenuusque, ita quod ante hanc promotionem esset inter clericos propinquior regi assistens et auctorizabilior ; ex qua causa aliis suis uirtutibus gratancius fuit dictam promocionem assequtus, liberalis et dapsilis multum.
     Hic per peritiam suam multas lites, que a longo tempore erant inter episcopos et comitem Autissiodorensem aliosque nobiles, partim per litigia, partim per compositiones ad finem perduxit, sicque in sui fine regiminis aliquam controuersiam non reliquit episcopatui apparentem. Acquestus plures fecit potissime in territorio de Appoigniaco, super quibus suum fundauit anniuersarium, de uiginti libris annualibus ecclesie Autissiodorensi soluendis et distribuendis die anniuersarii predicti.
     Vixitque diu et paciffice, scilicet per sexdecim annos uel circa, attento obitu Heraldi precedessoris sui, qui fuit anno domini ducentesimo septuagesimo septimo, et obitu dicti domini Guillelmi, qui fuit anno domini millesimo ducentesimo nonagesimo tertio, die ueneris ante festum purificationis beate Marie uirginis, estque sepultus in choro ecclesie a parte sinistra chori contigue scallis et prope nobilem tumulum bone memorie domini Guidonis de Melloto, ymaginatum, deauratum et super nigra marmore. Qui Guido fuit sexagesimus tercius episcopus.
     
     
     
     66. [Petrus de Mornayo]
     
     Petrus de Mornayo, LXVIus episcopus, nacione Gallus, Biturricensis uir nobilis genere, successit in episcopatu Guillelmo  de Gressio. Vir utique in utroque iure peritissimus, magni consilii circa regem, auctorizabilis multum, inde cancellarius regis factus, creatus fuit episcopus Autissiodorensis et usque ad uite exitum officium cancellarie predictum obtinuit. 
     Hic fecit plures acquestus sedi episcopali. Primo acquisiuit terram de Odanto, a domino de Tholeta, cuius erat dicta terra de feodo tamen sedis episcopalis ; sed quia multas iniurias inferebant domini de Tholeta habitatoribus Verziacensibus, tunc enim erat tota terra illa seruilis condicionis ad usus Niuernensis commitatus ; hoc motu principali fecit acquestum ad procurandum pacem et quietem sue uille Verziacensi. Item acquisiuit prope uillam et castrum de Moreto speciosam domum, cum eius pertinenciis terris uidelicet et uineis in uillam de Brocia, parrochiatus de Heritiaco prope monasterium de Barbel ordinis cisterciensis ab opposita parte uille et pontis de Samoisio super fluuium Secane . Item acquisiuit magnam partem domorum episcopalium que sunt Parisius, contigue porte que nominatur Inferni , licet antiquitus solebat nominari de Ferto, et obtinuit a rege magnam plateam extra muros contiguos, in qua construi fecit cultilia et uiridaria amenissima et circoncingi muris ; sed propter guerras demum ibidem sunt fossata concauata. Item dedit ecclesie sue Autissiodorensi speciosissimum uelum quadragesimale, quod adhuc durat. Item plures acquestus fecit in Appoigniaco super quibus fundauit anniuersarium suum uiginti librarum annui redditus ecclesie Autissiodorensi soluendarum a successoribus suis. 
     In fine dierum resedit Regennis et ibi uitam finiuit. Adductumque corpus eius honorifice sepultum est in choro ecclesie sue a parte dextra iuxta tumulum nobilem domini Guidonis de Melloto suprascripti, anno domini millesimo trecentesimo sexto, die scripta in dicto tumulo. Sic sedit tredecim annis uel circiter.
     
     
     67. [Petrus de Bella Pertica]
     
      Petrus de Bella Pertica, sexagesimus septimus episcopus, nacione Gallus de partibus Bourbonensibus, de castro Belle Pertice super fluuium Alligeris, mediocris generis et status parentibus, successit Petro de Mornaio predicto, et in episcopatu ex prouisione apostolica, et in officio cancellarie promocione regia. 
     Vir iste peritissimus in iure ciuili, in quo citra montes pater  habebatur peritorum . Huius enim labor et pericia uersati sunt in dubiorum obscuritatumque iuris ciuilis elucidacione  ut patet in libro suo appellato  Glosarum, uidelicet super libro Codicis, et quamplurimorum aliorum scriptorum suorum, secundum que in studiis generalibus regni, potissime Aurelianis, informantur erudiri perfecte cupientes. Habuit enim magistrum illum famosissimum dominum Iacobum de Rauigneio, qui similiter scripsit super Digesto  ueteri, quem magistrum sedule secutus similis eidem in magisterio est effectus. 
     Iste Petrus parum resedit in diocesi, semper uaccans circa officium cancellarie predictum et comitando regem. Verumptamen fecit introitum in ciuitate, in quo rex interfuit et ipsum auctoritate regia introduxit in ciuitatem absque illa antiqua solempnitate secundum quam comes Autissiodorensis, baro de Donzeio, dominus de Thoceyo de Puiseya, dominusque de Sancto Verano ex natura et debito feodorum suorum debent et tenentur portare nouum episcopum ab ecclesia sancti Germani in ecclesiam Autissiodorensem, reseruato ex parte regia dictis episcopis et dominis in futurum iure solempnitatis predicte. 
     Obiit autem a Parisius, sed dies incertus est. Attenta tamen die obitus predecessoris sui et die promotionis successoris sui infrascripti proximo, qui fuit anno domini millesimo trecentesimo octauo, sequitur quod sedit iste Petrus circiter duos annos. Hic fundauit quatuor prebendas in ecclesia Ville Noue prope Bellam Perticam pro remedio anime sue.

     
68. [Petrus de Gressio]

     Petrus  de Gressio, LXVIIIus episcopus, nacione Gallus, patria Vastineti, nobilis genere, ut suus auunculus Guillelmus suprascriptus in utroque iure peritus, fuit cancellarius Francie, et suis meritis cundigno regioque fauore apostolica prouisione ad sedem episcopalem promotus ; uirtute liberalitatis ac hospitalitatis honore prepolens ultra contemporaneos prelatos. Relicto officio supradicto cancellarie, rexit sedem suum strenue et honorabiliter, ab omnibus dilectus. Cuius hospitalitatis frugalitas nullum petentem exclusit. Tandem pondere carnis onustus et ob hoc in regiminis exercicio totaliter impeditus, coadiutores habuit, et finaliter ad diem extremam ueniens animam Deo reddidit, uicesima prima die septembris, uidelicet in festo sancti Mathei apostoli, anno domini millesimo trecentesimo uicesimo quinto. Cuius corpus sepultum est honoriffice in choro ecclesie Autissiodorensis, iuxta tumulum auunculi sui supra dicti, a parte chori sinistra contigua tumulo domini Guidonis de Melleto suprascripti .

     
     
     69. [Petrus de Mortuo Mari]
     
     Petrus de Mortuo Mari, sexagesimus nonus episcopus, nacione Acquitanie, genere mediocri, uir accutissimi ingenii, utriusque iuris solemnis professor, inter consiliarios regis strenuissimus, a sancta sede apostolica regiarum interuentu precum ac eius exigentibus meritis promotus successit Petro de Gressio proximo suprascripto, et intrauit cum debita solempnitate ciuitatem et ecclesiam Autissiodorensem cum principibus et dominis aliis temporalibus qui ipsum portare debebant et portauerunt, inter quos fuit comes Flandriensis ratione baronie de Doziaco. 
     Qui comes facto homagio ipsi episcopo uoluit et nisus fuit rapere anulum dicti episcopi sed non potuit. Verumptamen promisit episcopus se informare si spectaret ad ius ipsius comitis et sibi facere super hoc rationem. Strenue rexit sedem, sed parum, quia effectus extitit sacrosancte Romane ecclesie cardinalis, in quo statu diu uixit, partem sollicitudinis dicte sedis strenue portans et de sancta uita famatus. Fundauit in loco originis proprie quatuor conuentus ordinum monachorum, uidelicet Carturiensium. Item alios duos ordinis mendicancium. Tandem ab humanis discessit eius anima corpusque eius deportatum ad locum predictum, inter dictos religiosos tumulatum. Promotus fuit anno domini M°CCC° uicesimo quinto in festo omnium sanctorum ad sedem hanc, et uicesimo octauo, in festo natiuitatis domini ad cardinalatum, sic sedit per tres annos in sede episcopali. 
     Obiit autem circiter annum millesimum CCCXXXVI, in nouitate pape Benedicti duodecimi. Fuerat antiquitus socius spiritalis illius magni uiri, quem fecit Iohannes papa uicesimus secundus excoriari, uidelicet episcopi Caturcensis, sed sapienter recedens de curia ad reffugium uenit ad regem Francie, qui ipsum honorifice recepit et in magnum consiliarium et postmodum in cancellarium, et demum fuit regis compater. Ex hiis processit sua digna promocio predicta.
     
     70. [Talerandus]
     
     Talerandus, filius comitis Petragoricensis, nacione Acquitanie, nobilissimus uir, et iuris ciuilis peritus apostolica prouisione promotus, successit predicto Petro de Mortuo Mari. Non intrauit ciuitatem, quasi continue mansit studendo in domo de Odanto prope Verziacum que fuerat acquisita per dominum Petrum de Mornayo supradictum. In qua dictus Talerandus speciosam aulam ac cameram construi fecit et ad opus studendi unum claustrum retro ad modum religiosorum et ibi multum studendo profecit. Demum assumptus in cardinalem sancte Romane ecclesie, in quo statu strenuissime se habuit. Fuitque ad sedem Autissiodorensem promotus, anno domini millesimo trecentesimo uicesimo ottauo et translatus ad cardinalatum anno sequenti tricesimo, et uaccauit sedes quasi per annum propter contrarietatem prouisionis durantem in sancto collegio promouendi dominum Stephanum de Mornayo, cancellarium Francie. Sed multos habuit aduersarios. Ideo promotus fuit ille qui sequitur anno XXXI°, in festo Natiuitatis domini. Sic solum sedit Thalerandus circiter tres annos. Obiit cardinalis anno M° CCC° sexagesimo quarto. Sepultus Auinioni et demum translatum dicitur corpus ad partes suas. Ipse legauit pro anniuersario suo fundendo in ecclesia Autissiodorensi centum florenos et soluti sunt. 
     
     71. [Aymericus Guenaudi]
     
     Aymericus Guenaudi, nacione Gallus, patria Pictauensis, septuagesimus primus episcopus, uir nobilis genere, scientia et moribus, legum professor, consiliarius regius, in hospicio regio residens, et officium magistri requestarum exercens per longa tempora, tandem rege et regina intercedentibus et exigentibus meritis suis promotus est ad sedem Autissiodorensem post predictum Thalerandum, anno domini M° CCC° tricesimo primo, sabati in quatuor temporibus ante festum natiuitatis domini per sanctam sedem apostolicam, tempore domini Iohannis pape uicesimi secundi. Hic uir magni honoris extitit, omnibus amabilis, curialitate plenus, nobilium dulias atque statum multum habens gratum, pacifice rexit sedem suo tempore, excepto litigio magno quod habuit cum religiosis de Karitate, uidelicet priore de Boniaco, pro duobus clericis anglicis quos suspendi fecerat prepositus de Boniaco. Unde uiriliter prossequtus factum hujus modi, propter quod misit in Angliam duos prouidos uiros, quorum unus nominabatur Boute Vilain de Autissiodoro, ad inquirendum et refferendum de titulo clericatus, in tantum quod habuit explettum iusticie per curiam parlamenti ad honorem interdictionis spiritualis. Hic fundauit unam cappellaniam ad altare sancti Martini in ecclesia Autissiodorensi, de uiginti libris annui et perpetui redditus, super pluribus conquestibus per eum factis in Appoigniaco. Item fundauit anniuersarium suum de uiginti libris turonensium annui et perpetui redditus ibidem percipiendis. Hic primus construxit claperia cuniculorum Regennis in garenna. Translatus fuit ad sedem Rothomagensem anno XXXVIII°, sic recxit per octo annos.
     
72. [Johannes de Blangeriis]

     Iohannes de Blangeriis, septuagesimus secundus episcopus, nacione Gallus, patria Normanica, famosus magister in theologia studens ac legens Parisius, domini Benedicti pape duodecimi motu proprio in translacione domini Aymerici promotus extitit ad sedem episcopalem Autissiodorensem, anno domini M° CCC° tricesimo octauo. Memor enim extitit quod fuerant ipsi ambo contemporanei in studio Parisius in dicta scientia et in eius lectura concurrentes et eciam licencie et doctoratus insimul honorem atque culmen pariter assequti. Idcirco de ipso proprio motu prouidit ecclesie Autissiodorensi, in qua tamen parum rexit, semper anelans Parisius reuerti. Et ob hoc tempore domini Clementis pape VI, supradicti Benedicti pape XII successoris, cessit episcopatui suo. Et certa pensione pro ipso ad uitam ordinata a sede predicta, reuersus Parisius pro uita contemplatiua ducenda. Cum per nauigium ueheretur, frigora passus et reuma, febrem incurrit continuam, in qua intrauit Parisius, et infra paucos dies expiravit. Et corpus eius in ecclesia fratrum carturiensium inhumatum tempore pascali, anno M° CCC° quadragesimo quinto, mense aprili in fine. Sic sedit circiter sex annos.
     
73. [Petrus de Villanis]

    Petrus de Villanis, Septuagesimus tercius, natione Gallus, patria Normannie, ex gracia sedis apostolice per prefati domini Iohannis de Blangeris renunciacionem promotus ad sedem episcopalem, nacione extitit uir nobilis, facundus et strenuus. Loca fortalicia de Regennis et Villa Catuli emparauit et in summa debita fortaliciorum posuit et muniuit machinis, gallandis et fossatis, et demum translatus extitit ad sedem Baiocensem, unde erat oriundus. Fecerat tamen in domo Odanti capellam et cameram opere regali nobilissimo. Hic libertatus donauit terram et homines de Odanto, mediante annuo redditu bladi et aliorum per singulas familias et domos. Sed successor infrascriptus se fortiter opposuit huic concessioni et ex causa. Cum uero fuit in sede Baiocense translatus, urgente guerrarum inedia, penituit se dimisisse primam sedem. Translatus autem extitit de Autissiodorense ad Baiocensem ecclesiam circa annum Domini M.CCC. quadragesimum septimum. Sic sedit circiter tres annos cum dimidio. Hic per comitem Autissiodorensem solum ingressus fuit ciuitatem hora uespertina, sabato, in crastinum tamen fecit conuiuium, aliis nobilibus minime requisitis et insciis. Fuit igitur promotus ad sedem hanc Auitissiodorensem per resignationem supra proximo scriptam Iohannis de Blangiaco, anno domini millesimo trecentesimo quadragesimo quarto more gallicano in hyemali tempore, uidelicet post festum natiuitatis domini. Sic sedit tribus annis cum dimidio. Sepultus est Baiocensi, dies apud nos non est certa.
    
     74. [Bernardus Bruni]
     Bernardus Bruni, septuagintus quartus episcopus, nacione Gallus, patria Lemouica, de episcopatu Morinensi translatus, extitit ad sedem Autissiodorensem statim post translacionem proximo supradicti Petri de Autissiodorensi sede ad Baiocensem anno domini M° CCC° XLVII° in Penthecoste. Hic uir antiquissimus et sapientissimus et doctissimus, ultra omnes prelatos contemporaneos strenuissimus iurium ecclesie custos ac prossequtor, non intrauit ciuitatem suam. Hic incepit infirmare libertatem quam contulerat suus predecessor hominibus terre de Odeto et quia, infirmitate grauatus de qua obiit, nequibat tempore suo dictam litem perducere ad optatum finem, reliquit in suo testamento legatum mille florenorum auri successori suo infrascripto, in prossequcione dicte litis contra dictos homines et contra suum predecessorem dumtaxat conuertendos. 
     Huic erat modus uiuendi talis quod in ortu solis prandebat, et ante horam none cenabat, quem modum a nutrimento iuuentutis tenere dicebatur a quodam auunculo suo cardinali qui sic uiuebat. Obiit autem in castro de Villa Catuli, anno domini M° CCC° quadragesimo nono circa festum omnium Sanctorum, et fuit corpus suum apud Lemouicas portatum et tumulatum. Sedit per duos annos et IIIIor menses. Hic multum diligebat mansionem de Odeto, et circumcinxit locum et domos pallitis de magnis turribus et construi fecit ibidem tres turres quadratas ; non defficiebat nisi una quin fuisset ibi fortalicium quadratum muris corespondentibus de turre ad turrem. Sed totum hoc fuit postmodum destructum tempore guerrarum, domino Itterio La Iarrossa existente episcopo, ut inferius continetur. 
     
75. [Petrus de Croso]
     
     Petrus de Croso, septuagesimus quintus, nacione Gallus, patria Lemouica, excellens magister in theologia, prius decanus Parisiensis, demum episcopus Siluanatensis, demum ad sedem Autissiodorensem translatus a domino Clemente papa VI° per obitum supra proximo Bernardi predicti ; fuerant enim dictus dominus papa et ipse contemporanei in studio, legendo et regendo, erantque compatriote. Hic uir una cum sciencie excellencia gracia maxima pollebat in loquela omnique gestu multum amabilis uniuersis prudensque et callidus in agendis. Hic receptis mille florenis supra proximo dictis pro litigando contra homines de Odanto, incepit perseuerare in dicta lite. Tandem amicabiliter tractatum et concordatum extitit, quod annuos redditus loco seruitutis constitutos creuerunt super quolibet de aliqua portione. Sic fuit lis sopita, et statim assumptus extitit cardinalis. Non intrauit ciuitatem, sed in suo recessu appropinquauit eandem in pratis prope fontem sancti Amatoris et ibi eggregie predicauit et a clero et populo honeste recepit commeatum. Sedit per unum annum cum dimidio, fuitque assumptus cardinalis in principio anni quinquagesimi primi, circiter festum natalis domini. Obiit autem cardinalis in curia romana, uidelicet Auenioni, mense septembri, anno M° CCC° sexagesimo primo. Hic legauit magnam summam florenorum ecclesie Autissiodorensi pro suo anniuersario, sed testamentum absconditum est, et non adhuc potuit ueritas inueniri .
     
     76. [Audoynus]
     
     Audoynus, septuagesimus sextus, nacione Gallus, patria Lemouica, antea Nouiomensis postque Parisiensis episcopus, demum translatus ad sedem Autissiodorensem, in translacione dicti Petri predecessoris ad cardinalatum, uidelicet in principio anni millesimi trecentesimi quinquagesimi primi in natiuitate domini. Hic uir erat peritus in utroque iure et consultissimus, arbitratusque extitit cum consensu decani et capituli Autissiodorensis, quod inutilis et dampnosa erat domus de Bello Redditu propter magnas reparacionum missiones, attenta pluralitate domorum episcopalium alibi et prope existencium. Ordinatum tamen extitit retineri in statu stabula longa duplicia intra crucem dicte domus ac magnum altumque portale in introitu domus ac paruam domum dicto portali continguam ad recipiendum gentes episcopales, illuc pro uenando uel alias accedentes, item furnum ab alia parte portalis ; et hec uisa sunt sufficere pro colono et familia, ad opus nutrimenti peccorum ibidem collocandi in futurum. 
     Translatus fuit ad cardinalatum per hunc modum. Quia illo tempore duo  erant cardinales sub nominacione Autissiodorensi, uidelicet Thalerandus Petragoricensis et Petrus de Croso, translatus extitit ad sedem Magalonensem anno quinquagesimo tercio more curie romane in Natali domini, more gallicano anno quinquagesimo secundo, in festo Purificationis beate Marie sequenti factus cardinalis. Et sic nominatus fuit cardinalis Magalonensis. Hoc fuit tempore auunculi sui domini Innocencii quinti, in nouitate sui pontifficatus, uidelicet primo anno reuoluto. Sedit per duos annos Autissiodori, minus duobus mensibus. Obiit anno sexagesimo quarto, mense maii, die undecima , Auinioni, et ibidem tumulatus est in monasterio fratrum carturiensium quod est in regno iuxta Villam Nouam.
     Dominus  Innocencius auunculus suus predictus pro fundendo anniuersario suo dedit ecclesie Autissiodori trecentos  florenos auri et soluti sunt.
     
     77. [Johannes de Auxcio]
     
     Iohannes de Auxcio, septuagesimus septimus, nacione Gallus, patria Burgondus, nobilis uir prosapie de Tornella in comitatu Niuernensi, in utroque iure peritus, prius episcopus Trecensis electus per uiam sancti Spiritus, que uia non habuerat in regno Francie in aliqua cathedrali ecclesia effectum a longinquis temporibus, successit in episcopatu Autissiodorensi supradicto Audoyno, proprio pape motu. Hic extitit homo mictis, pius, misericors et hospitalitati plene deditus, tam in Trecensi quam Autissiodorensi. Unde sedit  annis sexdecim, uidelicet in Trecensi decem et in Autissiodorensi sex annis, minus tribus septimanis. Promotus enim fuerat Autissiodori, anno quinquagesimo tertio in festo purificacionis beate Marie uirginis secundum morem curie Romane et obiit octaua die mensis ianuarii, anno quinquagesimo nono iuxta dictum morem computando.
     Hic uir singulis annis, quamdiu prefuit Trecensi sedi , uisitationis officium perfectus exercuit et officium episcopale tam in ordinum celebracione quam aliis indefficienter et in propria persona extitit executus et ibidem cum magnis sumptibus corpus sancte Syrie transtulit et in altum collocauit honorabiliter in theca condecenti. In sede Autissiodorensi ordines indefficienter celebrauit in propria persona, ultimis exceptis, uidelicet ante festum natiuitatis domini ante eius obitum, quia erat graui infirmitate detentus, ut apparuit ex obitu. Eo enim tempore, in die festi Concepcionis beate Marie uirginis, inimici Anglici et nomine regis Nauarre ceperunt uiolenter fortem domum de Regennis, ex quo cor ipsius fuit uehementer aggrauatum, cumque de die in diem ad insultum procederent contra ciuitatem Autissiodorensem, tandem Iouis post epiphaniam domini, hora nona, clamor insiluit ‘ad arma’, quia inimici dabant ciuitati insultum. Eadem hora, aggrauescente infirmitate sua, sacramentum unctionis extreme recepit, ad quod cum magna perplexitate persone ecclesiastice armate de murorum custodia propter hoc reddeuntes interfuerunt. Quo facto, more beati Augustini qui in forma simili uitam finiuit, lacrimis utens pro pane cum sensuuma a integritate et perfectione loquele animam Deo commendans, cum lacrimis Deo reddidit animam. Fuitque uenerabiliter tumulatum eius corpus in choro ecclesie Autissiodorensis a parte sinistra inter tumulum nobilem domini Guidonis de Melleto et scallam de choro.
     Hic fecit introitum suum primum in ciuitate cum tota sollemnitate debita. Orta tamen fuit discencio de pallio cirico super cathedra et sub ipso existente, quod pallium  portantes, dum descendit de humeribus eorum, ceperunt et secum portauerunt, ad ipsos spectare uiriliter asserentes, et quia de reddendo fuerunt moniti sub excommunicationis pena, ortum fuit scandalum, propter quod ingressum turris de Thoccio et turris de Sancto Saluatore eidem postmodum denegarunt ; sed postmodum informauerunt de sua possessione iterata per tres uices quoad dictum pallium. Idcirco mandauit eis reddi dictum pallium, quod positum fuerat de communi consensu in manu sequestra, et qui hoc scripsit  scit  quod uera sunt, quia in omnibus premissis interfuit. 
     Ceterum cum in suo primo introitu non fuissent hora debita gentes archidiaconi Senonensis, uenerunt tamen dum fuit ante altare, intronizauerunt eum in cathedra, male tamen contenti de eo, quia intrauerat portas ecclesie sine eorum auctoritate. Postmodum petierunt marcham auri causa dicte intronizationis, ad quod fuit responsum quod deliberaret super hoc ; postmodum concordando cum eis, diu postea misit quasi mediam partem ualoris dicte marche, et fuerunt contente dicte gentes. Insuper fuit Senonis iste Iohannes et fecit profectionem solitam super altare et soluit certam summam peccunie, circiter sex libras, et postea satis cito misit illis capam sericam secundum antiquam consuetudinem quam se scire dicebat, quia alias ibi soluerat capam tali causa. 
     Hic ordinauit duplex officium in ecclesia Autissiodorensi die festi decollationis sancti Iohannis babtiste, qua die suum primum fecit introitum in Autissiodoro. In suoque testamento legauit ecclesie Autissiodorensi centum libras per annum pro anniuersario suo fundando, ut patet ex tenore huius testamenti. Item in uita sua dedit ecclesie Autissiodorensi librum qui nominatur Rationale officiorum diuinorum, sed propter destructionem ciuitatis diu nequiuit inueniri ; sed postea per dominum Petrum de Auxio eius nepotem et heredem fuit inuentus et ipsum detinet in presenti.
     
     
     78. [Iterius de Jarossa]
     
     Iterius de Iarrossa, septuagesimus ottauus, nacione Gallus, patria Lemouicensis, nobilis genere uir in utroque iure peritus, strenuus et expertus in iure et facto in spiritualibus et temporalibus homoque magnanimus, post dicti Iohannis de Auxcio obitum, manens in curia Romana, multum familiaris pape, per sedem apostolicam promotus est ad sedem Autissiodorensem et per procurationem receptus die ottaua mensis marcii, uidelicet Iouis post sacros cineres, anno predicto millesimo trecentesimo quinquagesimo octauo more Gallicano, more uero romano quinquagesimo nono. Dominica uero sequenti in aurora fuit ab inimicis, uidelicet Anglicis nomine regis Nauarre, capta ciuitas cum scallis, per negligenciam custodum in parte pertinente ad custodiam burgensium. Qui inimici tot et tanta mala fecerunt, tam in personis quam bonis, quod enarrari non posset, nedum in destruendo ciuitatem solum sed totam patriam subsequenter et totum regnum. Tenueruntque ciuitatem ab undecima die martii anno predicto usque ad diem festi Natiuitatis beate Marie uirginis proximo sequentis, in cuius festi media nocte uenit connestabularius Francie cum mille quingentis hominibus armorum, inter quos erat uir strenuus prouectusque  in facto armorum, dominus Henricus de Pictauia, episcopus Trecensis, et intrauerunt ciuitatem obstruaueruntque portas et cum inenarrabili diligencia super muros rasos posuerunt cadas uaccuas, quas impleuerunt lapidibus, et hiis in forma propugnaculorum et meniorum circumdauerunt et munierunt omnes muros in die ac nocte cum dimidio. Demum eschiffas in locis competentibus statuerunt, demum  munierunt ciuitatem IIIIc hominibus armorum et magno brigandorum numero ad custodiam ciuitatis, qui manserunt in ea longo tempore, sed rex Anglie cum suo exercitu Campaniam, Burgundiam et partes Autissiodorenses occupauit et uastauit. Sed treugiis inter ipsum regem et ducem Burgondie concordatis , recessit de duccatu Burgundie et reddiit per partes Aurelianenses et, post ipsius regis Anglie recessum et treugas inter dominum regem et ipsum captas et concordatas, predicti homines armorum et brigandi, quia iam custodiendo ciuitatem ipsam et patriam spoliauerant et destruxerant de bonis omnibus, dimissa ciuitate huc ac illuc diuisi per singulas de se ipsis commitiuas, forcia loca furtim intrauerunt et non minus quam hostes patriam oppresserunt per annum et ultra.
     Castrum seu fortalicium de Regennis, quod de manibus Anglicorum rex receperat et teneri faciebat munitum gentibus armorum, per bailliuos Trecensis et Caluimontis in propriis personis ibidem residentes, ipse rex reddidit dicto episcopo Ytherio ad rogatum domini pape Innocencii quinti, sub caucione tamen quod taliter custodiretur, quod de eo non posset dampnum uel periculum regno imposterum euenire. Quod castrum ex tunc cum magnis missionibus tam reparacionum, tam fortifficacionum quam municionum armatorum pro custodia extitit suo tempore custoditum, magna similiter peccunie summa dictis bailliuis soluta, pro missionibus custodie de suo tempore.
     Tempore etiam huius episcopi, habitatores Varziacenses, considerantes quod inimici insidiabantur eis die ac notte, et quod proponebant fortificare  locum de Odanto in preiudicium et periculum uerissimiliter uille de Varziaco, destrui fecerunt, ut dicitur, dictum locum de Odanto.
     Hic cum proponeret uenire ad suam diocesim, peste  anginaria, que uigebat  in Romana curia, suffocatus , in breui finiuit dies suos, ottaua die mensis iunii, anno domini M° CCC° sexagesimo primo et in crastinum diem corpus eius traditum honorifice sepulture in ecclesia fratrum predicatorum. Utque fertur, disposuerat sedes apostolica ipsum transferre ad sedem archiepiscopalem Arrelatensem, ut postmodum ad cardinalatum proueheretur. Multum enim erat notus et carus summo pontifici et dilectus a cardinalibus et ipsum reputabant uirum sapientissimum et sic erat. Sic sedit per duos annos cum dimidio. Hic pro anniuersario suo fundendo legauit ecclesie Autissiodorensi centum francos auri ad scutum et soluti sunt.
     
     79. [Johannes Germani]
     
     Iohannes Germani, septuagesimus nonus, nacione Gallus, patria Burgundie Senonensis  huius, oriundus de Dimonte, primo fuit decanus ecclesie Autissiodorensis, postea creatus episcopus Cabilonensis ad preces regine  Francie, cuius erat spiritalis consiliarius, demum proprio motu pape , tunc Innocencii quinti, ipso inscio translatus ad sedem Autiossiodorensem, per obitum supradicti Ytherii predecessoris, in utroque iure licenciatus, prudens in consiliis, conuersatus in hospicio regine predicte , inter consiliarios maior et precipuus, et deinde de sancto regis Iohannis consilio.
     Quo rege reddito de captiuitate Anglie et  adueniente in Burgundiam, possessionem ducatus adhepturus ex successione ultimi directe linee descendentis ducis, uidelicet Philippi generi comitis Flandrensis, duxit secum dictum episcopum principalem consiliarium et auctoritate regia introduxit eundem in ciuitate Autissiodorense, non obstante deffectu solemnitatis antique, que debebat in primo eius introitu custodiri, uidelicet in uigilia iacere in monasterio sancti Germani et in crastinum in cathedra portari per Niuernensem pro baronia de Doziaco, per Autissiodorensem pro comitatu, per Barrensem pro terra de Puisaia comitis, necnon et per dominum de Sancto Verano deportari ad portas ecclesie Autissiodorensis predicte propriis humeris et postmodum intrare in eius fidelitate de terris supradictis. Voluit et concessit rex predictus nulli inferri in futurum preiudicium ex dicte solempnitatis deffectu, sed ius cuiuscumque imposterum auctoritate magestatis regie reseruauit. Modum ingressus predicti uisum est expediens hiis scriptis assignare. 
     Pranso rege predicto Regennis, uenit in uesperis Autissiodorum et in introitu porte ciuitatis episcopus iuxta ipsum. Et paulo post anticipauit equitaturam regis, uenitque ante portas ecclesie in uestibus consuetis ; descendensque de equo accessit orare ante ymaginem beate Marie uirginis in portali, et statim, perfecta oratione, regressus extitit in habitu ecclesiastico ante fores ecclesie ; oblatoque sibi libro continente formam iuramenti noui episcopi, dictam formam ad rogatum decani legit et deuote dictum prestitit iuramentum ; demum dictus decanus tradidit eidem possessionem eclesie per corde timpanilis per superiorem fenestram ante fores predictas proiecte apprehensionem, et tunc ipse fores fuerunt aperte. Illico aduenit ibidem rex predictus et descendit de equo et iuit ad orandum coram ymaginem supradictam, quo facto reddiit ante dictas fores et insimul ecclesiam intrauerunt, episcopus a dextra et rex a sinistra parte, et coro decantante  hymnum Thilophori Te Deum laudamus ; in ordine predicto uenerunt ante altare et, oratione ab eorum utroque perfecta dictaque antiphona cum uersu, dictus episcopus orationem alta uoce protulit, possessionem sic per decanum assequtus. Sic recesserunt  ambo et comittatus regis ad locum quo hospitatus erat.
     Accessit episcopus ad domum episcopalem in proposito celebrandi ordines in crastinum ; enim predicta facta fuerunt Veneris post festum beate Lucie. Sed in crastinum rege accelerante recessum, cum patria, et potissime ciuitas, multa ardua haberent agere erga regem, dictus episcopus in hoc uacauit  et, ob hoc impeditus , ordines minime celebrauit, sed comitato rege usque ad Sanctum Priscum, rediit tarde in prandio et post misit apud Sanctum Germanum pro habendis pastibus consuetis. Sed ad religiosorum requestam posuit eos in suffrencia et demum compositum extitit inter ipsos.
     In crastino  autem huiusmodi die introitus sui predicti, uenit officialis archidiaconi cum uno canonico Senonensi, et fecit querimoniam de intronizatione predicti episcopi, quam asserebat spectare solum ad dominum suum archidiaconum. Quo audito, consultatione facta super hoc, accesserunt crastina tercia die mane ad ecclesiam et pro iure archidiaconi  conseruando, dictus officialis et uicarius archidiaconi posuit ipsum episcopum in cathedra lapidea que est a parte dextra altaris. Postmodum peciit unam marcham auri pro dicto archidiacono ex causa intronizationis predicte; item pro ipso officiali marcham argenti, et dictus canonicus totidem ex consuetudine antiqua. Que peticio fuit posita in deliberacione et promisit facere quod esset rationis. Dominica  uero sequenti, suo collegio fecit conuiuium et, die lune, sequtus fuit regem in Burgundia predicta et ibi pro rege rexit cum aliis magistratibus ducatum usque ad sequens immediate festum Resurrectionis dominice, incipiente anno domini M° CCC° sexagesimo secundo.
     Reuersus dictus episcopus de Burgundia mansit in episcopatu faciens ordines et alia ministeria episcopalia, culturas reficiens in terris et uineis, fortalicia et alia edifficia diligentissime repparans ac muniens et, inter cetera, redimens castrum suum Ville Catuli de manibus illorum qui illud tenebant de tempore predecessoris et reddere renuebant. Eis soluit VIIIc scuta auri necnon et pro terra sua de Thociaco soluit tenentibus turrim dicti loci magnam florenorum summam. Quibus actis, existens in castro suo predicto Ville Catuli, cum uigeret epidimia in partibus Autissiodorensibus, tumor  sub assellis ipsum arripuit, qui in breui coegit animam eius a corpore separari, cum magna deuocione et sacramentis eucaristie et unctionis cresme perceptis et testamento perfecto et de omnibus recte dispositis.
     Hic sui regiminis tempore, ymo unius solius anni spacio, contulit decem canonicatus et prebendas Autissiodori, quod de nullo suo predecessore auditum est, illis tamen personas bonas assignauit omnes de patria Autissiodorensi uel Senonensi oriundas.
     Obiit autem in uigilia festi Natiuitatis beate Marie, anno millesimo trecentesimo sexagesimo secundo, in castro suo Ville Catuli et adductum fuit corpus eius Autissiodorum et honoriffice sepultum in choro a parte dextra prope sedes chori ; prima est sua sepultura a parte superiori. Et cum promotus ad dictam sedem fuisset anno precedenti, circa festum beati Iohannis babtiste, sequitur quod sedit solum per unum annum et circiter duo menses. Hic reliquit pro suo anniuersario ecclesie Autissiodorensi decem libras annui redditus .
     
     80. [Petrus Emonis]
     
     Petrus Emonis, octuagesimus episcopus, nacione gallus, de Aluernie partibus oriundus, iuris ciuilis doctor et de officio subdiaconatus domini pape Urbani quinti sumptus, promotus fuit ad episcopatum huiusmodi per predictum sanctissimum patrem dominum Urbanum quintum in sua noua creatione, anno domini millesimo trecentesimo sexagesimo secundo circiter festum omnium Sanctorum ; et fuit hic Petrus prima persona quem promouit ipse papa in episcopatum.
     Hic fuit honorabilis et cerimonialis in suis factis tam ecclesiasticis quam mundanis, morum honestorum et dapsilis affabilisque ; quippe nuttritus erat in Romana curia, tam circa cardinales quam circa summos pontiffices. Quibus uirtutibus predictis inuitantibus electus, quampluries extitit in factis maximis regni Francie ambaxiator seu solennis nuncius et sepe solus sine socio, erga papam, imperatorem, regem Anglie, regem Ungarie. In quibus actibus pluries et multipliciter uexatus, in secreto domini nostri regis consilio extitit honorifice collocatus. Huius tempore semper fuerunt guerre uiriliterque et cum magnis missionibus custodiri fecit sua fortalicia potissime Regennarum et Ville Catuli et reparari hospicium episcopale Autissiodorense et similiter domum suam episcopalem Parisiensem, multum amabilis atque dulcis ipsum adeuntibus, nichil tamen de negociis ipsum tangentibus habentibus agere cum eodem.
     Multum presumebatur ipsum cardinalari suis meritis et intercessionibus imperatoris et regis suprascripti et fauore plurium cardinalium quorum in scolis socius extiterat ; sed ethico morbo disiuncta in eo fuit corporis et anime societas, anno domini millesimo trecentesimo septuagesimo tercio, mense septembri, die secunda , in domo episcopali Autissiodorensi ; eiusque corpus decenti traditum sepulture in choro, ante scalla partis sinistre iuxta sepulturam bone memorie domini Iohannis de Auxcio, que iungitur sepulture bone memorie domini Guidonis de Melloto quondam episcopi Autissiodorensis, et eius nepotis domini Eraldi de Liseres similiter episcopi, qui ambo quiescunt in eodem sarcofacto ac tumulo. Qui Eraldus fuit primus factus de Autissiodorensibus episcopis cardinalis, sed eundo Romam obiit in itinere et eius corpus reportatum in hac ecclesia sua, ut plenius continetur superius in gestis suis .
     Iste ingressus fuit ciuitatem primum introitum faciendo sine sollempnitate antiqua ac consueta, sine deportacione ad ecclesiam facienda per nobiles feodatarios ecclesie, de quibus solus comes associauit eum in dicto ingressu nouo.
     Cum ex relatu antiquorum et fama uetustissima teneretur quod per libros, litteras uel alia documenta siue narrata quorumcumque non oportebat litigium in forma iudiciali fuisse inter aliquem episcopum Autissiodorensem et decanos ac capitulum ecclesie Autissiodorensis, iste primus litigium habuit cum eis super pluribus summis peccuniarum et rerum aliarum annuatim ab episcopis debitis, quas soluere cessabat. Mediantibus tamen uiris sapientibus, destitit  a litigio et dilexit dictos decanum, capitulum et personas singulares ; et ut pluries exprimebat, magnam deuocionem gerebat ad ecclesiam potissime, ad fabricam ipsius ecclesie iuuandam, nisi cicius sors condicionis humane impedimentum dedisset.
     Dedit ipsi ecclesie pro fundendo anniuersario suo trecentos  denarios auri francos. Fecit professionem Senonis consuetam et loco cape serice dedit ibi pannum sericum seu aureum, quem prius renuentes capere, decanus et capitulum Senonenses finaliter ceperunt . Sed de intronizacione sua nichil fuit factum pro parte archidiaconi Senonensis, et si quid solutum fuit ipsi archidiacono, ignoratur. Sedit per decem annos, minus circiter duobus mensibus.
     
     
     


     81. [Nicholaus de Arceis]
     
     82. [Guillelmus de Totavilla]
     
     83. [Ferrico Cassineti]
     
     84. [Michaelis de Creneyo]
     
     85. [Lohannes de Thoisy]
     
     86. [Philippus de Essartis]
     
     87. [Iohannes de Corbeia]
     
     88. [Laurentius Pinon]
     
     89. [Petrus de Longolio]
     
     90. [Angarendus de Synart]
     
     91. [Iohannes Baillet]
     
     
92. [Francisci de Dinteuille gesta]

     Franciscus de Dinteuille ex nobili genere, patre Claudio de Dinteuille, Commarrieni in Burgundia, Echenetorum, Polizei, multorumque aliorum locorum domino, matre uero Ioanna de la Baulme ex comitibus Montis Reuelli. Quiquidem Claudius de Dinteuille, sicut in domo et familia ducum Burgundiæ alitus et educatus quippe qui illis a thesauris et consiliis esset ita in omni negocio, eorum fortunam sequutus est : atque demum in prælio ad Nanciacum cum Carolo duce fortiter cecidit. Cæterum quum adhuc eorum ducum prosperæ secundæque res essent, Ioannam claro loco, diuite ac potenti familia, uxorem duxit. Ex qua, liberos quatuordecim, mares scilicet decem, fœminas quatuor suscepit, quorum hic nouissimus Franciscus, primum Cistaricensis episcopus. Dein’ anno domini millesimo quingentesimo decimo quarto uacante sede Antissiodorensi per decessum bonæ memoriæ reuerendi Ioannis Baillet, communi omnium canonicorum uoto, in Episcopum postulatus a Leone decimo pontifice maximo a Cistaricensi ecclesia, ad Antissiodorensem translatus est, anno ætatis suæ quadragesimo nono, die quinta Martii.
      Puer, humanioribus literis, Diuioni primum, postea Hæduæ operam dedit. Vbi inter coæuos, omnium iudicio doctissimus habitus, non mediocrem de se expectationem præbuit. Postremo Papiæ, cæsareis legibus, pontificiisque sanctionibus annis quinque gnauiter incumbens, sedatis bellis, compositisque rebus inter Christianissimum Franciæ regem Ludouicum undecimum et Burgundiones, iuris utriusque doctor, domum parentesque reuertit. Paucis inde mensibus in reuerendissimi domini Georgii ab Ambasia Rothomagensis archiepiscopi, postea cardinalis et legati familiam,  ob animi et corporis præstantes egregiasque dotes adscitus, fratrum parentumque fauore adiutus, magnas in Ludouici duodecimi regis curia amicitias comparauit. 
     Erant autem tunc temporis Gulielmus Pot Tornacensis episcopus, illi auunculus, Iacobus Commarrieni dominus eques auratus Iacobus, magnus Franciæ uenator, et Galterus regius œconomus, seu regii hospitii magister, Polizei dominus, fratres : eidem Christianissimo regi Ludouico duodecimo clarissimi, et a consiliis. Quorum opera et auxilio, sacerdotia, seu beneficia multa, eaque peropima, nempe Castillionis ad Sequanam cœnobium, Deruense monasterium, predictumque Cistaricensem episcopatum facile obtinuit. Quunque anno domini millesimo quingentesimo decimo, uacante sede Hæduensis ecclesie, cuius iampridem canonicus erat a maiori saniorique capituli parte, in episcopum postulatus esset, rogante uolenteque præfato rege Ludouico, iuri suo cessit, in fauorem domini Iacobi Hurault. Obtinuerat autem iuuenis parrochiam de Riceyo, præbendas in ecclesiis Hæduensi, Belnensi, et Diuionensi, prioratumque de Choysiaco in Meldensi diœcesi. Quibus omnibus Autissiodorensem episcopatum suscipiens, cessit, solo sibi Deruensi monasterio reseruato. 
     Possessione episcopatus adepta uir splendidus, ut erat moribus ingenuis, liberalis et magnificus, domos episcopales Varziaci et Regennarum reparauit, restaurauitque. Regennis turrim egregiam, palatium, deambulatoriumque magnificentissimum a fundamentis extruxit. In monasteriis Deruensi et Castillionensi quæ bellis ita diruta repererat, ut nec abbati domus, nec monachis ipsis regularia  loca, claustra uidelicet dormitoria et refectoria superessent quae nunc illic conspiciuntur ædificia, quantæ industriæ, quantæ diligentiæ, quantæque magnificentiæ uir fuerit satis ostendunt. In Deruensi namque monasterio, chorum ecclesiæ, campanile, pinnaculum nauis, ualuas, claustrum, et domum abbatialem  quae bella, incendia, longaque abbatum et monachorum paupertas et incuria labefactarant ita reparauit, ut noua omnia, longeque prioribus ædificiis sumptuosiora, paucis annis, uideri potuerint. Castrum præterea Summeuræ totius patriæ propugnaculum, tutamen et præsidium, turribus quatuor munitissimum fossato duplici, pontibus, aquarum ductibus, hortis, stabulis, reliquisque ad utilitatem et ornatum tanti castri rebus necessariis splendide decorauit. Siquidem in eo castro palatium magnificum, cui sacellum ornatissimum appendet, granaria ingentia, eaque duplicia, penu, cellarium maximum, paucis annis, postquam cœnobio illi est præfectus, eductis eiectisque ruderibus et ruinis, quæ, ut in aliis bellorum incendiis, antecessorumque cœnobiarcharum negligentia obtigerant, incredibili impensa, maioreque diligentia extruxit. In Castillionensi uero monasterio, claustrum, capitulum, dormitorium noua a fundamentis erexit. Ecclesiam autem, refectorium, domumque abbatialem quibus nullam monasterii faciem Martius furor reliquerat  ita reparauit , ut noua omnia, hospitique arridentia uideantur. Eorum monasteriorum fructus, census et reditus solerti adeo prouidentia ampliauit, auxitque : ut non immerito, fundator potius quam administrator et dici et haberi debeat. 
     Porro quantum ad Autissiodorensem ecclesiam attinet, templum ipsum, seu ædem diuo prothomartyri Stephano in ea urbe sacram, mirifice adornauit. Pulpitum, ad epistolas et euangelia legenda, totius Galliæ pulcherrimum, miro lapidum tabulatu, raro artificio, elegantique ut cernitur  structura suo ære donauit. Organa, ea tempestate, et bellissima, et argutissima, nulli sumptui parcens, instrui curauit. Pallia duo aurea preciosissima maiori altari accommoda, planetas, pluuialia, aliaque sacerdotalia uestimenta quam plurima, auro margaritis, et lapidibus preciosis intexta, quanta nulla alia Galliarum ecclesia splendidiora habeat, elargitus est. Eius ope maxima, et frequenti suffragatione, ea pars prouinciæ Autissiodorensis, quæ est trans Yonam, uidelicet Donziacum, Varziacum, Clameciacum, et circumadiacentia loca, quæ olim, seuiente passim inter Francorum regem et Burgundiones bello, Senonensi iurisdictioni adscripta fuerat, Altissiodorensis prætoris iurisdictioni, per supremæ curiæ parlamenti, siue Senatus Parisiensis arrestum, restituta est. 
     Irrepsit prohdolor eo tempore Luteranæ hæreseos noua impudentia. Ad quam radicitus extirpandam, et a fidelium theatro penitus explodendam, prouincialia concilia, per Senonenses archipresules, Poncherium et de Prato, non semel congregata sunt. Quibus omnibus, quum suffraganei episcopi, orthodoxique patres multi conuenissent, tum hic potissimum magno fidei zelo feruens, nunquam non adstitit. Proserpente sensim, et clanculum suppullulante per uicinoria loca, perniciosa illa lue, diocesim suam, diligenti cura et prouida circumspectione, usque adeo tutatus est : ut ex grege sibi credito, uirus id exitiale qui hausisset repertus sit nemo. Regum Ludouici duodecim, et Francisci primi quibus, ut charissimus, ita eorum consiliarius, et ordinarius erat curiam quotannis, tribus quatuorue mensibus continuis, magno satellitio, apparatu eleganti, sumptuque maximo frequentabat. Vnde, ut sunt hominum mores, principibus, nobilibus et aulicis omnibus acceptissimus erat. Tanta denique morum elegantia, tanta animi facilitate, tanta in rebus agendis cautione et prouidentia fuit, ut nichil ei dissidii, controuersiæ nichil, odii et inuidiæ minus, cum capitulo, aut canicorum aliquo, unquàm intercesserit. Tantumque abfuit, ut ex ecclesiæ iuribus, reditibusue aliquid propterea deperderetur, ut etiam quod et in Deruensi et Castillionensi monasteriis contigisse supradictum est, ea non mediocriter adauxerit. 
     Tandem, quum in Autissiodorensi episcopatu annos decem et septem, mensem unum, dies uigenti sex sedisset, sexagesimo sexto ætatis suæ anno, die veneris, quæ fuit penultima aprilis, millesimo quingentesimo trigesimo, longo profluuio uentris, uniuersæ carnis uiam est ingressus. Sentiens itaque uitaæ suæ finem, dierumque terminum a domino sibi constitutum, aduentasse, die dominico mortem eius præcedente, audito sacro, præuiaque peccatorum suorum diligenti ac generali confessione, salutiferum Eucharistiæ uiaticum pro Christiano more, digne reuerenterque suscepit. Die uero martis subsequente, audito item sacro, necnon iterata confessione, rursum deuote, magnaque cordis contritione, communicauit. 
     Tum aduocatis notariis, testamentum condidit. In quo, Franciscum a Dintauilla, illi ex fratre nepotem, successorem, nuper Rhegiensem episcopum, Antissiodorensis ecclesiæ decanum et canonicum, in cuius fauorem, iampridem suum Autissiodorensem episcopatum resignauerat, exsequutorem nuncupauit. Testans autem, duodecim quod aiunt obitus, annuos et perpetuos, quolibet ultimo die veneris cuiusque mensis in Autissiodorensi ecclesia celebrandos, pie fundauit. Et pro cuiuslibet celebratione, duodecim libras turonenses canonicis distribui uoluit. Quod et hæredes continuo fideliterque præstiterunt. 
     Vbi uero iouis dies subsequens illucescere cœpit, sacro se perungi oleo postulauit. unctionem hanc extremam, non eo die, sed veneris mane, congregato canonicorum choro, per manus uenerabilis cantoris, mente sanus, animo constans, intellectu uigens, ut etiam ad psalmos et uersiculos omnes rite distincteque responderet, cum ea qua potuit humilitate et reuerentia suscepit. Peracta unctione rogataque ab ipso cantore et canonicis uniuersis, qui dolentes lachrimabundique adstabant offensarum uenia, eorum sese precibus commendans, ultimum illis recedentibus uale dixit. Aderat præfatus Franciscus nepos, qui et si pro dignitatedecanus enim erat munus et obsequium hoc unctionis extremæ patruo amantissimo deberet, tamen ob ingruentes lacrymas, luctumque inexplebilem, omnino exequi non potuit. Igitur ab illa  hora, qua unctus est, usque ad tertiam eius diei pomeridianam, nichil mundanum, nihil terrenum uoluens, sed semper de regno Dei loquens, spe maxima, fide maiore, constanti et infracto animo Deum se uocantem expectabat. Atque in hoc perseuerans, paulo ante quartam, corpus humo relinquens, beatam cœlo animam reddidit. Funus ducendum tum funalibus cereis, tum pompis, ab ordine genere et dignitate non alienis, tum etiam precibus et eleemosinis publicis priuatisque, ad implendum quoque testamentum, cui erat a patruo datus exsequutor præfatus Franciscus nepos, quanta potuit diligentia curauit. Successione demum temporis, nobile patruo mausoleum marmorea eius effigie uenustatum, magna omnium admiratione, sculpi, fingi, pingi iussit.
     
     Nobilitas, uirtus et magnificentia, tecum
     Hic Francisce iacent, hæc cœlo munia digna.
     
     

     93. [Francisci a Dintauilla secundi gesta]
     
     In defuncti patrui locum, suffectus est Franciscus nepos, Galteri a Dintauilla Tricatiorum præsidium, et Anne a Placida Sede dictæ filius. Qui tenellus adhuc puer, prima grammatices rudimenta Trecis hauriens : hinc Lutetiam a parentibus missus, apud regiam illam Nauarrorum scholam, mansuetioribus Musis, liberalibusque disciplinis institutus. Pictauum, dein Patauiumque iurisprudentie, dicata gymnasia, adiens. Iuris utriusque et ciuilis et pontificii archana didicit : tanta morum ac uite integritate, ut inde reuersus, in regis Francisci primi aulam accersitus fuerit. Thesauraria Pictauensi, prioratu Choisiaco, in agro Meldensi, sacerdotioque Ryceiano, in Lingonum finibus, insignitus donatusque, hoc ipsum procurante regia parente diua Ludoica, cui tum a sacris et eleemosynis Franciscus hic nepos erat. Quo in munere, dum citra ullam fame ac nominis notam strenue uersatur, uacante Regiensi ecclesia ad illam, nominante rege, pastor constituitur. Eam ecclesiam quum aliquot per annos laudabiliter rexistes, patruo iam ad senium uergente, et episcopatum Anticiodorensem, cum Deruensi monasterio, quibus preerat, uolens ac spontaneus eiurante, dimisso pontificatu Regiensi Anticiodorensis ecclesie cenobiique Deruensis regimini, communibus omnium uotis preficitur. Ante uero quam publice ac solemniter pro more a populo reciperetur, et in ecclesiam suam plausibiliter admirativement, rex hominis animum uario ac multiplicique tum doctrine, tum uirtutis genere ornatum non ignarus, eum ad summum pontificem Clementem septimum, oratorem destinat. Vbi quam prudenter, quam sanctæ quamque feliciter rem gesserit, neminem, qui uel mediocriter publica negocia intellexerit, nescire certum est. Nam preter sacrum illud ac felix, inter Henricum regis secundum filium Francisci, et Catarenam Clementis neptem, tractatum tunc coniugium, innumera alia, eaque ardua huic commissa negocia, multis ex uoto successere. 
     Neque uero silentio pretereundum, quod in ea legatione, dum pro nonnullis purpuratorum patrum ordinem ambientibus, apud pontificem uerba faceret, tantam in oratore facundiam, tantam animi modestiam sinceritatemque demiratus pontifex. «  Quid tu, inquit, pro absentibus et nobis omnino ignotis, aures nostras compellis ac demulces ? Quin tu te tibi potius consulis ? Pro aliis anxius oraturus uenisti, pro te sollicitus nihil ? » 
     Cui ille fortiter, et ut erat ab omni ambitione alienus, respondit : «  Huc Beatissime Pater, huc, non mea sed principis mei causa, accessi. Eius negocium non meum gerere, sicut teneor et debeo, ita et uolo cupioque. Publicam, non priuatam personam agat, quisquis hoc munere fungitur, et honestum et necessum est. Honores autem istos, immo uero onera ista ut nihil moror, sic nec uenor, nec ambio ».
      Legatione fideliter obita, in Galliam regressus, creditum sibi gregem cepit pastor uigilantissimus sedulo regere moderarique, editis propterea constitutionibus, que ad mores et Christianam pietatem facerent. Moliuntur interim homini, nil tale metuenti, insidie ; atque ab aulicis et magnatibus quibusdam, quorum maleuolos animos ob feliciores uiri successus inuidie labes altius insederat in regis odium sensim adducitur. Quo factum est, ut mature ab amicis persuasus, ne atrocius a furentibus emulis impeteretur, patrium solum uerteret, ac toto ferme triennio apud exteros priuatus ageret. In ea peregrinatione, Romam ueniens, a Paulo tertio Pont. Max. susceptus est et blande consolatus. Neque illi defuit complurium cardinalium fauor, Quin et nobilium Venetorum, dum apud eos, per id tempus moratur, gratiam sibi non modicam conciliauit. 
     Detecta tandem impostorum fraude, insontem innoxiumque reuocari iubet rex, concessa illi aduersus eos qui absentis sedem et bona occuparant, legitime experiundi facultate ; quos postea iure persequens, ab illata calumnia sese gnauiter uindicauit. Post liminio reuersus, dum pastorali solicitudine diœcesim suam circumit et uisitat ex ouibus creditis non paucas reperit, quæ a clanculariis hereseos luterane disseminatoribus labefactate in errorum deuia, conniuentibus mercennariis, precipites abibant. Has diligenter, et ut pastorem bonum addecet, ad fidei caulas, ad ouile Christi, ad Ecclesie gremium reducere satagens, nec tempori, nec ualetudini, nec sumptibus ullis pepercit. Quumque sic agrum domini cum a noxiis sentibus repurgare modis omnibus contendit, deprehensi nonnulli ex eorum classe, quibus concionandi facta erat potestas, propter assertas inter concionandum, dudum sepultas ac damnatas hereses, recantatis prius temere et impie dictis, honore et gradu ecclesiastico priuati, perpetuum exilium subire compulsi sunt.
      Deprehensus est, et preter spem, sacerdos ex oppido Genabo seu Giemo, qui sacros ordines susceptos parui aut nihili pendens, iunioris cuiusdam uidue specie allectus, illam, quod eius esset farine, Conada abduxerat, ex eaque, simultato matrimonio, adulterinam sobolem susceperat : deprehensum, conuictum, condemnatum, et degradatum, ultrices flamme e medio sustulerunt. In summa, nichil non egit pius antistes, quo latentes sub agnina pelle lupos ab ouili arceret fugaretque. Quod nisi cessassent quibus tum a rege delegata fuerat in facinorosos hereticos iurisdictio, tuta forsan in hac diœcesi, pacataque forent ab heresibus omnia. 
     Porro Monasterium Deruense moderandum quum suscepisset, illic plerosque cenobitas per uitiorum abrupta grassantes offendit. Quos accitis aliunde probis religiosis, ad melioris uite frugem sese conuertere coegit. Ad quorundam autem improbitatem, qui pingue et optimum beneficium magnopere auebant, illud tandem ad Aremarensis et Celle, in agro Trecassino, monasteria permutare compulsus est, posteaquam illi per decennium et eo amplius prefuisset. Ambobus autem, et Aremarensis et Celle monasteriis, prius ad charorum opus cessit quam e uita migraret.
      Instaurata sane constructaque ab eo edificia, Anticiodori, Regennis, Varziaci, et monasterio Aremarensi, hominis curam et diligentiam, mirumque ac prope stupendum ingenium testantur. Ingentia templis donaria, pii bonique pastoris liberilitatem effantur. In dies erogate xenodichiis, conuentibus, collegiis et hospitalibus eleemosyne, pectus uere christianum in eo fuisse commostrant. Cibus parcus, potus rarus, modicus somnus, continuus labor, pertinax et indefessum studium, uitam philosopho dignam declarant. Nam preter liberalium artium disciplinam mechanicas etiamnum quas uocant artes mirum immodum callebat. Pictoria uero summopere oblectabatur, eius artis peritos domi semper alens. Temporis parcissimus, uetus illud Appelleum sepiuscule adducebat, ut nulla dies sine linea abiret. Vt enim doctos, eruditos, studiosos, gnaros, solertes, ingeniosos et uigilantes suspiciebat, uenerabatur ac fouebat, ita desidiosis, secordibus, ignauis, oscitantibus et inertibus oppido infestus erat.
      Ceterum, quum nihil sit ab omni parte beatum, vir tantus ac talis, febre, calculo, dissenteria, podagra, uariisque morborum generibus, ut plurimum laborabat. Neque sic affectus, sui unquam obliuiscebatur ; sed suam post Christum crucem baiulans, cum apostolo Deum in infirmitatibus glorificans, letus et gaudens celorum regnum ea se uia intraturum sperabat. Circumactis igitur in episcopatu quatuor et uiginti annis, posteaquam de rebus suis mature ordinasset ad mortis imperium,  cui parere necesse est, nature tributum nondum sexagenarius, exoluit. Anno incarnati uerbi quinquagesimo quarto, supra sexquimillesimum, quinto calendas octobres.

Tousiours seray Felix xpien. 1566 
     
     Felicis xpiani ad lectorem carmen
     
     Is presul, cuius liber hic dat splendida gesta
     Immeriti penas pertulit exilii
     Vidit eum insontem, testique, comesque laborum
     Felix, a christi momine nomen habens.
     Vidit, et est ipsum casu comitatus in omni
     Mestitieque comes, letitieque comes,
     Cui cum non posset maiora rependere dona
     Istud scriptura nobilitauit opus.
     
     Tousiours seray Felix xpien. M.D.LXVI.
     


94. [Robertus a Lenoncourt]
     
95. [Philippus de Lenoncourt]
     
96. [Philibertus de la Bourdaisière]
     
97. [Iacobi Amyoti vita summa] 
     
     Iacobus Amyotus Meloduni, quod oppidum est millibus uiginti supra Lutetiam ad Sequanam positum, natus est III Cal. Nouemb. anni M. D. XIII. parentibus honestis potius quàm copiosis, Nicolao Amyoto, et Margareta de Amoribus, quorum opibus tenuiter sustentatus à puero, primum Meloduni, deinde Lutetiæ, ita in studio bonorum literarum et philosophiæ rudimentis profecit, ut circa annum undeuicesimum magisterio facultatis artium, ut uocant, cohonestaretur, et æqualibus suis facilè præluceret. Vsus est in latinis uulgaribus magistris quales ferè in gymnasiis publicis Lutetiæ iuuentutem terunt ; sed in græcis, ad prima huius linguæ elementa, quæ ualde paucis ea tempestate erant familiaria, primum Ioanne Euagrio Remensi, qui in Collegio cardinalitio, nouo et aliis inusitato more classem regebat ab aliis segregatam, quæ Græcorum dicebatur, quoniam in ea nihil nisi græcum legebatur et docebatur. Sed ubi regii lectores ab Augustæ memoriæ Francisco rege primo instituti sunt, Iacobi Tusani in poetis, Petri Danæsii in oratoribus et philosophis assiduus auditor per aliquot annos fuit, et Ciceronis orationes aliquot Latinas [et] eo disserente magna cum omnium doctorum admiratione didicit. Mathematicis item disciplinis sub Orontio Finæo professore regio sedulam nauauit operam. Sic linguarum et liberalium artium cognitione instructus, Bituricum postea perrexit cum V. C. Canayo, qui celebris causarum patronus in senatu parisiensi fuit, ut iuri ciuili operam daret. 
     Ibi reuerendus abbas cœnobii D. Ambrosii Bituricensis D. Colinus, qui tunc lector anagnostes ordinarius, et cubicularius erat magni francisci regis, illius disciplinæ nepotes suos commisit ; eiusdemque beneficio, et hortatu augusta Margarita regis soror unica Nauarreorum regina et Biturigum ductrix et moderatrix, auia materna magni Henrici quarti fælicis memoriæ, Amyotum professorem instituit literarum græcarum et latinarum in Regia Biturigum, honestis ad id stipendiis annuis constitutis ; quo munere et professione per duodecim fermè annos tanta cura et sedulitate et doctrina functus est, ut magnam inde eruditionis ac probitatis famam compararit ; quo rumore percrebrescente, amplissimus uir D. Moruillierius tunc propræfectus urbi Biturigum, eruditione ac probitate Amyoti impulsus, nepotes ex sorore et ornatissimi uiri Bucetelli toparchæ de Sacy, consiliarii et à secretis et epistolis regiis, curæ et moderationi tradidit instituendos ; quo institutionis tempore horis succissiuis, tragœdiis quibusdam græcis gallico rythmo exprimendis, aliisque græcis opusculis gallicè uertendis (ut Heliodori historia de Theagene et Chariclea ; itemque Longi græci bucolico dramate prosaico de Daphne et Chloë) operam dedit, et uersiones suas typis mandauit. Tametsi in codice græco de Theagene, quo quidem usus tum fuerat, authoris nomen inscriptum nusquam esset, ut parentem scripti illius interpres ignoraret, donec Romam profectus in Vaticana bibliotheca exemplum manu exaratum illius historiæ inuenit, in quo Heliodori nomen adscriptum erat, ut idem in tertia æditione gallica declarauit. 
     Paulo post uersionem gallicam nonnullarum Plutarchi Cheronei vitarum illustrium virorum aggressus est, quam Francisco primo regi magno obtulit et consecrauit, à quo tam splendida translatio tantopere probata est, ut iusserit Amyoto inchoatam translationem prosequi et ad umbilicum ducere ; eique tanti operis ac laboris ratione habita, pro remuneratione abbatiam Bellozaniensem, quæ fortæ tum uacauerat, regia liberalitate concessit ; idque postremum sacerdotium fuit quod rex ille contulit, quia non multo post uitam cum morte commutauit. Quapropter Amyotus fortunam maiorem uix responsuram labori apud Gallos ratus, nec se ad alios honorum gradus prouectum iri, instituit in Italiam proficisci, ut illic uitam hoc mediocri censu agitaret, bibliothecas italicas consulendi animo, et codicem Plutarchi mendosè excusum cum manuscriptis conferendi, et cum eruditis uiris quos ibi nancisceretur, sermones ea de re ultro citroque habendi. Dum hæc cum animo agitaret, obtulit ei se commoda admodum occasio eiusmodi. Anno milesimo quingentesimo quadragesimo sexto idem Moruillerius ab Henrico secundo rege missus ad Venetos legatus, Amyotum sibi adiunxit itineris comitem, qui tum tricesimum secundum ætatis annum attigerat, cùm paulo maior natu Moruillerius esset. Per id legationis tempus, legatus regius tanto cum eo amicitiæ et familiaritatis uinculo adstrictus est, ut pati non potuerit ipsum à se discedere, etiamsi incredibili desiderio bibliothecas aliarum ciuitatum Italiæ uisendi flagrare sciret. Iam perscrutatis omnibus sedulo loculis Venetæ bibliothecæ locupletissimæ, ad institutum opus Plutarchi scripta conferendi, emendandi, et elegantius gallice uertendi, Venetiis Romam se contulit, ubi perhumaniter acceptus est ab episcopo Mirapicensi, qui domi suæ cum retinuit, et per biennium ferme conuictorem habuit, quo cum ultro citroque sermones haberet, deque literis ac disciplinis uerba faceret. 
     Eodem ferme tempore in illustris Cardinalis Turnonii amicitiam se insinuauit, qui a Rege ad aulam reuocatus cùm ob egregias animi dotes et uirtutum ornamentum, tum ob rerum ciuilium et regni negotiorum accuratam cognitionem et experientiam : eumdem Amyotum itineris comitem assumpsit, cum Dionysio Lambino uiro clarissimo, et utriusque linguæ peritissimo, qui postea regius græcarum literarum professor Lutetiae fuit. Cum is cardinalis ad aulam se contulisset, et audisset regem quibusdam antistitibus ac proceribus sibi gratissimis hanc prouinciam dedisse ut accuratissimè tanquam de re maximi momenti sciscitarentur ac percontarentur de probo, erudito ac cordato uiro, a quo liberi regii Aurelianensis et Andegauensis duces, iam tum imperio destinati, sedulo institui et edoceri possent, regi Amyotum, cuius mores, ingenium, doctrinam, aliasque animi dotes perspectas et exploratas habebat, obtulit. Proinde è uestigio ad hoc præclarissimum et grauissimum munus Amyotus unus è tot tantisque uiris quibus hoc eruditum sæculum affluebat ; ascitus est, in quo ita strenue et fideliter se gessit, ad regni Francorum commodum et ornamentum, ut regi reginæque gratus et acceptus fuerit, idque longo annorum interuallo, usque ad Francisci secundi obitum.
     Quo tempore Carolus nonus regno francorum potitus, officiorum et meritorum præceptoris sui (quem ideo magistrum suum semper nominauit) non immemor, magnum Franciæ eleemosynarium constituit, et a sanctiori et augustiori consilio sibi esse uoluit, ac paulo post abbatia Rupium decorauit, et mox alia nempe S. Cornelii Compendiensis uacante, ultro ac sponte sua, eum minime ambientem exornauit. S. R. E. cardinali de la Bourdaisiere Romæ defuncto, Pius Quintus Amyoti uirtutum, eruditionis, pietatis, ac feruidi affectus erga ecclesiam catholicam, apostolicam et romanam fama impulsus eundem episcopatui Autissiodorensi præfecit ; quod libenter a rege concessum est, qui nihil magis expetebat, quàm ut eum ad summos honores, ac dignitates proueheret, ut re ipsa ostenderat, ac primoribus aulicis ac principibus identidem patefaciebat. Huius uero regiæ in se beneuolentiæ, benignitatis ac beneficientiæ semper gratum et memorem se præstitit, non tantùm superstite principe, sed etiam post obitum eiusdem, quem semper laudibus in cœlum extollebat, quarum reuera dignus erat, fœlicemque eius memoriam colebat, et piis manibus semper apprecabatur. 
     Porro cùm rex Henricus tertius reuersus a Polonia, per Sabaudiam Allobrogum transiret, ductrix amita regis ei Amyotum tantopere commendauit, ut ei rex pollicitus fuerit eundem Amyotum in suo gradu dignitatis et officii eleemosynarii magni Franciæ apud se permansurum, ut pote quem primum præceptorem habuerat, ideoque eum se per totam uitam semper magistrum suum appellaturum esse. Huius promissi nuncius rex ipse redux Amyoto fuit, et ab eodem uicissim petiit, ut propensam erga se uoluntatem, et fidum obsequium, quo hactenus usus fuerat in munere regio, exhibere pergeret. Singulari certe ac nouo exemplo, hoc beneficium in Amyotum ab optimo rege collocatum uideri potest, ut duorum regum succedentium unus idemque magnus eleemosinarius fuerit, cùm obtinuerit apud principes ad regnum hæreditario iure accedentes, officia summa, primasque dignitates ad eos deferre, quos in comitatu et obsequio suo, antequam rerum potirentur, chariores et gratiores apud se habebant. Iam uerò idem rex christianissimus paulo post reditum à Polonia, cum equitum torquatorum ac moderatorum seu comendatorum Sancti Spiritus ordinem institueret, Amyoti sui minime est oblitus, imo primum eius ordinis æquestris moderatorem præfecit, quin etiam in eiusdem gratiam et fauorem, ordinis constitutionibus ac typicis literis inseri uoluit hunc capitis articulum : quisquis magnus eleemosynarius fuerit, idem etiam dicti ordinis moderator seu comendator erit, eaque lege, ut nobilitatis generis sui indicia ac testimonia dare non adigatur, ut cæteri omnes adiguntur.
     Sed qua pietate episcopatum auspicatus fuerit ex eo constat, quod simul atque pontificias bullas accepisset, per procuratorem possessionem adiit, dum Lutetiæ consecrationis munus consequeretur, ut commodius postea, uenia rege impetrata, ipsemet reipsa ad possessionem adipiscendam accederet, et munere episcopali fungeretur ; cum religioni haberet sacerdotii opimi reditu frui, in quo nullum adhuc officium præstitisset. Porro, cùm primum ac præcipuum antistitis munus in prædicatione verbi Dei esse perspectum haberet, quæ ritè ac pro dignitate exerceri absque theologiæ scientia minime posset, in qua mediocriter tantum uersatus erat, quia non tantum studii et operæ in sacris litteris, quam in aliis disciplinis et scientiis, insumpserat, tunc cœpit serio, summaque contentione theosophiæ incumbere, statimque aggressus est, præter sacrorum bibliorum quotidianam lectionem, sanctorum patrum et doctorum ecclesiæ græcorum et latinorum uolumina diu noctuque euoluere. 
     Interim magistrum Petrum Viël doctorem theologum accersiuit, eumque rogauit, ut sibi possessionem realem adeunti, atque auspicia ingressus episcopalis suscipienti adsisteret. Quod pius ac eruditus doctor episcopo libenter concedens, coram eo plerasque sacras conciones in ecclesia cathedrali habuit. Ad hoc frequentes sermones de rebus diuinis, et de expositione locorum insignium sacræ Scripturæ, de controuersiis theologicis, et quæstionibus scloasticis, inter eos habebantur. Episcopus certè D. Thomæ Aquinatis scripta tanti faciebat, ut ea fere ad unguem referret, altitudinem et subtilitatem tanti ingenii admiratus. Quare tandem dicti Viël hortatu et rationibus impulsus, ad concionandum animum appulit, ac solemni die quo sacra celebrare instituerat, non imparatus quidem, sed uiribus utique diffidens, timidus accessit, ac tameti uoce admodum exili ac submissa, pronuntiaret ; sic tamen apte, purè ac dilucidè animi sensa expressit, tantoque uerborum delectu, ac copia, tanto sententiarum pondere, tam præclaro denique ordine dixit, ut eruditi doctiores euaderent, imperiti et plebei meliores, et ad pietatis officia concitatiores abirent. Cùm hæc concionum progymnasmata, tam fœlicem successum habuissent, alacrius multo, summa cum assiduitate hoc ecclesiaste munus exequi perrexit : ac nullo deinceps solemni die, et festo anniuersario, sacris operari, ac concionari intermisit, cùm apud gregem residere liceret. Concionum uerò [protheorias en caractères grecs] summa capita, et authoritates, latinis verbis, ad formam homiliarum, contextas et manu sua exaratas reliquit. Exinde totus cœpit eloquiis sacris, et græcorum latinorumque Patrum scriptis incumbere, atque ad hanc uehementissimam sitim, eorumdem libros perlegendi, explendam, ante horam quintam matutinam, post fusas ad Deum preces museo se abdebat, donec quidam canonici, cum domesticis accederent ad comitandum eum ad ædem sacram, et solemnem missæ liturgiam, cuius celebrationi semper intererat in choro, cum habitu decenti et canonicorum proprio, ubi confessionis formula, pro more Ecclesiæ, in missæ introitu recitata, in exitu benedictionem suam exhibebat ; inde ad prandium cum conuiuis accedebat, inter quos aderat semper aliquis ex dignitate ornatis uel canonicis, præter hebdomadarium à quo sacrum celebratum fuerat. Inter pocula etiam sermones de literis et rebus honestis habebantur, ut eius mensa iure dici potuerit schola uirtutis omnis, doctrinæ ac pietatis, unde uel pereruditus quiuis se doctiorem et meliorem recedere, ingenue fateretur. A prandio, cum cœtu eodem per horæ spatium colloquebatur, tum amicis recedentibus ac uale dicentibus, ad bibliothecam et cœpta studia redibat. 
     Sæpe sibi in uotis esse significabat secretario Martino (quo familiariter utebatur, et quem canonicatu et præbenda, nec multo post archidiaconatu, pietatis et meritorum ergò, in ecclesia sua exornandum curauit) ab aula magnam anni partem recedere uelle, quo frequentius et liberius episcopali muneri incumberet. Eapropter statim post conuentus iuridicos Blesis habitos, Antissiodorum repetit. Sed ita malè, per difficillima tempora, acceptus est à quibusdam, quos factiones ac suspiciones, calumniæque transuersos agebant, ut pio proposito, consilioque frustratus, tempori et ui maiori cedere coactus fuerit. Cùm malo exemplo, non ab adytis tantum, sed ab aditu ecclesiæ sine causa arceretur, et episcopalis domus septo constringeretur, adeo ut nullis episcopi officiis fungi posset. Tandem ne quid omitteret, quod simplicioribus et scrupulosioribus animis satisfacere erederet, tametsi minime, quod ad ipsum spectabat, indigeret, eo se demisit abiecitque, ut primum absolutionem ad cautelam, ut uocant, peteret ; demumque plenam et absolutam à Summo Pontifice obtineret, per illustrissimum legatum, cui peculiariter in mandatis erat, ut usquequaque dicti episcopi desiderio faceret satis, cuius ipsi legato ut et Pontifici Maximo, uitæ integritas, honestissima et religiosissima conuersatio, aliaque merita patebant. 
     Hoc ergo incredibili solatio fuit Episcopo, cum haberet quod auebat maxime, et liberum iam ei esset muniis officiisque ecclesiasticis defungi, quæ ab integro aggressus est primo quoque tempore à concione sacra, ut pote primo præcipuoque officio ; quam habuit die Cinerum primo Quadragesimæ, eodem affectu, pari modestia, eodemque fere gestu quo consueuerat, nulla plane perturbatione commotus, ab omni uindictæ cupididate liber, nullis usus quærimoniis et inuectiuis in iniurias sibi illatas, et offensas ac proteruias suorum ; quod mirum plerisque uisum est, qui præsulem intus et probe non nouerant. Atenim ulciscendi minime cupidus fuit, et ad iniuriarum memoriam obliuione delendam paratissimus ; paulo tamen ad iram procliuior erat, quam facile citoque coercebat, nec unquam alicui delicta præterita probrose obiectabat. Tetricus, seuerus, acer, difficilis accessus, ac morosus uulgo ferebatur, eiusmodi tamen ab iis qui aliquandiu ipsius consuetudine et consortio usi fuerant non habebatur ; verum cordatus, quadratus, candidus, agnoscebatur, quippe cum romano more, ore libero, loqueretur, non simulatè, cum dissimulare nesciret ; ne apud proceres quidem ac Principes, quorum auribus nihil dabat, nec palpum obtrudere nouerat ; tantum abest ut in eorum gratiam quicquam faceret quod honestati et æquitati minus consentaneum iudicaret, quin apertè se nunquam id commissurum profitebatur. Quamobrem familiares ac domestici prudentiores cauebant imprimis ne quid ipsi proponerent, uel ab eo poscerent, quod dubium, anceps, controuersum, uel leuiter suspectum esset ; sin secus, repulsam cum grauissima increpatione interdum paterentur. Cæterum pacis amantissimus, lites ac dissidia cane peius et angue fugiebat, maxime cum suis canonicis, et capitulo. 
     Musico utique concentu oblectabatur, atque inter priuatos parietes, inter cantores partes suas agebat. Qua de causa cari præcipue acceptique ipsi erant canonici, quos ultro pulpitum adire cantandi animo obseruabat, ut cæteri quoque choristæ, præcentores, succentores, subsidiani, symphoniaci, qui præsertim cum cantus peritia, uocisque amœnitate probos et ecclesiasticos mores præseferebant. Organis etiam musicis gaudebat, et sæpe manuclauium digitis increpare ante prandium amabat, quo hilarior, post grauissima studia, mensæ accumberet.
     Sed ad grauiora et episcopo magis decora gradum faciamus. Cum in episcopatu resideret Amyotus, solemnibus anniuersariisque festis diebus, ipsemet sacris operabatur, idemque meridianis horis concionabatur ; ideoque eos qui ei ministrauerant ad altare, et in choro in sacro missæ sacrificio, cœna tantum excipiebat. Dominicis uerò diebus et feriatis primis uesperis priuilegii intererat, et festo die matutinis, psalmodiis et precationibus ; e quarum egressu ad sacellum ibat, pie celebratum missam (ut per singulos Aduentus et Quadragesimæ dies solebat) deinde maioris, ut uocant, missæ celebrationi, et vespertinis precibus intererat. Cæteris diebus et feriis profestis maiori liturgiæ sacro aderat, qua celebrata hebdomadarius ad præsulis prandium accedebat.
     Præterea etiamsi concionandi munere fungeretur, curæ tamen habebat ut eruditos et probatos uiros perquireret et accerseret, qui in Ecclesia sua concionarentur, et per omnem diœcesim, ac potissimum in oppidis, in quibus quosdam nouæ religionis sectatores et hæreticos uersari audierat, ut puta Gyeni ubi ad hæc committebat ac præficiebat cantoriæ dignitati capituli S. Stephani ecclesiæ pium, doctum et prudentem uirum ; idemque in aliis urbibus, quarum sacerdotiis parochialibus rite prouidebat. 
     Porro, cùm ad ecclesiam Antissiodorensem primum accessit, ruenti assimilem intus, et in penetrali comperit ; itaque eam reficere atque instaurare cœpit, a choro, et augustiore altari, quæ ab integro reparauit, et sex columnis fusilibus è cupro, muniuit et exornauit, cum pedo seu lituo imminente aræ à postica parte. Deinde cathedras altas et humiles ab utroque chori latere construi fecit, ad sedem dignitatum et caninocorum ; et in extrema supremaue parte dextri lateris, thronum episcopalem, in quo sedere mos est antistiti officio fungenti ; et in extremo chori loco et superiori tabula, hæc uerba subscribsi uoluit :
     Iacobus Amyotus Antissiodori episcopus, cùm à perduellibus hæriticis fœde laceratum, direptum, ornamentisque omnibus spoliatum reperisset hoc templum, exedram istam diuinis laudibus concinnendis accommodatam, ad Dei Opt. Max. gloriam, domusque eius decorem, de integro instaurandam curauit. 1573.
     Organa noua de integro, in angulo chori, extruere et collocare fecit. Idem duorum sacellorum ornamenta dedit, unum è panno auro texto, aliud ex holoserico figurato ; itemque duo candelabra argentea donauit ; et ad aquam benedictam deferendam, magnum uas cum aspersorio, duasque acerras siue thuribula, cuncta ex argento. Postremo ecclesiam suam omnibus ornamentis pro facultatibus exornauit, quibus alia quoque adiecisset, nisi tumultus bellici obstaculo fuissent. Siquidem per ciuile bellum eo prope modum redactus est, ut ægre ei suppeterent fortunæ ad se familiamque sustentandam, agris ac reditibus ab oppositis occupatis ac direptis, ob factiones et rumusculos sinistros a maleuolis, auidis et ambitiosis famigerulis fictos. Castrum Regennarum quondam pulcherrimum et mirifice constructum et exornatum, incendio ab hæreticis conflagratum ita reparauit, ut ipse cum tota familia, et etiam aduentantibus amicis commode in eo habitare posset.
      Idem gymnasium amplum et præclarum extruxerat Antissiodori, in oportuna admodum urbis regione, et aëre salubri, nempe inter ecclesiam cathedralem S. Stephani, et abbatiam D. Germani, in quo Societatis Iesu patres constituere destinauerat, ad iuuentutem ciuitatis et indigenarum erudiendam, et probis moribus, catholica pietate, bonisque literis imbuendam, etiam usque ad theologica studia, ut constat ex pacto et conuento inito cum Patre Pigenatio, qui lentè nimis et frigidè negotium executus est, donec episcopus egredi coactus fuerit ad regem Blæsis conueniendum, ubi conuentus iuridici habebantur ; proinde negotium dilatum ad eiusdem præsulis reditum, et pium illud opus intermissum, non quòd propositum mutasset, cuius tenax erat. Eosdem Patres reditu mille aureorum nummorum dotare statuerat, cum mille ducentis libris Turonensibus, ut inde supellectilem commodam ex animi sententia, antequam Parisiis egrederentur, sibi compararent. Sed dissidia bellorum ciuilium exorta sub finem conuentuum, et Iesuitarum relegatio e Galliis hoc nunquam satis laudatum institutum prohibuerunt, non tamen plane irritum effecerunt. Nam præsul in sua uoluntate perstitit, ut gymnasium a se constructum instituendæ iuuentuti destinaretur, cui nunc usui inseruit. Testatur hoc inscriptio hæc quæ insculpta est in tabula superliminari ianuæ : 
     Christo servatori opt. max. s.
     Religionis ueritas, morum probitas, et bonarum artium politura hic promercales habentur, non ære, sed studio, pietate, & labore ; proinde turpes, impii, et ignaua segnitie degeneres, ab istis foribus procul facessite. 
     Huic autem inscriptioni, ut autoris eius mens et consilium perciperetur, ab eodem Secretario adiectum est illud corollarium : Iacobus Amyotus episcopus Antissiodor. huic gymnasio, quod extruendum curauit, hanc inscriptionem apponi uoluit. 1595.
     Ad extremum hic antistes, postquam factionum et bellorum ciuilium tempore calamitoso, multa dictu grauia, perpessu aspera, ut Poeta tragicus ait, corpore exantlata atque animo pertulisset, quantum natura humana constanter ferre potest, succubuit tandem tot ærumnis oppressus, et extinctus uigor ille corporis optime constituti, et frigoris et caloris patientissimi, tum lenta febre correptus est, quæ grauiter urgens pulmonum hausit spiritus, et sensim ad mortem compulit, qua undenonagerius in Domino, ut episcopum tanto nomine dignum decuit, obdormiit Non. Febr. An. S. M.D.XCIII. sacramentis pœnitentiæ, eucharistiæ, extremæ unctionis, ut par fuit, munitus. Domesticis clientibus grauissimis uiris, Dion. Peronneto doctore theologo eloquentiss. ecclesiasta, pœnitentiario cathedr. ecclesiæ, Gilb. le Conte, Regin. Martino, Victor. Camus cultorib. et canonicis adsistentib. monentib. consolantib. omne pium obsequium et salutare ac nouissimum ministerium constanter exhibentib.
     Hæc subita dictione & ex temporanea operea a Feder.
     Morello Regior. Profes. Decano latinè exarata
     sunt, ex iis excerpta quæ M. Reg. Martinus
     Secretarius eiusdem Amyoti episcopi
     Gallice scripserat de uita optimi sui
     patroni. Quæ omnia ad perpe-
     tuam memoriam, & grati
     animi significationem,
     huic cartulario pro-
     pria manu tran-
     scripsit.
     .1612.


     

94. [Robertus a Lenoncourt]
     
95. [Philippus de Lenoncourt]
     
96. [Philibertus de la Bourdaisière]
     
97. [Iacobi Amyoti vita summa]

     
     Iacobus Amyotus Meloduni, quod oppidum est millibus uiginti supra Lutetiam ad Sequanam positum, natus est III Cal. Nouemb. anni M. D. XIII. parentibus honestis potius quàm copiosis, Nicolao Amyoto, et Margareta de Amoribus, quorum opibus tenuiter sustentatus à puero, primum Meloduni, deinde Lutetiæ, ita in studio bonorum literarum et philosophiæ rudimentis profecit, ut circa annum undeuicesimum magisterio facultatis artium, ut uocant, cohonestaretur, et æqualibus suis facilè præluceret. Vsus est in latinis uulgaribus magistris quales ferè in gymnasiis publicis Lutetiæ iuuentutem terunt ; sed in græcis, ad prima huius linguæ elementa, quæ ualde paucis ea tempestate erant familiaria, primum Ioanne Euagrio Remensi, qui in Collegio cardinalitio, nouo et aliis inusitato more classem regebat ab aliis segregatam, quæ Græcorum dicebatur, quoniam in ea nihil nisi græcum legebatur et docebatur. Sed ubi regii lectores ab Augustæ memoriæ Francisco rege primo instituti sunt, Iacobi Tusani in poetis, Petri Danæsii in oratoribus et philosophis assiduus auditor per aliquot annos fuit, et Ciceronis orationes aliquot Latinas [et] eo disserente magna cum omnium doctorum admiratione didicit. Mathematicis item disciplinis sub Orontio Finæo professore regio sedulam nauauit operam. Sic linguarum et liberalium artium cognitione instructus, Bituricum postea perrexit cum V. C. Canayo, qui celebris causarum patronus in senatu parisiensi fuit, ut iuri ciuili operam daret. 
     Ibi reuerendus abbas cœnobii D. Ambrosii Bituricensis D. Colinus, qui tunc lector anagnostes ordinarius, et cubicularius erat magni francisci regis, illius disciplinæ nepotes suos commisit ; eiusdemque beneficio, et hortatu augusta Margarita regis soror unica Nauarreorum regina et Biturigum ductrix et moderatrix, auia materna magni Henrici quarti fælicis memoriæ, Amyotum professorem instituit literarum græcarum et latinarum in Regia Biturigum, honestis ad id stipendiis annuis constitutis ; quo munere et professione per duodecim fermè annos tanta cura et sedulitate et doctrina functus est, ut magnam inde eruditionis ac probitatis famam compararit ; quo rumore percrebrescente, amplissimus uir D. Moruillierius tunc propræfectus urbi Biturigum, eruditione ac probitate Amyoti impulsus, nepotes ex sorore et ornatissimi uiri Bucetelli toparchæ de Sacy, consiliarii et à secretis et epistolis regiis, curæ et moderationi tradidit instituendos ; quo institutionis tempore horis succissiuis, tragœdiis quibusdam græcis gallico rythmo exprimendis, aliisque græcis opusculis gallicè uertendis (ut Heliodori historia de Theagene et Chariclea ; itemque Longi græci bucolico dramate prosaico de Daphne et Chloë) operam dedit, et uersiones suas typis mandauit. Tametsi in codice græco de Theagene, quo quidem usus tum fuerat, authoris nomen inscriptum nusquam esset, ut parentem scripti illius interpres ignoraret, donec Romam profectus in Vaticana bibliotheca exemplum manu exaratum illius historiæ inuenit, in quo Heliodori nomen adscriptum erat, ut idem in tertia æditione gallica declarauit. 
     Paulo post uersionem gallicam nonnullarum Plutarchi Cheronei vitarum illustrium virorum aggressus est, quam Francisco primo regi magno obtulit et consecrauit, à quo tam splendida translatio tantopere probata est, ut iusserit Amyoto inchoatam translationem prosequi et ad umbilicum ducere ; eique tanti operis ac laboris ratione habita, pro remuneratione abbatiam Bellozaniensem, quæ fortæ tum uacauerat, regia liberalitate concessit ; idque postremum sacerdotium fuit quod rex ille contulit, quia non multo post uitam cum morte commutauit. Quapropter Amyotus fortunam maiorem uix responsuram labori apud Gallos ratus, nec se ad alios honorum gradus prouectum iri, instituit in Italiam proficisci, ut illic uitam hoc mediocri censu agitaret, bibliothecas italicas consulendi animo, et codicem Plutarchi mendosè excusum cum manuscriptis conferendi, et cum eruditis uiris quos ibi nancisceretur, sermones ea de re ultro citroque habendi. Dum hæc cum animo agitaret, obtulit ei se commoda admodum occasio eiusmodi. Anno milesimo quingentesimo quadragesimo sexto idem Moruillerius ab Henrico secundo rege missus ad Venetos legatus, Amyotum sibi adiunxit itineris comitem, qui tum tricesimum secundum ætatis annum attigerat, cùm paulo maior natu Moruillerius esset. Per id legationis tempus, legatus regius tanto cum eo amicitiæ et familiaritatis uinculo adstrictus est, ut pati non potuerit ipsum à se discedere, etiamsi incredibili desiderio bibliothecas aliarum ciuitatum Italiæ uisendi flagrare sciret. Iam perscrutatis omnibus sedulo loculis Venetæ bibliothecæ locupletissimæ, ad institutum opus Plutarchi scripta conferendi, emendandi, et elegantius gallice uertendi, Venetiis Romam se contulit, ubi perhumaniter acceptus est ab episcopo Mirapicensi, qui domi suæ cum retinuit, et per biennium ferme conuictorem habuit, quo cum ultro citroque sermones haberet, deque literis ac disciplinis uerba faceret. 
     Eodem ferme tempore in illustris Cardinalis Turnonii amicitiam se insinuauit, qui a Rege ad aulam reuocatus cùm ob egregias animi dotes et uirtutum ornamentum, tum ob rerum ciuilium et regni negotiorum accuratam cognitionem et experientiam : eumdem Amyotum itineris comitem assumpsit, cum Dionysio Lambino uiro clarissimo, et utriusque linguæ peritissimo, qui postea regius græcarum literarum professor Lutetiae fuit. Cum is cardinalis ad aulam se contulisset, et audisset regem quibusdam antistitibus ac proceribus sibi gratissimis hanc prouinciam dedisse ut accuratissimè tanquam de re maximi momenti sciscitarentur ac percontarentur de probo, erudito ac cordato uiro, a quo liberi regii Aurelianensis et Andegauensis duces, iam tum imperio destinati, sedulo institui et edoceri possent, regi Amyotum, cuius mores, ingenium, doctrinam, aliasque animi dotes perspectas et exploratas habebat, obtulit. Proinde è uestigio ad hoc præclarissimum et grauissimum munus Amyotus unus è tot tantisque uiris quibus hoc eruditum sæculum affluebat ; ascitus est, in quo ita strenue et fideliter se gessit, ad regni Francorum commodum et ornamentum, ut regi reginæque gratus et acceptus fuerit, idque longo annorum interuallo, usque ad Francisci secundi obitum.
     Quo tempore Carolus nonus regno francorum potitus, officiorum et meritorum præceptoris sui (quem ideo magistrum suum semper nominauit) non immemor, magnum Franciæ eleemosynarium constituit, et a sanctiori et augustiori consilio sibi esse uoluit, ac paulo post abbatia Rupium decorauit, et mox alia nempe S. Cornelii Compendiensis uacante, ultro ac sponte sua, eum minime ambientem exornauit. S. R. E. cardinali de la Bourdaisiere Romæ defuncto, Pius Quintus Amyoti uirtutum, eruditionis, pietatis, ac feruidi affectus erga ecclesiam catholicam, apostolicam et romanam fama impulsus eundem episcopatui Autissiodorensi præfecit ; quod libenter a rege concessum est, qui nihil magis expetebat, quàm ut eum ad summos honores, ac dignitates proueheret, ut re ipsa ostenderat, ac primoribus aulicis ac principibus identidem patefaciebat. Huius uero regiæ in se beneuolentiæ, benignitatis ac beneficientiæ semper gratum et memorem se præstitit, non tantùm superstite principe, sed etiam post obitum eiusdem, quem semper laudibus in cœlum extollebat, quarum reuera dignus erat, fœlicemque eius memoriam colebat, et piis manibus semper apprecabatur. 
     Porro cùm rex Henricus tertius reuersus a Polonia, per Sabaudiam Allobrogum transiret, ductrix amita regis ei Amyotum tantopere commendauit, ut ei rex pollicitus fuerit eundem Amyotum in suo gradu dignitatis et officii eleemosynarii magni Franciæ apud se permansurum, ut pote quem primum præceptorem habuerat, ideoque eum se per totam uitam semper magistrum suum appellaturum esse. Huius promissi nuncius rex ipse redux Amyoto fuit, et ab eodem uicissim petiit, ut propensam erga se uoluntatem, et fidum obsequium, quo hactenus usus fuerat in munere regio, exhibere pergeret. Singulari certe ac nouo exemplo, hoc beneficium in Amyotum ab optimo rege collocatum uideri potest, ut duorum regum succedentium unus idemque magnus eleemosinarius fuerit, cùm obtinuerit apud principes ad regnum hæreditario iure accedentes, officia summa, primasque dignitates ad eos deferre, quos in comitatu et obsequio suo, antequam rerum potirentur, chariores et gratiores apud se habebant. Iam uerò idem rex christianissimus paulo post reditum à Polonia, cum equitum torquatorum ac moderatorum seu comendatorum Sancti Spiritus ordinem institueret, Amyoti sui minime est oblitus, imo primum eius ordinis æquestris moderatorem præfecit, quin etiam in eiusdem gratiam et fauorem, ordinis constitutionibus ac typicis literis inseri uoluit hunc capitis articulum : quisquis magnus eleemosynarius fuerit, idem etiam dicti ordinis moderator seu comendator erit, eaque lege, ut nobilitatis generis sui indicia ac testimonia dare non adigatur, ut cæteri omnes adiguntur.
     Sed qua pietate episcopatum auspicatus fuerit ex eo constat, quod simul atque pontificias bullas accepisset, per procuratorem possessionem adiit, dum Lutetiæ consecrationis munus consequeretur, ut commodius postea, uenia rege impetrata, ipsemet reipsa ad possessionem adipiscendam accederet, et munere episcopali fungeretur ; cum religioni haberet sacerdotii opimi reditu frui, in quo nullum adhuc officium præstitisset. Porro, cùm primum ac præcipuum antistitis munus in prædicatione verbi Dei esse perspectum haberet, quæ ritè ac pro dignitate exerceri absque theologiæ scientia minime posset, in qua mediocriter tantum uersatus erat, quia non tantum studii et operæ in sacris litteris, quam in aliis disciplinis et scientiis, insumpserat, tunc cœpit serio, summaque contentione theosophiæ incumbere, statimque aggressus est, præter sacrorum bibliorum quotidianam lectionem, sanctorum patrum et doctorum ecclesiæ græcorum et latinorum uolumina diu noctuque euoluere. 
     Interim magistrum Petrum Viël doctorem theologum accersiuit, eumque rogauit, ut sibi possessionem realem adeunti, atque auspicia ingressus episcopalis suscipienti adsisteret. Quod pius ac eruditus doctor episcopo libenter concedens, coram eo plerasque sacras conciones in ecclesia cathedrali habuit. Ad hoc frequentes sermones de rebus diuinis, et de expositione locorum insignium sacræ Scripturæ, de controuersiis theologicis, et quæstionibus scloasticis, inter eos habebantur. Episcopus certè D. Thomæ Aquinatis scripta tanti faciebat, ut ea fere ad unguem referret, altitudinem et subtilitatem tanti ingenii admiratus. Quare tandem dicti Viël hortatu et rationibus impulsus, ad concionandum animum appulit, ac solemni die quo sacra celebrare instituerat, non imparatus quidem, sed uiribus utique diffidens, timidus accessit, ac tameti uoce admodum exili ac submissa, pronuntiaret ; sic tamen apte, purè ac dilucidè animi sensa expressit, tantoque uerborum delectu, ac copia, tanto sententiarum pondere, tam præclaro denique ordine dixit, ut eruditi doctiores euaderent, imperiti et plebei meliores, et ad pietatis officia concitatiores abirent. Cùm hæc concionum progymnasmata, tam fœlicem successum habuissent, alacrius multo, summa cum assiduitate hoc ecclesiaste munus exequi perrexit : ac nullo deinceps solemni die, et festo anniuersario, sacris operari, ac concionari intermisit, cùm apud gregem residere liceret. Concionum uerò [protheorias en caractères grecs] summa capita, et authoritates, latinis verbis, ad formam homiliarum, contextas et manu sua exaratas reliquit. Exinde totus cœpit eloquiis sacris, et græcorum latinorumque Patrum scriptis incumbere, atque ad hanc uehementissimam sitim, eorumdem libros perlegendi, explendam, ante horam quintam matutinam, post fusas ad Deum preces museo se abdebat, donec quidam canonici, cum domesticis accederent ad comitandum eum ad ædem sacram, et solemnem missæ liturgiam, cuius celebrationi semper intererat in choro, cum habitu decenti et canonicorum proprio, ubi confessionis formula, pro more Ecclesiæ, in missæ introitu recitata, in exitu benedictionem suam exhibebat ; ad prandium cum conuiuis accedebat, inter quos aderat semper aliquis ex dignitate ornatis uel canonicis, præter hebdomadarium à quo sacrum celebratum fuerat. Inter pocula etiam sermones de literis et rebus honestis habebantur, ut eius mensa iure dici potuerit schola uirtutis omnis, doctrinæ ac pietatis, unde uel pereruditus quiuis se doctiorem et meliorem recedere, ingenue fateretur. A prandio, cum cœtu eodem per horæ spatium colloquebatur, tum amicis recedentibus ac uale dicentibus, ad bibliothecam et cœpta studia redibat. 
     Sæpe sibi in uotis esse significabat secretario Martino (quo familiariter utebatur, et quem canonicatu et præbenda, nec multo post archidiaconatu, pietatis et meritorum ergò, in ecclesia sua exornandum curauit) ab aula magnam anni partem recedere uelle, quo frequentius et liberius episcopali muneri incumberet. Eapropter statim post conuentus iuridicos Blesis habitos, Antissiodorum repetit. Sed ita malè, per difficillima tempora, acceptus est à quibusdam, quos factiones ac suspiciones, calumniæque transuersos agebant, ut pio proposito, consilioque frustratus, tempori et ui maiori cedere coactus fuerit. Cùm malo exemplo, non ab adytis tantum, sed ab aditu ecclesiæ sine causa arceretur, et episcopalis domus septo constringeretur, adeo ut nullis episcopi officiis fungi posset. Tandem ne quid omitteret, quod simplicioribus et scrupulosioribus animis satisfacere erederet, tametsi minime, quod ad ipsum spectabat, indigeret, eo se demisit abiecitque, ut primum absolutionem ad cautelam, ut uocant, peteret ; demumque plenam et absolutam à Summo Pontifice obtineret, per illustrissimum legatum, cui peculiariter in mandatis erat, ut usquequaque dicti episcopi desiderio faceret satis, cuius ipsi legato ut et Pontifici Maximo, uitæ integritas, honestissima et religiosissima conuersatio, aliaque merita patebant. 
     Hoc ergo incredibili solatio fuit Episcopo, cum haberet quod auebat maxime, et liberum iam ei esset muniis officiisque ecclesiasticis defungi, quæ ab integro aggressus est primo quoque tempore à concione sacra, ut pote primo præcipuoque officio ; quam habuit die Cinerum primo Quadragesimæ, eodem affectu, pari modestia, eodemque fere gestu quo consueuerat, nulla plane perturbatione commotus, ab omni uindictæ cupididate liber, nullis usus quærimoniis et inuectiuis in iniurias sibi illatas, et offensas ac proteruias suorum ; quod mirum plerisque uisum est, qui præsulem intus et probe non nouerant. Atenim ulciscendi minime cupidus fuit, et ad iniuriarum memoriam obliuione delendam paratissimus ; paulo tamen ad iram procliuior erat, quam facile citoque coercebat, nec unquam alicui delicta præterita probrose obiectabat. Tetricus, seuerus, acer, difficilis accessus, ac morosus uulgo ferebatur, eiusmodi tamen ab iis qui aliquandiu ipsius consuetudine et consortio usi fuerant non habebatur ; verum cordatus, quadratus, candidus, agnoscebatur, quippe cum romano more, ore libero, loqueretur, non simulatè, cum dissimulare nesciret ; ne apud proceres quidem ac Principes, quorum auribus nihil dabat, nec palpum obtrudere nouerat ; tantum abest ut in eorum gratiam quicquam faceret quod honestati et æquitati minus consentaneum iudicaret, quin apertè se nunquam id commissurum profitebatur. Quamobrem familiares ac domestici prudentiores cauebant imprimis ne quid ipsi proponerent, uel ab eo poscerent, quod dubium, anceps, controuersum, uel leuiter suspectum esset ; sin secus, repulsam cum grauissima increpatione interdum paterentur. Cæterum pacis amantissimus, lites ac dissidia cane peius et angue fugiebat, maxime cum suis canonicis, et capitulo. 
     Musico utique concentu oblectabatur, atque inter priuatos parietes, inter cantores partes suas agebat. Qua de causa cari præcipue acceptique ipsi erant canonici, quos ultro pulpitum adire cantandi animo obseruabat, ut cæteri quoque choristæ, præcentores, succentores, subsidiani, symphoniaci, qui præsertim cum cantus peritia, uocisque amœnitate probos et ecclesiasticos mores præseferebant. Organis etiam musicis gaudebat, et sæpe manuclauium digitis increpare ante prandium amabat, quo hilarior, post grauissima studia, mensæ accumberet.
     Sed ad grauiora et episcopo magis decora gradum faciamus. Cum in episcopatu resideret Amyotus, solemnibus anniuersariisque festis diebus, ipsemet sacris operabatur, idemque meridianis horis concionabatur ; ideoque eos qui ei ministrauerant ad altare, et in choro in sacro missæ sacrificio, cœna tantum excipiebat. Dominicis uerò diebus et feriatis primis uesperis priuilegii intererat, et festo die matutinis, psalmodiis et precationibus ; e quarum egressu ad sacellum ibat, pie celebratum missam (ut per singulos Aduentus et Quadragesimæ dies solebat) deinde maioris, ut uocant, missæ celebrationi, et vespertinis precibus intererat. Cæteris diebus et feriis profestis maiori liturgiæ sacro aderat, qua celebrata hebdomadarius ad præsulis prandium accedebat.
     Præterea etiamsi concionandi munere fungeretur, curæ tamen habebat ut eruditos et probatos uiros perquireret et accerseret, qui in Ecclesia sua concionarentur, et per omnem diœcesim, ac potissimum in oppidis, in quibus quosdam nouæ religionis sectatores et hæreticos uersari audierat, ut puta Gyeni ubi ad hæc committebat ac præficiebat cantoriæ dignitati capituli S. Stephani ecclesiæ pium, doctum et prudentem uirum ; idemque in aliis urbibus, quarum sacerdotiis parochialibus rite prouidebat. 
     Porro, cùm ad ecclesiam Antissiodorensem primum accessit, ruenti assimilem intus, et in penetrali comperit ; itaque eam reficere atque instaurare cœpit, a choro, et augustiore altari, quæ ab integro reparauit, et sex columnis fusilibus è cupro, muniuit et exornauit, cum pedo seu lituo imminente aræ à postica parte. Deinde cathedras altas et humiles ab utroque chori latere construi fecit, ad sedem dignitatum et caninocorum ; et in extrema supremaue parte dextri lateris, thronum episcopalem, in quo sedere mos est antistiti officio fungenti ; et in extremo chori loco et superiori tabula, hæc uerba subscribsi uoluit :
     Iacobus Amyotus Antissiodori episcopus, cùm à perduellibus hæriticis fœde laceratum, direptum, ornamentisque omnibus spoliatum reperisset hoc templum, exedram istam diuinis laudibus concinnendis accommodatam, ad Dei Opt. Max. gloriam, domusque eius decorem, de integro instaurandam curauit. 1573.
     Organa noua de integro, in angulo chori, extruere et collocare fecit. Idem duorum sacellorum ornamenta dedit, unum è panno auro texto, aliud ex holoserico figurato ; itemque duo candelabra argentea donauit ; et ad aquam benedictam deferendam, magnum uas cum aspersorio, duasque acerras siue thuribula, cuncta ex argento. Postremo ecclesiam suam omnibus ornamentis pro facultatibus exornauit, quibus alia quoque adiecisset, nisi tumultus bellici obstaculo fuissent. Siquidem per ciuile bellum eo prope modum redactus est, ut ægre ei suppeterent fortunæ ad se familiamque sustentandam, agris ac reditibus ab oppositis occupatis ac direptis, ob factiones et rumusculos sinistros a maleuolis, auidis et ambitiosis famigerulis fictos. Castrum Regennarum quondam pulcherrimum et mirifice constructum et exornatum, incendio ab hæreticis conflagratum ita reparauit, ut ipse cum tota familia, et etiam aduentantibus amicis commode in eo habitare posset.
      Idem gymnasium amplum et præclarum extruxerat Antissiodori, in oportuna admodum urbis regione, et aëre salubri, nempe inter ecclesiam cathedralem S. Stephani, et abbatiam D. Germani, in quo Societatis Iesu patres constituere destinauerat, ad iuuentutem ciuitatis et indigenarum erudiendam, et probis moribus, catholica pietate, bonisque literis imbuendam, etiam usque ad theologica studia, ut constat ex pacto et conuento inito cum Patre Pigenatio, qui lentè nimis et frigidè negotium executus est, donec episcopus egredi coactus fuerit ad regem Blæsis conueniendum, ubi conuentus iuridici habebantur ; proinde negotium dilatum ad eiusdem præsulis reditum, et pium illud opus intermissum, non quòd propositum mutasset, cuius tenax erat. Eosdem Patres reditu mille aureorum nummorum dotare statuerat, cum mille ducentis libris Turonensibus, ut inde supellectilem commodam ex animi sententia, antequam Parisiis egrederentur, sibi compararent. Sed dissidia bellorum ciuilium exorta sub finem conuentuum, et Iesuitarum relegatio e Galliis hoc nunquam satis laudatum institutum prohibuerunt, non tamen plane irritum effecerunt. Nam præsul in sua uoluntate perstitit, ut gymnasium a se constructum instituendæ iuuentuti destinaretur, cui nunc usui inseruit. Testatur hoc inscriptio hæc quæ insculpta est in tabula superliminari ianuæ : 
     Christo servatori opt. max. s.
     Religionis ueritas, morum probitas, & bonarum artium politura hic promercales habentur, non ære, sed studio, pietate, & labore ; proinde turpes, impii, et ignaua segnitie degeneres, ab istis foribus procul facessite. 
     Huic autem inscriptioni, ut autoris eius mens et consilium perciperetur, ab eodem Secretario adiectum est illud corollarium : Iacobus Amyotus episcopus Antissiodor. huic gymnasio, quod extruendum curauit, hanc inscriptionem apponi uoluit. 1595.
     Ad extremum hic antistes, postquam factionum et bellorum ciuilium tempore calamitoso, multa dictu grauia, perpessu aspera, ut Poeta tragicus ait, corpore exantlata atque animo pertulisset, quantum natura humana constanter ferre potest, succubuit tandem tot ærumnis oppressus, et extinctus uigor ille corporis optime constituti, et frigoris et caloris patientissimi, tum lenta febre correptus est, quæ grauiter urgens pulmonum hausit spiritus, et sensim ad mortem compulit, qua undenonagerius in Domino, ut episcopum tanto nomine dignum decuit, obdormiit Non. Febr. An. S. M.D.XCIII. sacramentis pœnitentiæ, eucharistiæ, extremæ unctionis, ut par fuit, munitus. Domesticis clientibus grauissimis uiris, Dion. Peronneto doctore theologo eloquentiss. ecclesiasta, pœnitentiario cathedr. ecclesiæ, Gilb. le Conte, Regin. Martino, Victor. Camus cultorib. et canonicis adsistentib. monentib. consolantib. omne pium obsequium et salutare ac nouissimum ministerium constanter exhibentib.
     Hæc subita dictione & ex temporanea operea a Feder.
     Morello Regior. Profes. Decano latinè exarata
     sunt, ex iis excerpta quæ M. Reg. Martinus
     Secretarius eiusdem Amyoti episcopi
     Gallice scripserat de uita optimi sui
     patroni. Quæ omnia ad perpe-
     tuam memoriam, & grati
     animi significationem,
     huic cartulario pro-
     pria manu tran-
     scripsit.
     .1612.



















     98. [Franciscus de Donnadieu]
     
     Defuncto Jacob Amyot, Ecclesia Autissiodorensis, per octo circiter annos, pastore fuit orbata. Luctuosis hisce temporibus, Gallia bellorum civilium tempestatibus quatiebatur ; et tunc nimis experti sunt omnium ordinum cives quantùm, non religio, sed religionis obtentus potuerit suadere malorum.
     Plures, catholici nomine gloriantes, quin imò abutentes, vel cœcâ superstitione ducti, vel suæ ambitioni servientes, fatali se fœdere devinxerunt, quod, eheu ! Sanctam Societatem vocitabant. Nuper é vivis excesserat Henricus III, liberos non relinquens. Henricus Borbonius Navarræ rex, legitimus Galliæ regni hæres, pro eâ quâ pollebat animi fortitudine et magnitudine, jura sua propugnavit adversus fœderatos. Conjurati in eum erant, quia in calvinianæ haereseos professione fuerat educatus. Eâ de causâ, vel potiùs sub ejus specie, nihil non moliti sunt ut ipsum é solio removerent vel disturbarent.
     Sed, Deo saluti Galliæ propitio, inanes fuerunt eorum conatus, insidiæ, machinationes. Henricus Borbonius in avito trono perstitit invictus, bonis omnibus carissimus ; fide sincerâ ejuravit hæresim, cujus crimine a summo Pontifice fuit absolutus.
     Ad hoc usque tempus Curia romana Fœderatis apertè favebat ; et nominatis a rege legitimo ad episcopales, vel abbatiales sedes confirmantià diplomata, seu bulla, perseveranter denegabantur. Inde factum est ut tam longi temporis intervallo Ecclesia Autissiodorensis suo fuerit antistite viduata.
     Capitulum cathedrale, statim a morte domino Amyot, diœcesis regimen susceperat ; et quoniam ecclesia Autissiodorensis, ab ineunte seculo XIII, erat omni regalium jure immunis, fructuum ad episcopalem cathedram pertinentium gestionem, duobus e gremio suo canonicis commiserat.
     Rex tamen eorumdem fructuum curatorem constituit præpositum capituli de Leré ad Ligerim. Sed, ut verisimile est, immunitatem ecclesiæ Autissiodorensis agnoscens, decreto apud Viromanduos dato, anno 1596, curam hanc dicto præposito ademit. Unde temporalium administrationem capitulum cathedrale usque ad episcopi adventum servavit. Curiæ ecclesiaticæ officia iisdem quos dominus Amyot elegerat ministris, quorum sibi nota erat probitas et peritia, contulit.
     Spiritualium regimen canonicis in capitulo congregratis, pro more antiquo, fuit reservatum ; et sic vacantibus præbendis, ac parochialibus ecclesiis provisum est ; pariter et probandis ad ministeria sacra presbyteris. Pro conferendis ordinibus et sacramento confirmationis, atque pro ecclesiae consecrandae, capitulum Nivernensem episcopum adiit. Synodum totius diœcesis cœgit anno 1595, eique Joannem Lordeau cathedralis ecclesiæ thesaurarium, et Sancti Mariani abbatem, præfecit, at cleri diœcesani comitiis semper præfuit capituli decanus. Cœmeterii Beatae Mariæ extra muros, et ecclesiæ de Bessy pollutis, denuò benedixit pœnitentiarius ; idem præstitit ecclesiæ de Pourein archidiaconus Puteaciæ, uterque a capitulo ad hoc commissus.
     Ut innotescat quantâ veneratione colebantur non solùm dominus episcopus, sed etiam ejus personam gerentes, observatu dignum ducimus, quod dominus Petrus Pesseliere, prior monasterii Sancti Germani, libello supplici petierit a capitulo, ut sibi liceret, propter graves quibus angebatur infirmitates, ovis et carnibus vesci quadragesimali tempore : licentiam, viso medici testimonio, concessere canonici, anno 1595.
     Non minori religione cives Autissiodorenses ecclesiæ præceptis obsequebantur. Nam cùm, urgente necessite danda esset, diebus festivis, vindemiæ opera ; petitam facultatem eâ lege obtinuerunt a capitulo ut quinque asses per singulas domos nosocomio ministrarentur.
     Profluxerant ex hæreseos barathro mala in numera, et nunquam satis lugenda sed Deus, cui soli competit bonum de malo eruere, catholicarum cordibus majorem pro Ecclesia reverentiam infixerat, ita ut dum a pastoribus et doctoribus hæreticorum errores verbo confutabantur pia plebs eorum licentiam et in sponsam Christi blasphemias exemplo suo contunderet. O utinam salutaria christianæ pietatis insignia semper apud catholicos sic efflorerent, nullo ut tunc, divitum et pauperum discrimine.
     In ditionem regis Henrici IV venerat civitas Autissiodorensis, anno 1594. Oblata fuit sedes episcopalis consiliario clerico Senatûs Parisiensis, et aliis quibusdam ; sed abnuerunt, scientes spoliata ab hæreticis templa et monasteria, devastata episcopi prædia et castella. Tandem Franciscus de Donadieu, nobili apud Mirapicenses genere, designatus a rege, anno 1598, Autissiodorensium episcopus simul et abbas de Bellebranche ordinis Cisterciensis, voto regis acquievit. Annum tunc ægebat ætatis 45. Studiis humaniorum litterarum Tolosæ absolutis, philosophiæ operam dederat Parisiis, nec non et theologiæ, docente percelebri Maldonat e Societate Jesu. Clero tamen non fuit adscriptus nisi paucis ante diebus quàm episcopus et abbas nominaretur.
     Ipsi ad hæc beneficia promovendo multùm contulit frater ejus natu major Petrus de Puchairie, vir inclytus, et artis bellicæ peritissimus, civitati et castello Andegavensi pro rege præfectus. Is oblatâ ingenti pecuniæ summà, et promissis dignitatibus, nusquam à Fœderatis potuerat adduci ut a regis partibus discederet.
     Statim ut ecclesiæ Autissiodorensis capitulum rescivit dominum de Donadieu designatum sibi fuisse antistitem, litteras ad sumnum pontificem Clementem VIII direxit, quibus instantissime postulabat ut nominatus episcopus pontificio diplomate confirmaretur ; quippe qui esset pietate scientiâ, et zelo domûs Dei conspicuus ; quod ut citius obtine[ret] sancti patri exposuit miserandum et ecclesiæ suæ et cleri et totius diœcesis statum, cui non nisi ab electo episcopo remedium posset afferri.
     Commenda[tionis] munitus litteris, quibus quodam modo electus a capitulo videbatur Romam profectus dominus de Donadieu, cardinali de Joyeuse itineris comes adjunctus. Benignissime fuit admissus a summo pontifice, qui ei bullas pro episcopali et abatiali sede gratuitò dari jussit, et licentiam concessit ut sacros ordines extra tempora susceperit ; collati sunt ei a cardinali de Joyeuse qui et ipsum consecravit episcopum, die Ia. Augusti, anno 1599 : doctoris gradum in Collegio Sapientiæ consecutus fuerat.
     Summus pontifex ad Autissiodorense capitulum rescripsit, se bullas ab eo postulatas Francisco de Donadieu libenter concessisse ; atque canonicos hortabatur ut civium animos inducerent ad suscipiendum cum honore et pro virtutum meritis datum illis pastorem.
     Ipse dominus de Donadieu procuratorem commisit qui nomine suo veniret in possessionem sedis episcopalis, cujus omnes fructus et in temporalibus jura sibi fuerant a rege concessa ; atque Autissiodorum misit Joannem Dassier, doctorem theologum, quem secum Romam adduxerat, ut vicarii sui generalis vices gereret. Ipse Romæ remansit, volens indulgentiarum Magni Jubilæi, in anno seculari, particeps esse. Interea doctiores in urbe frequens invisit, ac præcipuè cardinales Baronium et Bellarminum, quorum opera in Gallias transmisit. Ad Lauretanam capellam, devoto ad Virginem Deiparam affectu se contulit. Morbo deinde correptus, non potuit, nisi anno sequenti, ab Italia discedere ; sed vicarius generalis, quam diœcesi suæ præfecerat, solerter invigilavit, ne quid detrimenti ab ejus absentiam pateretur ; typis mandari curavit præceptatum pastoribus, tum ordinandis utilissima.
     In Gallias rediens dominus de Donadieu, Mediolani sacra peregit, ornatus indumentis quæ sancto Carolo in usu fuerant. Autissiodoro mulâ sedens intravit, die 18 aprilis, anni 1601 et transactâ in monasterio Sancti Germani nocte, ad ecclesiam cathedralem se contulit, feria V in Cœnâ Domini. Advocati de more fuerant barones, sed deperdito solemnis ingressûs instrumento, illud solùm innotuit huic adfuisse procuratorem Henricæ de Cleves, ut baroniæ de Sancto Verano. Apparatui præfuit Petrus de Puchairie, præsulis frater, qui splendidis epulis clerum et nobiles excepit ; atque largas eleemosinas profudit. Ad hæc, tria millia libràrum illum impendisse dictum fuit ; maximam sanè, temporibus istis, summam.
     Qui propriùs ad præsulem accessere, in hoc consentiunt quòd verus esset Nathanaël, in quo nec dolus nec malitia ; aditu facilis, ad munificentiam propensus, in convictu comis et hilaris ; naturâ erat mediocri, facie macilentâ, nitentibus oculis, barbam gerebat prolixam.
     Voluit ut a secretario suo omnes literræ et instrumenta gratis administrarentur. Ecclesiis parochialibus d’Appoigny, de Charbuy et de Gy-l’Evêque dominii sui, integrum dedit ad divina officia indumentum seu ornamentum. Reficiendis Regennensi et Varziacensi castellis, hæretico furore dirutis, patrimonii sui partem insumpsit, quamvis facilè potuisset cœdendarum juris episcopalis sylvarum facultatem obtinere. Propriis impensis adfuit comitiis cleri, tum provincialibus, tum generalibus, idque præter usum communem, quo episcopis ad hæc comitia proficiscentibus, certa pecuniæ summa à clero diœcesano conferebatur.
     Anno 1606, ecclesiæ cathedrali quæ promiserat ornamenta suppeditavit, auro intexta, scilicet, quinque cappas, ministrantium et altaris indumenta. Eodem anno secundam turris campanam, et deinde primam, suis sumptibus effingi curavit. In ecclesia d’Appoigny, ambonem seu pulpitum multâ laboratum industriâ, construxit. Chorum ecclesiæ de Gy-l’Evêque fornice conclusit ; et hospitalitatis sectator extraneos, ac præcipue nobiles, liberaliter excipiebat ; inter quos ducem Nivernensem, atque cardinales de Joyeuse et du Perron.
     Mendicantes, qui dicuntur Capucini, introduxit, et agrum prope urbem duobus millibus librarum emit, in quo, constructis ædibus, eos collocavit. Ipsis ingredientibus, mille ducentas libras, et deinde centum quotannis donavit.
     Jesuitis benevolentissimus, abbatiam suam de Bellebranche, eorum Flexiensi collegio adjungi consensit. Ipsorum intuitu solicitudinem et curas omnes ut ædes ad gymnasium ædifictæ a domino Amyot decessore suo, et ab ejus hæredibus repetitæ civitati addicerentur ; in ejus vota res cessit. Mortuo, parricidali scelere, Henrico IV, præsul certum temporis spatium elabi passus est, donec indignatio concepta quiesceret ; et advocatos Jesuitas gymnasio præfecit, ac sexcentas supra mille libras ipsis dono dedit.
     Dominicanorum priorem, et Franciscanorum custodem singulari benevolentiâ prosequebatur, quorum posteriorem vicarii generalis munere decoraverat. Pro reficiendis eorum ædibus sacris, inter ipsos partitus est nummos mille ducentos, quos a duce Nivernensi perceperat, ut in quorumdam prædiorum dominii sui possessionem mitteretur. Nam spiritualibus incumbens, jurium suorum in temporalibus curam non omittebat. Ideò a primis episcopatûs sui annis, hommagii seu clientelæ professionem, et fructus ei adhærentes, a duce Nivernensi et aliis, sibi præstari curaverat. Agros omnes dominio suo vectigales, authentico voluit codice describi.
     Sanctimoniales, a sancta Ursulâ dictas, pro instituendis puellis, in urbe collocavit, eisque constitutiones in formam regulae conscripsit.
     Fratres a Reformatione Bituricensi a sancto Augustino dictos, in urbe Conada, Recollectos Caritate ad Ligerim et Clamecci, constituit.
     Parthenone Sancti Juliani prope Autissiodorum ab hæreticis spoliato et everso, abbatissa in villam de Charantenay sui juris, cum monialibus suis se receperat, virginibus affectis quas potuit consolationes exhibuit præsul ; eisque pacem ac quietem restituit, expulsis secularibus mulieribus in eum secessum intrusis.
     Moniales sub sancti Benedicti austeriori regulâ, Caritate ad Ligerim constituit. 
     Nosocomio Autissiodorensi centum libras per annos singulos donabat.
     Uno tenore contexendos duximus varios munificentiæ domini de Donadieu actus, et collocatos in sua diœcesi diversos religiosorum utriusque sexûs ordines. Nunc de ejus regimine dicendum.
     Prima illi cura fuit diœcesim suam perlustrare, ut cleri mores reformaret, disciplinam resarciret, ac confirmationis sacramentum conferret. Ad Ligeris ripas statim perrexit, ubi magis grassabatur lues hæretica. Gaudens vidit populorum maximam partem religioni catholicæ addictam. In oppido Genabensi tria millia tam virorum quàm mulierum chrismate salutis inunxit ;  unde ad officialem suum scribebat « se non posse verbis exprimere fervens devotæ plebis studium, ac laudes debitas Deo persolvere, quod ibi gratiam abundare fecisset, ubi eam religionis hostes perimere tentaverant ».
     Clerum omnem ad regularem disciplinam adducere satagebat ; sed ad mansuetudinem naturâ proclivis cohortationes tantùm et reprehensiones adhibebat. Si reus presbyter culpam suam agnosceret, et coram deferret, statim, paulò forsitan indulgentior, veniam illi concedebat. Non minori  facilitate factas sibi offensas condonabat. 
     Cicurem apud se nutriebat cervum : hunc quidam urbis incolæ occiderunt, et comedendum inter se partiti sunt. Juste iratus præsul, in delicti auctores voluit graviter sævire ; sed ab officiali suo rogatus, accersitis et paternâ monitione cœrcitis pepercit.
     Introductos in diœcesim suam abusos, longâ episcoporum absentiâ, pro virili resecuit sive in visitationibus suis, sive in synodis quas frequentes congregavit. Extat adhuc statutorum ejus synodalium typis mandata collectio, de quâ quædam excerpta hîc colligimus. In proloquio, ostendit præsul quantæ sint utilitatis comitia ecclesiastica, quocumque nomine sint coacta. In eis quippe, inquiebat, dubia et difficultates dilucidiùs solvuntur ; morum disciplina salubriùs instauratur ; promptiora delictis remedia afferuntur.
     Parochi sibi jus tribuebant sacerdotes etiam extraneos committendi, ut sacri ministerii vices in Ecclesia sua parochiali obirent. Jus istud agnovit præsul quoad presbyteros diœcesanos ; sed noluit usurpari erga extraneos, nisi qui doctoris gradum fuissent consecuti; aut nisi data esset ab episcopo eos admittendi licentia. 
     In confraternitatibus mos erat effigiem sancti vel sanctae baculo ornato infixam deferre, et adhuc viget ; sed usus invaluerat ut baculus adjudicaretur dum canebatur canticum Magnificat. Ad hunc versum Deposuit, confraternitati præpositus baculum in medium proferebat ; et ad versum Suscepit, committebatur ei qui plura obtulerat. Jussit ut non nisi post absolutas vesperas fieret adjudicatio.
     Prohibuit ne in baptismo patrinus alter masculis, et matrina secunda puellis adderetur.
     Pluribus in parochiis vesperæ solemnes ipso die celebrati matrimonii cantabantur ; quibus persolutis, sponsorum consanguinei et convivæ versum Benedicamus Domino clamosis vocibus et quasi ululatibus personabant. Mandatum fuit ut versus iste solùm a pueris modestè caneretur.
     Usus erat in universa diœcesi servatus, ut fidelibus statim post eucharistiæ sacræ perceptionem, vinum aquâ mixtum porrigeretur. Ne simpliciores existimarent communionem sub utraque specie ministrari, præceptum fuit ut non in calice ad sacra facienda usitato vinum cum aquâ offerretur, sed in vasculo vitreo aut alio calicis formam non habente. Mos iste sensim exolevit ; et solùm in ecclesiæ cathedralis missa solemni, quatuor diebus ad communionem generalem præfixis, servatur.
     In festo sanctae Eucharistiæ, cum sacrum Christi corpus solemni pompâ deferretur, præibant viri qui apostolorum personam gerere dicebantur, ementitis barbis, crinibus et indumentis, redemiti caput aureolis. Usum hunc mimicum abolevit præsul, et jussit ut viri cereis accensis ceremoniæ sanctæ reverenter adessent.
     Ut ordo melior in tribunali, quod dicitur officialitatis, observaretur, quos noverat theologiæ et juris canonici peritiores convocavit ; et cum ipsis regulam, 35 articulis comprehensam ordinavit, atque ipsius observationi invigilavit.
     Rituum, quos Romæ usitatos viderat, studiosissimus dominus de Donadieu, hos ab episcopatûs sui initio tentavit in diœcesim introducere. Sed obstitere canonici, antiquitùs in ecclesia Autissiodorensi rituum servatorum tenaces. 
     Coactus fuit præsul, vi decreti Senatûs Parisiensis, anni 1602, iisdem quibus canonici vestimentis indui, cùm sedem suam in choro impleret.
     Electi, seu vectigalium negotiis in urbe Clameciacâ præpositi, sibi jus adversùs archidiaconum majorem vindicabant audiendi et concludendi rationes admnistratorum fabricæ parochialis ecclesiæ. Usurpationes aggressus est dominus de Donadieu, et decreto Senatûs Parisiensis, anni 1615. sua archidiacono servata sunt jura.
     Cappellam dictam de Bethleem, in suburbio Clameciaco, suæ jurisdictionis esse probavit contra domino de Cleves, episcopum Bethleemitanum, et priorem de Caritate ad Ligerim.
     Pœnitentiarium episcopo esse adjutorem recognoscens, sicut et ejus vicarium in horis minoribus persolvendis quando dominus episcopus in pontificalibus celebrat, voluit, loco parœciæ Sancti Amandi, dignitati ejus esse annexam parœciam de Treigny, ditioris proventûs.
     Archipresbyteris lectum parochi defuncti, et administrationem parœciæ vacantis asseruit.
     Mos erat ut canonici cathedrales, post persolutas, die 30. aprilis, vigilias in ecclesia Sancti Amatoris, ad ædes episcopales se conferrent. Ibi ministrabantur eis placenta et vinum. Præsul, consentiente capitulo, certam pecuniæ summam pro modicis dapibus assignavit ; qua quot annis distribuitur his qui vigiliis istis interfuerunt. 
     Nullum a centum annis et amplius episcopum viderat diœcesis autissiodorensis sibi sedulà præsentem ut dominum de Donadieu ; ab eâ nunquam nisi legitimis de causis abfuit. Magnæ fuit existimationis in sanctiore regis Consilio, et in Senatu Parisiensi, à quo non semel rogatus fuit solemnem pro augusti cœtûs instauratione missam celebrare.
     Comitiis cleri generalibus sæpiùs adfuit. Cum aliis provinciæ Senonensis præsulibus suscripsit damnationi celeberrimi doctoris Edmundi Richer, nimiùm deditus opinioni cardinali Bellarmini, quem Romæ coluerat. In funebri regis Henri IV pompâ, diaconi vices implevit. Sibi suffraganeum per aliquot annos habuerat episcopum Nicòlaum Legrené, Præmonstratensem Sancti Joannis Ambianensis abbatem, et Hebronensem in partibus infidelium antistitem.
     Diœcesim suam pastorali curâ et sollicitudine hucusque rexerat dominus de Donadieu, ovibus suis quas paterno affectu diligebat, æquè carus ac venerandus ; ab eis tamen hoc modo fuit avulsus : Parisios venerat anno 1623 ; hunc adiit Ægidius de Souvré, Convenarum episcopus, quem angebat nimia ab urbe regali distantia. Ipsi sedium episcopalium permutationem proposuit, dicens quòd factus Convenarum antistes, natali solo, ac proinde familiæ suæ vicinior foret : fratrem suum San-Papulensem episcopum sibi propiùs adstantem haberet.
     Hâc specie delusus dominus de Donadieu, propositis acquievit ; ac mense Julio anni 1623 confectum fuit permutationis instrumentum. Reducem in suam diœcesim facti pœnituit. Parisios profectus, mense februario anni sequentis, factæ permutationis rævocationem tabellionum ministerio domino de Souvré denuntiavit ; sed seriùs, accepta enim fuerat a rege permutatio.
     Ratus præsul Deo non probari ut in sedis Convenarum possessionem veniret, hanc sororis suæ filio, maximâ commendandus pietate, conferendam dimisit ; assignata fuit ei pensio librarum octo millium. Convenas tamen se recepit, ubi derelicti gregis memor, pro eo preces ad Deum fundere consueverat, et missæ sacrificium offerre, præsertim festis in honorem sanctorum  Autissiodorensium diebus. Propter infirmiorem nepotis sui valetudinem, ferè omnes muneris episcopalis functiones in se suscipere coactus fuit. Dilecti hujus et sancti præsulis extremos spiritus excepit. Ipse triennio post diem obiit supremum, annos natus 80. Sepultus fuit in Castro Alano, juris episcopi Convenensis, cujus simul et prædiorum adjacentium usufructus fuerat ei concessus.
      Auditâ præsulis olim sui morte, capitulum Autissiodorense ipsi pompâ funebri parentavit.

99.[Aegidius de Souvré ]

      Ægidius, genere satis illustri, natus anno 1596, patrem habuit Ægidium, marchionem de Courtenvault, Franciæ marescallum, Serenissimi Delphini institutioni præfectum, provinciæ Turonensis proregem, et Franciscam de Bailleul de Renouart matrem.
      Adolescens pluribus fuit donatus abbatiis. Annos natus tantùm XXII, designatus Convenarum antistes, Romam se contulit et susceptis, ex Pauli V papæ dispensatione, omnibus sacris ordinibus, Ravennæ consecratus fuit episcopus ; atque post exactos in Convenensi sede septem annos, ad Autissiodorensem, ut in gestis D. de Donadieu narratum est, evectus fuit anno 1623.
      Hoc eodem anno, ineunte mense maïo, cardinalis Barberinus, à fratre Urbani VIII summi pontificis genitus, et legatus a latere, Autissiodorum advenit. Jussu regio obviam ei extra urbem venere cum magistratibus omnes urbis incolæ armis accincti ; oblatæ ei fuerant claves civitatis ; viæ per quas transivit stromatibus ornata ; parata ei fuerat dives rubri coloris umbella. Quod sibi mandatum erat, canonici erga D. legatum præstitere. Ipse ad majus ecclesiæ cathedralis altare missæ sacrificium obtulit.
      Mense octobri anni 1626, D. de Souvré Autissiodorum non expectatus, ingressus est, horis serotinis ; et posterâ die, emisso juramento, solemni accessu ad Ecclesiam, possessionem adeptus est, et ab archidiacone majore Senonensis ecclesiæ intronisatus est.
      Staturâ erat procerâ, vivaci ingenio et hilari urbanitate ; scientiarum cultor assiduus, etiam hebraïcis litteris operam dederat ; in pauperes beneficus. regularis disciplinæ studiosus, omnibus parochis mandavit ut in ovili suo seduli remanerent, atque ovium saluti invigilarent. Ne quid deesset curæ pastorali, nihil non tentavit ut informando clero seminarium constitueretur, cujus regimen committeret quibusdam é canonicis, aut aliis presbyteris secularibus ; nam tunc temporis plerique regulares solo nomine regulam profitebantur. Sed non multò post felicis immutationis præluxit aurora, cùm admissa fuit in ordine Si. Benedicti, et deinde in congregatione Si. Augustini reformatio.
      Videns D. de Souvré conatus suos in resarciendâ disciplinâ parùm proficere, litteras ad summum pontificem direxit, quibus conquerebatur, quòd multæ parochiales ecclesiæ capitulis essent annnexæ, ad quas vicarius, qui posset ad manum esse, mittebatur ; et plebs fidelis proprio pastore maneret orbata ; quòd aliæ plures parochiæ adscriptæ ac debitæ conserentur regularibus, quorum agendi ratio muneris pastoralis sanctitati non erat consentanea. Unde summum pontificem enixè rogabat ut parochiales ecclesias à capitulis dissociaret ; ut parochiarum regularium patronis potestatem conferret presbyteros seculares nominandi, qui ad earum ecclesiarum curam ab episcopo instituerentur ; ut extinguerentur tituli abbatiarum Si. Petri Autissiodorensis, et Si. Laurentii ad Ligerim, atque earum proventus inservirent fundendo, juxta concilii Tridentini decretum, seminario ; impleta non fuerunt vota, quamvis maximè laudabilia.
      Mandato vetuit ne ligna et merces, sive fluvio sive terrâ, veherentur diebus dominicis et apostolorum festis. Simul præcepit pontium præfectis et molitoribus, ne vectores ultra transire sinerent. Contumaciæ delictum casibus sibi reservatis annumeravit.
      Rituum congregationem, ad instar Romanæ, apud se constituit, sperans admittendos in ecclesia sua libros et ceremonias sacras, quales Romæ in usu erant ; sed a capitulo easdem quas D. de Donadieu difficultates expertus est. Parochis distribuendum curaverat manualem seu ritualem, ad sacramenta ministranda librum, cui inserta erat bulla In Cœnâ Domini ; sed mortuo mox præsule, autoritatem ex usu manuale non potuit assequi. Nihil in synodis circa disciplinam et mores statuit, quin prius singulorum parochiorum sententiam requisisset.
      Claudius Le Muet, electus cathedralis ecclesiæ decanus, solitum juramentum præstiturum coram D. episcopo stetit ; sed volebat præsul ut non sibi solùm, sed suis etiam officiariis reverentiam, fidelitatem et obedientiam promitteret. At contra propositam novitatem insurrexere canonici, asserentes se decanum non admissuros nisi addita formulæ verba expungerentur.
      Anno 1629 diœcesis suæ perlustrationem suscepit. Ex visitationum ejus instrumentis agnoscitur quòd tunc in ruralibus parochiis moris erat, ut vestis cujus que patris-familias morientis ecclesiæ donaretur : mos iste in urbe antea obtinuerat. (Etiam nunc in quibusdam civitatibus defuncti melior vestis, nomine le Chef d’habit, ecclesiæ debetur, et certâ pecuniæ summâ redimitur). Tunc etiam pluribus in locis, unaquæque domus panem et vinum majoribus festis ad altare offerebat.
      Dona hæc fideles corde bono et animo volenti ministrabant ; sed, ut verisimile est, molestè ferebant injunctam a præsule mulctam pecuniariam parochianis qui non adessent processionibus pro publicâ necessitate indictis, vel qui pastorem à statione redeuntem non sequerentur. Tunc minùs noti erant limites potestati ecclesiasticæ præfixi.
      Monialibus ordinis Si Benedicti de Caritate ad Ligerim, constitutiones in monasterio Vallis-Gratiæ Parisiensis servatas, præfici curavit
      Abbatiae Si. Juliani moniales é sedibus suis a Fœderatis ejectæ, in villa sua de Charentenai, domicilium fixerunt. D. de Souvré voluit domum earum ut superior intrare ; sed ei fores constanter fuerunt clausæ a monialibus. Jus suum in Senatu Parisiensi propugnavit, et confirmatum vidit decreto seu arresto anno 1629.
      Non minori ardore repetiit judicio domum præsulibus nostris olim donatam, cui nomem ædes episcopi Autissiodorensis, et sitam Parisiis ad portam Si. Michaëlis, quæ antea dicebatur Ferrea. Domum hanc cardinalis de La Bourdaisiere Autissiodorensis episcopus vendiderat, regnante Carolo IX, ut impositam sibi, cum universo clero, pecuniæ summam persolveret. Venditionem ut nullam et irritam impugnavit præsul, et emptores ad restitutionem domûs cogendos sperabat ; sed morte surperveniente, litem ad tribunal judicis reliquit.
      Obiit Parisiis, die 19 septembris, anni 1631, ætatis 35. Sexennio tantùm Autissiodori præfuit Ecclesiæ. Viscera ejus in subterranea ecclesia Sæ. Parisiensis Capellæ sepulta sunt. Cor ad castrum de Courtenvault fuit delatum. Corpus Autissiodorum usque reportatum in sanctuario cathedralis ecclesiæ fuit depositum. Funebrem in ejus laudem orationem, intra missarum solemnia habuit Nicolaus Le Cointre monachus Si. Florentii prope Salmurium, cujus præsul fuerat abbas. Super ejus tumulum epitaphium posuit D. Percheron, Cenomanensis regiæ Navarræ doctor, quem ecclesiæ suæ canonicum et archidiaconum majorem instituerat.
      Ornamenta ex juramento debita, ad altare et ad ministros, in solemnioribus officiis, suæ non dedit ecclesiæ D. de Souvré. Aliquot post ejus mortem annis, hæredes illius indumenta ex panno serico coloribus vividis ecclesia cathedrali dono dederunt.

100. [Dominicus Seguier]

	In Urbe San-Dionysiana natus D. Seguier, anno 1593, patre Joanne, prætore urbano in castro Parisiensi, et Mariâ Tudert. Nominatus fuit in baptismo Dominicus, ex voto in pueri nascituri gratiam, ss. Prædicatorum institutori emisso : hinc per sex priores vitæ suæ annos, ordinis Dominicanorum veste fuit indutus. Annos natus undecim, Divionem missus est, cum fratre natu majore, apud D. Brulart, in Burgundiæ senatu consiliarium. Ibi humanioribus litteris operam dedit apud Jesuitas ; dein philosophiæ in eorumdem collegio Flexiensi ; tandem Parisiis theologiæ et juris utriusque scolas frequens adivit.
	Parisiensis ecclesiæ Canonicus, tum in ejusdem urbis Senatu Consiliarius ; mox prædictæ ecclesiæ Decanus, loco Di. archiepiscopi infirmitate detenti, sæpius sacra peregit præsente Ludovico XIII. Ejus in celebrandis divinis officiis leporem et dignitatem miratus pius rex, hunc sibi primum eleemosinarium elegit, et Corinthiorum archiepiscopum nominari a summo pontifice Urbano VIII. postulavit. Sed occurente interim sedis Episcopalis Autissiodorensis vacatione, ad eam a rege fuit electus anno 1631 et consecratus ab archiepiscopo Parisiensi, assistentibus Catalaunensi et Aurelianensi præsulibus, in ecclesia monialium Carmelitarum, quarum domum tunc incolebat novi antistitis mater.
	Die 15 mensis septembris, convocatis priùs quatuor baronibus, Autissiodorum ad vesperam devenit ; et posterâ die mane, omissâ solemnis ingressûs pompâ, in capellâ Bæ. Mariæ de civitate episcopales induit vestes. Dein in atrio cathedralis ecclesiæ solitum juramentum emisit. Ad eum in ecclesiam admissum archidiaconus major, absente decano, gratulatoriam orationem latino idiomate direxit. Tandem ad thronum in sanctuario et sedem in choro episcopalem fuit deductus ab eodem archidiacono, et duobus Autissiodorensis ecclesiæ canonicis, referentibus ex speciali procuratione personam archidiaconi majoris et assistentium canonicorum metropolitanæ Senonensis ecclesiæ. Postea sto. missæ sacrificio in sede sua interfuit, et omnes ecclesiæ suæ canonicos, semi præbendatos et capellanos ad convivium admisit ; tùm sequentibus diebus omnes civitatis ordines.
	Propensum in munificentiam animum præsulis sui ecclesia cathedralis statim experta est. Obtulit ei an. 1633 pixidem ex argento deaurato supra majus altare in pavilione suspendendam ; simul et ex eodem metallo crucem et duos ad vinum et aquam urceolos. Quatuor post menses misit, ad præcipuas solemnitates, ministrorum indumenta et altaris ornamenta, auro et arte fulgentia, ex serico villoso rubri coloris, floribus aureis distincto.
	Sciens in ecclesia si. Dyonisii prope Parisios servari corpus beatissimi Peregrini Autissiodorensi apostoli et martyris, à monachis obtinuit partem femoris, quam conclusit in capsula ex argento deaurato, a duobus ejusdem materiæ angelis suffultâ. Pretiosum depositum in capella Bæ. Mariæ Virginis Lauretanæ ad portam urbis collocari curavit, quod ipse cum universo clero solemniter transtulit in ecclesiam cathedralem, feriâ 3a post Pascha, anni 1636.
	Separiter munificentissimum in perlustratione suæ diœcesis ostendit. Parochis et vicariis libros præbuit ad sacramentorum administrationem, et Christianam populorum institutionem utilissimos. Multis parochialibus ecclesiis pauperibus varia dona contulit, præsertim pixides argenteas. Vix enarrari posset quanta pauperibus, tùm urbis episcopalis, tùm universa diœcesis erogaverit.
	Diœcesim perlustrans presbyteros secum duxit, quibus verbi divini fidelibus ministrandi officium commisit. Synodum coëgit, in qua promulgavit statuta apud se concinnata, quibus non suffragium postulavit, sed obsequium requisivit ; quod plures parochi molestè tulerunt.
	Adfuit, ut Senonensis provinciæ legatus, comitiis generalibus cleri Gallicani, anni 1635 ; et ab iis obtinuit ut annua quingentarum librarum pensio assignaretur episcopo Bethleemitano eâ conditione ut déinceps abstineret a conferendis sacris ordinibus in capella quæ dicebatur nosocomii Bethleemitani, in suburbio Clameciaco. Conquestus est D. Seguier apud comitia quòd præsul iste gratis non daret, quod gratis acceperat.
	In cathedralis ecclesiæ thesauro reconditæ manebant reliquiæ, quas é direptis divilibus capsis Calviniani super pavimentum projecerant et a fidelibus fuerant collecta : inter quas caput Si. Amatoris, fragmenta capitis Si. Justi, et pars vestium sacerdotalium Si. Germani. D. Seguier, pro suâ erga sacras exuvias veneratione, eas an. 1636 deposuit in thecâ ligneâ deauratâ a fabrè factâ, suis sumptibus constructa, quàm retrò majus altare collocavit. In ea conclusit alias reliquias Româ allatas.
	Inceptam, anno 1634, requirentibus Si. Germani priore et monachis, visitationem tumulorum basilicæ ejusdem monasterii, absolvit anno 1636. Ex visitationis instrumento diligentissimè exarato, patet tumulos nihil ab hæreticorum furore fuisse passos, et integra ac inviolata remansisse corpora sanctorum in cryptis quiescentium. Non ossibus quamvis pretiosissimis invidebant catholicæ fidei hostes : auro, argento, unionibus, gemmis, quibus capsæ præfulgebant, unicè inhiantes.
	Ecclesiam Si. Privati parochialem solemni ritu consecravit. Episcopali unctione sacravit Eustachium de Cheri, datum Nivernensi præsuli coadjutorem, subtitulo Philadelphiensis antistitis. Cisterciensis ordinis moniales, dictas ab Insulis, ruri commorantes, in urbem, juxta concilii Tridentini votum, transtulit. Crescente numero virginum à Sa. Ursula dictarum, ipsis contulit quò capellam claustro suo jungerent. Primus ædificii lapis, beneficentissimi præsulis nomine positus fuit à D. Percheron, ejus vicario generali, et ecclesiæ cathedrali archidiacono majore.
	Sub invocatione Beatæ Dei Genitricis confraternitatem instituit in ejus capella Ecclesiæ cathedrali annexâ, et de Miraculis dictâ. Sodalibus indulgentias concessit ; quas à summo pontifice Urbano VIII obtinuerat. Domos suas, episcopalem scilicet, Regennensem et Varziacensem, instaurare cœperat. Nitorem quàm maximum  ubicumque habitaret, servari volebat et hortos suos floribus exquisitis adornari.
	Multa sibi proponebat ad urbis et totius diœcesis utilitatem, quæ perficere tantò faciliùs poterat, quod frater ejus Galliarum cancellarius, maximæ erat apud regem Ludovicum XIII fidei et existimationis, et etiam ministro ejus cardinali Richelio valdè gratiosus, ut potè non solùm legum et juris publici peritiâ præcellens, sed litterarum et litteratorum studiosissimus.
	Nuntiaverat pius præsul sibi esse in mente puerorum choro in albis adstantium numerum augere, stipendio ad eorum cultum suppeditato ; thronum episcopalem formæ meliori reddere ; majus altare pro dignitate sanctuarii condere.
	Tot et tantæ benevolentiæ signa pastorem gregi suo magis ac magis addictum indicabant : grex pastori arctioribus vinculis adunatus, erigebatur in spem præsentis semper in omni necessitate subsidii. Quanto igitur dolore fuit percitus, eùm accepit raptum sibi fuisse carissimum pastorem, et ad alterius ovilis regimen pertractum !
	Parisios se contulerat D. Seguier, circa medium an. 1637. Ibi, ut verisimile est, a fratre suo, vel etiam a rege ipso, cui acceptissimus erat, compulsus est ad aulam propriùs accedere, in qua sæpiùs adesse tenebatur ad obeunda primi eleemosinarii munia. Autissiodorensi capitulo scripsit nuntians ei se consensum dedisse suæ ad Meldensam ecclesiam translationi. Hanc rexit per XXII annos. Parisiis obiit die 16 Maii, anni 1659. Prior ejus sponsa, quàmvis derelicta, officiis quàm maximo potuit apparatu, solemnibus, atque encomio funebri ipsi defuncto parentavit.

100. [Dominicus Seguier]

	In Urbe San-Dionysiana natus D. Seguier, anno 1593, patre Joanne, prætore urbano in castro Parisiensi, et Mariâ Tudert. Nominatus fuit in baptismo Dominicus, ex voto in pueri nascituri gratiam, ss. Prædicatorum institutori emisso : hinc per sex priores vitæ suæ annos, ordinis Dominicanorum veste fuit indutus. Annos natus undecim, Divionem missus est, cum fratre natu majore, apud D. Brulart, in Burgundiæ senatu consiliarium. Ibi humanioribus litteris operam dedit apud Jesuitas ; dein philosophiæ in eorumdem collegio Flexiensi ; tandem Parisiis theologiæ et juris utriusque scolas frequens adivit.
	Parisiensis ecclesiæ Canonicus, tum in ejusdem urbis Senatu Consiliarius ; mox prædictæ ecclesiæ Decanus, loco Di. archiepiscopi infirmitate detenti, sæpius sacra peregit præsente Ludovico XIII. Ejus in celebrandis divinis officiis leporem et dignitatem miratus pius rex, hunc sibi primum eleemosinarium elegit, et Corinthiorum archiepiscopum nominari a summo pontifice Urbano VIII. postulavit. Sed occurente interim sedis Episcopalis Autissiodorensis vacatione, ad eam a rege fuit electus anno 1631 et consecratus ab archiepiscopo Parisiensi, assistentibus Catalaunensi et Aurelianensi præsulibus, in ecclesia monialium Carmelitarum, quarum domum tunc incolebat novi antistitis mater.
	Die 15 mensis septembris, convocatis priùs quatuor baronibus, Autissiodorum ad vesperam devenit ; et posterâ die mane, omissâ solemnis ingressûs pompâ, in capellâ Bæ. Mariæ de civitate episcopales induit vestes. Dein in atrio cathedralis ecclesiæ solitum juramentum emisit. Ad eum in ecclesiam admissum archidiaconus major, absente decano, gratulatoriam orationem latino idiomate direxit. Tandem ad thronum in sanctuario et sedem in choro episcopalem fuit deductus ab eodem archidiacono, et duobus Autissiodorensis ecclesiæ canonicis, referentibus ex speciali procuratione personam archidiaconi majoris et assistentium canonicorum metropolitanæ Senonensis ecclesiæ. Postea sto. missæ sacrificio in sede sua interfuit, et omnes ecclesiæ suæ canonicos, semi præbendatos et capellanos ad convivium admisit ; tùm sequentibus diebus omnes civitatis ordines.
	Propensum in munificentiam animum præsulis sui ecclesia cathedralis statim experta est. Obtulit ei an. 1633 pixidem ex argento deaurato supra majus altare in pavilione suspendendam ; simul et ex eodem metallo crucem et duos ad vinum et aquam urceolos. Quatuor post menses misit, ad præcipuas solemnitates, ministrorum indumenta et altaris ornamenta, auro et arte fulgentia, ex serico villoso rubri coloris, floribus aureis distincto.
	Sciens in ecclesia si. Dyonisii prope Parisios servari corpus beatissimi Peregrini Autissiodorensi apostoli et martyris, à monachis obtinuit partem femoris, quam conclusit in capsula ex argento deaurato, a duobus ejusdem materiæ angelis suffultâ. Pretiosum depositum in capella Bæ. Mariæ Virginis Lauretanæ ad portam urbis collocari curavit, quod ipse cum universo clero solemniter transtulit in ecclesiam cathedralem, feriâ 3a post Pascha, anni 1636.
	Separiter munificentissimum in perlustratione suæ diœcesis ostendit. Parochis et vicariis libros præbuit ad sacramentorum administrationem, et Christianam populorum institutionem utilissimos. Multis parochialibus ecclesiis pauperibus varia dona contulit, præsertim pixides argenteas. Vix enarrari posset quanta pauperibus, tùm urbis episcopalis, tùm universa diœcesis erogaverit.
	Diœcesim perlustrans presbyteros secum duxit, quibus verbi divini fidelibus ministrandi officium commisit. Synodum coëgit, in qua promulgavit statuta apud se concinnata, quibus non suffragium postulavit, sed obsequium requisivit ; quod plures parochi molestè tulerunt.
	Adfuit, ut Senonensis provinciæ legatus, comitiis generalibus cleri Gallicani, anni 1635 ; et ab iis obtinuit ut annua quingentarum librarum pensio assignaretur episcopo Bethleemitano eâ conditione ut déinceps abstineret a conferendis sacris ordinibus in capella quæ dicebatur nosocomii Bethleemitani, in suburbio Clameciaco. Conquestus est D. Seguier apud comitia quòd præsul iste gratis non daret, quod gratis acceperat.
	In cathedralis ecclesiæ thesauro reconditæ manebant reliquiæ, quas é direptis divilibus capsis Calviniani super pavimentum projecerant et a fidelibus fuerant collecta : inter quas caput Si. Amatoris, fragmenta capitis Si. Justi, et pars vestium sacerdotalium Si. Germani. D. Seguier, pro suâ erga sacras exuvias veneratione, eas an. 1636 deposuit in thecâ ligneâ deauratâ a fabrè factâ, suis sumptibus constructa, quàm retrò majus altare collocavit. In ea conclusit alias reliquias Româ allatas.
	Inceptam, anno 1634, requirentibus Si. Germani priore et monachis, visitationem tumulorum basilicæ ejusdem monasterii, absolvit anno 1636. Ex visitationis instrumento diligentissimè exarato, patet tumulos nihil ab hæreticorum furore fuisse passos, et integra ac inviolata remansisse corpora sanctorum in cryptis quiescentium. Non ossibus quamvis pretiosissimis invidebant catholicæ fidei hostes : auro, argento, unionibus, gemmis, quibus capsæ præfulgebant, unicè inhiantes.
	Ecclesiam Si. Privati parochialem solemni ritu consecravit. Episcopali unctione sacravit Eustachium de Cheri, datum Nivernensi præsuli coadjutorem, subtitulo Philadelphiensis antistitis. Cisterciensis ordinis moniales, dictas ab Insulis, ruri commorantes, in urbem, juxta concilii Tridentini votum, transtulit. Crescente numero virginum à Sa. Ursula dictarum, ipsis contulit quò capellam claustro suo jungerent. Primus ædificii lapis, beneficentissimi præsulis nomine positus fuit à D. Percheron, ejus vicario generali, et ecclesiæ cathedrali archidiacono majore.
	Sub invocatione Beatæ Dei Genitricis confraternitatem instituit in ejus capella Ecclesiæ cathedrali annexâ, et de Miraculis dictâ. Sodalibus indulgentias concessit ; quas à summo pontifice Urbano VIII obtinuerat. Domos suas, episcopalem scilicet, Regennensem et Varziacensem, instaurare cœperat. Nitorem quàm maximum  ubicumque habitaret, servari volebat et hortos suos floribus exquisitis adornari.
	Multa sibi proponebat ad urbis et totius diœcesis utilitatem, quæ perficere tantò faciliùs poterat, quod frater ejus Galliarum cancellarius, maximæ erat apud regem Ludovicum XIII fidei et existimationis, et etiam ministro ejus cardinali Richelio valdè gratiosus, ut potè non solùm legum et juris publici peritiâ præcellens, sed litterarum et litteratorum studiosissimus.
	Nuntiaverat pius præsul sibi esse in mente puerorum choro in albis adstantium numerum augere, stipendio ad eorum cultum suppeditato ; thronum episcopalem formæ meliori reddere ; majus altare pro dignitate sanctuarii condere.
	Tot et tantæ benevolentiæ signa pastorem gregi suo magis ac magis addictum indicabant : grex pastori arctioribus vinculis adunatus, erigebatur in spem præsentis semper in omni necessitate subsidii. Quanto igitur dolore fuit percitus, eùm accepit raptum sibi fuisse carissimum pastorem, et ad alterius ovilis regimen pertractum !
	Parisios se contulerat D. Seguier, circa medium an. 1637. Ibi, ut verisimile est, a fratre suo, vel etiam a rege ipso, cui acceptissimus erat, compulsus est ad aulam propriùs accedere, in qua sæpiùs adesse tenebatur ad obeunda primi eleemosinarii munia. Autissiodorensi capitulo scripsit nuntians ei se consensum dedisse suæ ad Meldensam ecclesiam translationi. Hanc rexit per XXII annos. Parisiis obiit die 16 Maii, anni 1659. Prior ejus sponsa, quàmvis derelicta, officiis quàm maximo potuit apparatu, solemnibus, atque encomio funebri ipsi defuncto parentavit.
     
101. [Petrus de Broc]
     
     Ecclesia Autissiodorensis centesimum a S. Peregrino episcopum nacta est Petrum de Broc, Carnutensem, filium Francisci de Saint Mars et Franciscæ de Montmorency de Fasseuse, natum anno 1590. In collegio Flexiensi humanioribus litteris, philosophiæ Aureliani operam dedit. Hunc clericali militiæ adscriptum et abbatem de Ressons, cardinalis Richelius sibi camerarium assumpsit. Cleri Gallicani procurator erat generalis Petrus de Broc, cùm a rege fuit electus qui D. Seguier in sede Autissiodorensi succederet anno 1638 ; tamen non nisi die 4 Martii anni 1640, episcopali unctione fuit consecratus ab episcopo Carnutensi, assistentibus Meldensi et Constanciensi præsulibus.
     Feria V majoris hebdomadæ ejusdem anni, Autissiodorum se contulit ut in sedis episcopalis possessionem veniret. In monasterio S. Germani paulisper post meridiem moratus est. Adfuerunt quatuor baronum procuratores, qui præsulem ad ecclesiam suam progredientem secuti sunt gestantes sellam curalem in qua sedere noluit. Post præstitum, juxta morem, juramentum, basilicam cathedralem, adhibitis solemnitatibus assuetis, ingressus est ; et ab ecclesiæ Senonensis archidiacono majore in sedes episcopales fuit inductus. Decantato hymno Te Deum, in aedes suas se recepit ; ac deinde, canoniali indumenta vestitus in chorum reversus est ad matutinas feriæ VI horas, quas ps. Miserere et oratione Respice conclusit. Temporalium sicut et spiritualium administrationem pro suo jure susceperat capitulum Autissiodorense, post abdicatam a D. Seguier sedem episcopalem. Canonici redditibus præpositi, gestionis suæ rationem coram novo præsule posuerunt : hic, multò majorem quam speraverat pecuniæ summam percipiens, sapienti et œconomicæ administrationi gratulatus est.
     Urbem Atrebatem obsidebat tunc regius exercitus. D. de Broc cardinalis Richelius ad castra misit, eumque ærarii militaris custodem instituit. Accepto mandato statim profectus est præsul, gregem suum vicariis generalibus relinquens. Obsidioni præsens cardinalem ministrum de iis quæ agebantur certiorem faciebat. Urbe captâ, loricam deposuit, et infulâ cinctus, vestimentis episcopalibus indutus, ac baculo pastorali nixus, canticum Te Deum solemniter cecinit in basilica cathedrali.
     Anno sequenti electus fuit qui copiis adversus Lotharingiæ ducem missis præsset. Urbis Dieusæ obsidionem aggressus est. Sed ruptis ex parte obsessorum aggeribus, castra ejus ingenti inundatione disturbata sunt ; unde coactus fuit sine morâ retrò pedem referre, et incœptum opus derelinquere.
     Dum urbes obsidebat episcopus, cathedralis ejus ecclesiæ canonici magno animorum æstu inter se disceptabant. Scissum erat in duas partes capitulum ; at eheu ! pro re minimi momenti. Alii epomidem pelle leucophaei coloris prætextatam gestabant ; alii prætextum nec sibi nec confratribus volebant : inde litigatio ad judices deducta, et in longum protracta. Victores mansere non prætextati. Sed omnes, ob gravissimas in tribunalibus impensas, tenacitatis obstinatissimæ pœnas luerunt.
     Mortuo cardinali Richelio, D. de Broc negotiis militaribus non fuit implicitus. In suam diœcesim redux, patrono suo splendidas instruxit exequias in ecclesia cathedrali. Synodum coegit, in quâ ipse orationem ad presbyteros congregatos habuit. Parochis omnibus injunxit ut singulis annis ad urbem se conferrent, accepturi in vasis suis olea sancta, sub denuntiatione contra inobediente mulctæ pecuniariæ, ad ecclesiæ cathedralis fabricam et ad nosocomium conferendæ. Quandoque etiam é pulpito cathedralis ecclesiæ concionatus est. Plures diœcesis suæ parochias perlustravit. Varios prohibuit abusus, ac speciatim cantilenam à pueris ab Adventûs initio usque ad Quadragesimam, in ecclesiis maximo clamore decantari solitam, quâ voci Noël sæpius repetitæ verba profana intermiscebantur.
     Prioribus quibus Autissiodori remansit annis, omnes parochos ad synodum convocavit. Ipsis injunxit ut catechismum docerent quem cardinalis Richelius concinnaverat, tùm Lucionensis episcopus. Omnibus clericis venationem prohibuit.
     Eremitas a sancto Augustino dictos, apud sanctum Ferreolum admisit. Canonicos regulares é Galliarum congregatione, in monasterium sancti Eusebii Autissiodorensis introduxit. In eadem urbe, moniales, tùm ordinis sancti Augustini in nosocomio ministratrices, tùm à Visitatione nuncupatarum, collocavit ; apud Crebanum, dictas à sancta Ursulâ ; apud Domitiacum vocatas à congregatione de Matincourt ; in nosocomio urbis Genabensis, ex ordine sancti Augustini ; in suburbio Conadensi ad Ligerim, ex ordine sancti Benedicti : in reædificatione sancti Juliani monasterium, è vico de Charentenet moniales adduxit præsul, & suscipiendam ab eis curavit regulam in Valle Gratiæ apud Parisios observatam ; ordinis sancti Bernardi moniales, locum ab Insulis dictum extra urbem incolentes, eâ conditione intra civitatis muros admisit, ut suæ, et suorum in episcopali sede successorum jurisdictioni subessent.
     Tres parochias collegio capituli Varziacensis annexas distraxit ; singulis pastorem à capitulo nominatum assignavit ; præbendas ad minorem numerum redegit. In parochialem titulum erexit cappellam de Ponchevron, quamvis contradicente rectore parochiæ de Oratorio, intra cujus limites sita erat capella. (Non multò post extinctus fuit hujus parochiæ titulus.)
     Rurales jam dudum extabant in hac diœcesi officiales, speciatim in urbibus Varziacensi, Cariteâ et Conadensi. Triplex hoc tribunal penitùs extinxit D. de Broc. Archidiaconatui Puteaciæ juncta erat parochia de Miciglis : in ipsa rogante archidiacono, vicarium perpetuum instituit.
     Anno 1665 archiepiscopo Senonensi injunctum fuit ex decreto senatûs Parisiensis, ut pecuniæ summam augeret, à suis decessoribus dari quot annis consuetam, ad sarta tecta basilicæ cathedralis tuenda. Simili erga nostram ecclesiam additamento, sine liter, consensit D. de Broc, ut patet ex instrumento ejusdem anni 1665.
     Eodem anno ecclesiæ suæ præstitit indumenta et ornamenta splendida, ex serico villoso coloris viridis, floribus argenteis dispersim decorato.
     Sed illud in primis memoriâ nostrâ et grati animi obsequio dignum [est], quòd anno 1645, D. de Broc perfecerat in honorem sancti Peregreni Autissiodorensium apostoli. Sancti pontificis corpus é vico Baugiaco, ubi martyrium, amputato capite, consummaverat, in abbatialem sancti Dyonisii prope Parisios basilicam translatum fuerat. (Qua tempore, quâ de causâ, nulla nobis indicant monumenta.) Sancti martyris caput integrum in ecclesia, sub ejus invocatione Baugiaci constructa, servabatur sub altari reconditum, in feretro lapideo apprimè clauso. Apertum fuit anno 1624, et in eo repertæ sunt vertebræ quæ capiti connectuntur.
     Has vertebras obliquè resectas conferri curavit præsul cum vertebris cohærentibus corpori sancti Peregrini in ecclesia Sandyonisiana reposito. Ad collationem adhibiti fuerunt peritissimi medici et chirurgi, qui eam agnoverunt convenientiam et proportionem ut ejusdem hominis caput et corpus esse manifesto probaretur indicio. Recognitionis instrumentum subscripsit D. de Broc, cum medicis et adstantibus monachis.
     Anno 1662, se contulit in ecclesiam parochialem dictam Sanctorum in Puteacia ubi deposita erat magna ossium copia ex corporibus martyrum sociorum sancti Prisci in puteum projectis. Sacras reliquias in duabus capsis majoribus decenter ornatas collocavit. Ex ossibus remanentibus quædam misit ad reginam, in ecclesia de Valle Gratiae deponenda ; partem aliquam donavit Ducissæ de Montpensier, dominæ prædii à sancto Ferreolo ; partem alteram secum tulit in basilicis sancti Stephani et sancti Germani exponendam.
     E sacrario collegialis ecclesiæ Varziacensis tulit os tibium sancti Regnoberti Bajocensis episcopi, donandum basilicæ sub ejusdem sancti pontificis invocatione Autissiodori constructæ, ubi religiosè colitur in capsa crystallina et argentea. Ex eodem sacrario desumpsit reliquias sancti Eusebii, Pauli et Cotti martyris, quas ecclesiæ sancti Eusebii in urbe Autissiodorensi donavit.
     Contendens in senatu Parisiensi adversùs cardinalem Mazarinum, emptorem ducatûs Nivernensis, probavit baroniam de Domitiaco ducatui annexam subjacere turri Varziacensis castelli, quod est dominii episcoporum Autissiodorensium. Decreto dicti senatûs anni 1651 confirmatum fuit præsulis dominium, ratione cujus ingentem pecuniæ summam a cardinale Mazarineo accepit.
     Procurator regius in tractu Autissiodorensi apud sedis præsidialis judices, conquestus est quòd D. de Broc in diœcesi sua non resideret ; unde multorum murmurationes et pauperum clamores. Eo requirente lata est sententia, die 20 maii, anni 1663. quâ dictum fuit ut præsul moneretur et invitaretur in diœcesi sua præsens intramensem adesse, et pauperibus subvenire, sub comminatione occupandarum facultatum ejus temporalium. At multos nimis et potentes habens præsul causæ suæ consortes, facillimè ab intimo regis consilio obtinuit decretum, quo jussum fuit eradendam ex actis publicis sententiam, ut potè dignitati episcopali injuriosam ; et decretum, tubâ sonante, promulgandum à lictore ad hoc misso.
     Ad usum ecclesiæ suæ breviarium concinnari curavit D. de Broc : prodiit opus typis editum anno 1670, sub modestâ Speciminis denominatione.
     Tunc temporis orta fuit controversia inter ecclesiæ cathedralis canonicos, quorum pars recentiores ritus introducere tentabat, atque inter cœtera volebat ut missa in choro celebrata clauderetur benedictione à celebrante collatâ. Obstitit pars vetusti usûs tenacior, et vicit suffulta responsis D. de Sainte-Beune, cujus consilium expetiverat. Vide capita IX et X. tomi I. de Conscientiæ casibus.
     Ultimis vitæ suæ annis D. de Broc adesse voluit cœnæ à canonicis celebrari solitæ feriâ V majoris hebdomadæ, in qua singulis é choro adstantibus ministrantur panes azymi à regularibus sancti Eusebii canonicis ; profertur etiam vinum tam album quàm rubrum é D. episcopi cellario.
     Domûs suæ expensas multùm imminuerat, cùm morbo correptus fuit in castro suo Regennensi. Sacrum viaticum ab ecclesiæ suæ decano fuit ipsi ministratum ; extrema unctio à parochiæ rectore. Obiit die 7a. Julii, anni 1671. Corpus ejus ad urbem adductum in subterraneis sanctuarii diù quievit ; dein in cryptâ DD. de Dinteville fuit sepultum. Trigesimo post ejus obitum die, intra exequiarum solemnia, presbyter ex ordine sancti Dominici funebrem in præsulis laudes orationem habuit.
     102. [Nicolaus Colbert]
     
     Inter postremos sanctæ Autissiodorensis ecclesiæ præsules, maximè enituit Nicolaus Colbert, Nicolai Colbert regis à sanctioribus consiliis et Mariæ Pussort filius. Is, inchoata Remis, ubi natus erat, anno Domini 1628, prima litterarum studia Lutetiæ feliciter absolvit. Post peractam cursûs theologici licentiam, in quâ prioris partes magnâ cum laude gesserat, doctoris lauream adeptus, bibliothecæ regiæ præficitur. Magni Colberti regni administri frater, adhuc juvenis plurima possedit beneficia ecclesiastica. Sed imprudentia magis quàm ambitione aut avaritiâ lapsum tetigit Deus suâ gratiâ illumque de suo ipsius periculo, quod Christo pauperi addictus, divitias sectaretur admonuit. Ergo postquam ad sedem Lucionensem evectus est, anno 1661, omnibus beneficiis, relicto etiam patrimonio, sese exuit. Prioratum Neodunensem unicum retinuit, eo quòd fructus annui in restaurandis ædificiis absumerentur. His igitur vinculis expeditus, aulæ, urbi, parentibus, amicis, renuntiat ; Lucionem proficiscitur, ubi per decem circiter annos clero et populo ad christianam vitam informandis, tam exemplo quàm verbi divini dispensatione totus incubuit.
     Nec minus universæ, præsertimque gallicanæ consuluit ecclesiæ, cujus doctrinam et leges, simul et episcoporum auctoritatem fortiter propugnavit. Neque enim latet quo animi robore in re Jansenii Yprensis episcopi, juris et facti distinguendi necessitatem asseruerit, quatuor præsulum innocentiam et sanam fidem, privatis ad summum pontificem et ad regem et ad fratrem suum epistolis vindicavit ; archiepiscopo Tolosano obstiterit, ne, inquam, collegas suos judicandi provinciam susciperet, et restituendæ curiam romanam inter et plures Galliæ episcopos concordiæ allaboraverit. Hæc et alia multa, quibus hîc non est locus, egit Lucionensis episcopus. Sed alteri debebatur ecclesiæ, novique manebant labores.
     Die septimâ Julii, anno 1671 vacante per obitum D. Petri de Broc episcopali sede Autissiodorensi, Joannes-Baptista Colbert, qui prædia amplissima Autissiodoro proxima possidebat, a rege Ludovico XIV impetravit, ut ad hanc sedem traduceretur frater suus Lucionensis episcopus, cujus salus, ob aërem minimè salubrem, magno erat in discrimine. Ut autem huic electioni præberet assensum vir canonibus, qui translationes prohibent, præter cæteros addictus, res magni fuit moliminis, multique temporis. Interea, quod in usu est, ecclesiæ cathedralis capitulum regimen tùm spiritualium tùm temporalium suscepit. Apposito igitur palatio episcopali et castro Regensi sigillo suo, reditus annuos futuri præsulis per tres curatores administravit ; rebus quæ ad salutem animarum pertinent, ordo præfuit accuratissimus. Tandem Nicolaus præstantissimorum virorum scientiâ et pietate virorum sententiâ victus est.
     Ubi vero translationis bullæ advenerunt, iter versùs Autissiodorum intendit ; omnibus civibus (adeò virtutis ejus opinio animos occuparat) ad ejus adventum erectis ; sibique de pastore secundùm cor Dei et de potentissimo apud regem patrono gratulantibus.
     Qui mos obtinuit ut episcopus adveniens à quatuor baronibus deportetur, toto quod ab ecclesiâ sancti Germani ad cathedralem basilicam usque interjacet spatio, hunc prætermisit præsul, humanæ gloriæ minimè cupidus. Rectâ perrexit ad palatium episcopale, ibique biduum delituit, uni Deo vacans, dùm adveniret dies quâ in ecclesiæ suæ possessionem veniret. Die igitur 29a Januarii 1672, promissis pannis aureis, more solito, intronisatus est.
     Eodem, aut postero die, pluviale et casulam cum stolâ et manipulo, sericâ argento et auro intertextâ, dono dedit. Sed neminem è clero, neminem ex optimatibus conuivio excepit. Quidquid pecuniæ epulo impendisset, hoc totum servavit erogandum egenis, quos in magno noverat esse numero et arctiori premi inopiâ.
     Postquam verò curis civilibus fecit satis, totus ad se rediit. Qualis Lucione fuerat, talem se præbuit Autissiodori : eadem frontis gravitas, affabilitasque sermonis ; idem vitæ institutum ; eadem in profligandis erroribus, in abusibus tollendis, in tuendâ morum disciplinâ & asserendâ veritate constantia ; eadem in plebe edocendâ & clero informando diligentia ; eadem in administrandâ diœcesi vigilantia ; idem orationis studium ; idem denique pauperum et paupertatis amor. Unum fuit quod immutaret idque annuens precibus totius familiæ. Vasis hucusque usus fuerat stanneis : argentea Autissiodori apposuit ; ut cui necessitas incumberet magnatum recipiendorum, quibus per urbem, quippe in frequenti viâ positam erat iter ; id etiam honoris ad episcopatum ejus accedit, ut Ludovicus Magnus, an. 1674 cui ad Vesuntionis obsidionem tendenti transitus erat per urbem, apud eum diverteret. Rex eum multâ studii et benevolentiæ significatione compellans : Te, inquit, ut inviseremus a quo nunquam invisimur hùc venimus Ille, ut talem hospitem eo quo decet honore, reciperet, nihil prætermisit. Illi præterea contigit ut principi Condæo hospitium præberet. Nec tamen eorum familiaribus dissimulabat sumptus illos in exipiendis principibus exhaustos multò melius collocatum iri in abstergendis miserorum lacrymis : hinc illæ quas ingemiscens usurpabat Psalmistæ voces : De necessitatibus erue me, Domine.
     Quantùm ergo in iis occasionibus quæ pompam requirebant sumptuosus, tantùm in quotidianis impensis strictus erat et prudens. Vestis et suppellex nec nitidanimium nec abjecta ; frugalis et parca mensa, quæ sacrâ lectione condiebatur ; venationem non nisi propter hospites apponebat, à quâ tamen ipse semper abstinuit ; modico vino utebatur et temperato, plerumque aquâ ; quid palato esset accomodatiùs, latuit vel familiarissimos ; diebus jejunio addictis unica refectio, hæcque sub vesperam ; pertotam majorem hebdomadam pro cibo olera : per suorum prandium ipse ad tumulum sancti Germani se conferre solitus, ibi reliquo diei spatio permanebat ; servi in domo perpauci, non nisi necessarii, integri moribus quibus vir ecclesiasticus invigilaret ; in eorum vestibus nulla familiæ insignia, magna autem modestia ; equi parvo pretio empti rare tantùm vehebatur ; per urbem enim pedester ibat, clerico comite.
     Hic erat domûs episcopalis status et ordo. Ipse singulis exemplo præire, in omnibus sibi constare, nihil temerè vel inconsultè agere, manè horâ quintâ e lecto surgere, illumque serò horâ nonâ repetere, noctu somnum rumpere ; tunc aut in cubiculo, aut in basilicâ sancti Stephani preces per duas horas pronus fundere, totus Deo ita defixus ut nec nutare videretur. Is erat in oratione fervor ut possint vel hi qui jugum timoris Dei excusserant, ejus spectaculo frangi, et ad saniorem mentem revocari. Ingenita præsuli modestia nunquam clariùs emicuit quàm in officio divino peragendo ; preces quotidianas horis ab ecclesia statutis persolvere ; dominicis festisque diebus, in choro sancti Stephani, officio sive diurno sive nocturno primus semper adesse, neque ab eo nisi absoluto discedere ; omnibus pietatis exemplar. Cùm totus esset in officio quod tunc decantabatur, eandem a canonicis expetebat attentionem animi. Die dominicâ, exactis laudibus matutinis, sacra celebrabat in ecclesia cathedrali, singulis hebdomadibus semel ad tumulum sancti Germani. Tum, quasi eductis quibus involvitur nebulis agnus immaculatus, adéo animum a sensibus alienabat, ut illius præsentia nullâ re posset avocari. Sic vita domi erat instituta, ut eædem occupationes per orbem redirent ; sic ad pietatem domus composita, ut vir nobilis qui per aliquot tempus suæ saluti operam dare voluerat, receptum nullibi aptiorem quàm in hac domo se reperturum existimaverit.
     Domi cùm invisebatur, quamvis frigidos haberet primos aditus, nemo unquam quasi malè exceptus doluit. Omnes eodem vultu admittere, ita tamen ut adeuntium ordini et dignitati consuleret, omnique mansuetudine recrearet. Multi qui coram illo se sistere timuerant, ejus clementia et humanitate capti, mitissimum se sanctumque virum affatos publicè testabantur. Erga eos qui sacerdotii honore præstabant, plenus officii et obsequii erat. Nemo unquam illorum coram eo detecto capite visus est ; sed quamvis episcopalis honoris præstantiam in fastum et dominatum convertendam minime putaret, non ideò tamen dignitatis suæ jura neglexit. Cùm sibi persuasum esset se suam ab ipso Christo acceptam habere potestatem, nunquam in actis publicis, sedis apostolicæ gratiâ, sed divinâ misericordiâ se episcopum præfatus est. Successores quòd in Burgundiæ conventus admittantur ad eum inferre debent, cùm à centum annis et ampliùs hic usus esset plane obliteratus. Hoc etiam obtinuit a privato regis consilio ut cognitio denarorium ecclesiasticorum totius diœcesis ad solum pertineret episcopum, qui per se vel vicarios generales, archidiaconos, vel alios ecclesiasticos, rationes examinaret, redigeret, clauderet, factâ omnibus regis judicibus prohibitione juxtà declarationes Caroli IX, Henrici III, Ludovici XIII, ne iis ultra se immiscerent. Curam prædiorum et dominiorum habuit ; munera et officia publica gratuitò semper commisit, quibus pietatis et æquitatis opinio suffragabatur.
     Jam verò curas in id omnes convertit, ut in clero priscæ disciplinæ vigorem et in plebe veram pietatem exsuscitaret. Hinc illa in diœcesi assidua commoratio ; hinc tot verbi divini præconum missiones ; hinc crebræ visitationes ; hinc synodi et colloquia ; hinc tot statuta ; hinc festinæ seminarii institutio. Vix enim Autissiodorensis ecclesiæ regimen susceperat, cùm partem infimam palatii episcopalis, quam in plures distribuit cellulas, eo destinavit. Die Va maii an. 1672 mandatum affixit, ut qui de ordinibus recipiendis cogitarent, ibi die 15a ejusdem mensis se sisterent. Ad opus illud anno sequenti, ingens ædificii corpus in parochia sancti Lupi emit. Ibi frequens aderat, tùm ut cibo cum aliis communi uteretur ; tùm ut documenta impertiret et humilitatis præberet exempla. Multùm cautionis adhibuit ne cui nisi cognito et probato manus imponeret. Utque ad singulas se ordinationes præpararet, ad tumulum sancti Germani secedebat. Pridie ab horâ septimâ matutinâ in oratione perseverabat, aut in cryptis orans, aut in choro officium cum cœniobitis decantans ; sub occasum solis inediam totius diei modico cibo lenibat.
     Tres doctores pietate et scientiâ conspicuos secum Lucione adduxerat ; primum seminario, alterum foro ecclesiastico præfecit, tertium secum delinuit, eique plenam in omnibus fidem habuit ; nunquam tamen quasi illorum arbitrio se gessit. Omnia in deliberationem adducebantur. Siquid occurreret anceps et incertum, ad eos quorum in urbe Lutetiâ maxima erat scientiæ opinio referebat. Quidquid ab illo peteres, si ejus supplicatio fiebat qui capax non esset et idoneus, nihil proficeres. Qui quocumque jure beneficia requirebant, iis quid ingenio, quid scientiâ valerent exhibendum erat ; quos minus aptos repererat, ad se ipse advocabat, suisque præcibus, suasionibus, et mansuetudine, magis quàm autoritate, sæpe ab eis obtinebat, ut à petitione ipsi suâ desisterent. Constantem autem adversùs abnuentes erectumque se præbuit, non flexus minis, non probris retardatus.
     Quæ ad eum de pastoribus deferebantur quærimoniæ, eas facilè non admittebat, præsertim nihil præjudicans, antequam singula scrutatus pleniùs explorasset . Si de probro alicujus pastoris certò comperisset, non præceps ad pœnam, sed apud eum amicè agebat et fraternè, ut ad saniorem mentem revocaret : nihil proficientibus verbis, minæ adhibebantur. Nec intendit litem, nisi necessitate coactus ; præcipua illi cura erat ut a sontibus fieret confessio, et remedium sponte adhiberetur ; ubi bonos laudari celebrarique audiebat, miro gaudio perfrui videbatur ; illos honorificè excipiebat et ad mensam admittebat suam. Pauperiores re suâ adjuvabat ; multis distribuebat indusia ; cuidam ex illis malè vestito, suas ipse vestes circumdedit.
     Domum publicam pupillis, infirmisque et urbis et suburbiorum senibus recipiendis ædificavit. Dum propositum ad finem perduceret, panes unâquâque hebdomadâ in domo suâ ter quaterve voluit distribui, cui largitioni præibat ad reficiendas animas sermo pius à presbytero habitus. Constitutum tandem ex œdilium sententiâ, nec non annuente provinciæ præfecto, publicum hospitium, regio diplomate mensis martii anni 1675 curavit confirmandum. Ex eo tempore singulis hebdomadibus, solemnis octo administratorum, quos ipse tam ex laïcis quàm ecclesiasticis viris elegerat, conventus apud eum habebatur. Hùic post habitâ rerum aliarum curâ semper intererat, et domui necessariis providebat. Si quando aliquot ex suis prædiis homines eo reciperentur, pactam pecuniæ summam accuratè rependebat. Ipse eò sæpe ut statum domûs exploraret adiit ; frequens etiam in nosocomio fuit ut membra Christi ipse manibus foveret. Hominis  morti proximum, ori incumbere non horruit ; sed ab eo caritatis officio, quæ de ejus sanctitate sermones ferebantur, eum amaverunt. Fuit cur incarceratos non inviseret. Attamen auxilia spiritualia, quæ ipsis deerant, curavit administrari. Sæviente ultra modum hieme, cùm expediendæ annonæ difficultas in diem cresceret, quæ ad sustentendos inopes necessaria erant jussit emere, eaque variis in locis, tribus hebdomadæ diebus distribui. Atquæ hæc de miseriis publicis ; de miseriis etiam absconditis sollicitus descriptum apud se habebat pauperum numerum ; neque utillis succ††reret, vicariâ operâ utebatur ; ipse ad eos pergere, clerico comite qui loculos portabat ; magnaque erat illi ne eos proderet industria ; uni è præcipuis civibus cujus res adeò erant arctæ ut ejus filiæ ob vestes senio tritas prodire foras non auderent, statim submisit vestem in cujus sacculo erat summa argenti reposita. Attamen negotiorum agmine raptus, duobus canonicis, causarum patrono, et præpositæ monialium a Providentiâ dictarum, urbem partitus est ut iis quorum de occultâ inopiâ resciebant adessent.
     Quod verò lustrando diœcesim omnibus parochiis distribuit penè superat fidem. Virum suis excussum bonis, ne filiabus mali alicujus fieret occasio paupertas, toto episcopatûs tempore aluit ; monialibus à sancta Ursulâ urbis Crevanni in magnam delapsis inopiam libras sexcentas, frumentum et sal dono dedit. Coloniæ Vinosæ cùm incendio penè haustæ fuissent, quantùm pecuniæ potuit præsul Lutetiæ collegit, huicque quod argenti sibi supererat addidit ut tantæ cladi subveniret. Ut Autissiodorenses gravi tributorum onere levarentur obtinuit ; quod tamen non ante molitus est quàm re cum concilio deliberatâ planè intellexit se posse facere quod a summo pontifice Gregorio, quod a sanctissimo decessore Germano, factitatum fuerat. Eodem relaxationis beneficio comprehensa est urbs Varziacensis, vectigalibus plus æquò onerata et penè oppressa.
     Post curam pauperum levamenque populorum, nulli rei plus laboris impendit quàm rusticis scientiæ salutis imbuendis. Ideò cùm initio episcopatûs pauci aut nulli existerent quorum operâ uti posset multos aliundè accivit sacerdotes, quos parochiis vacantibus præponeret. Præterea plures evangelii præcones è congregatione sancti Joseph ex urbe Lugduno accitos sibi providit diœcesique devinxit. Quibus in locis operabantur ipse eis adesse, ut illos præsentiâ suâ fulciret ; unum ex his aut etiam duo eadem loca repetere jubebat, ut iis quae fideliter gesserant stabilitatum assererunt.
     Interim ipse pastor indefessus totius diœcesis peregrinationem aggreditur. Id autem munus non festinanter implere neque perfunctoriè. Quanto tempore opus erat cuique parochiæ perlustrandæ inhærere, ita ut sæpè dies illi totus in illa consumeretur. Præhabitis quæ sunt in usu cœremonis, quæstionem de parochiæ statu inibat. Quæ recensebantur à pastore vitia, in his singulis immorabatur, et de illis strenuè et magnâ contentione agebat. Ut autem pastorum in populos auctoritas accresceret, viam iniit ad id maximè accommodatam. Ipse pastor populorum adversùm se quærelas præsulem edocebat, paratus quæ in eo reprehendebantur si præsuli videretur, immutare. Id eò tendebat, ut quod pastores statuerant, novum pondus acquireret, populusque in iis minùs obnoxius, cùm intelligeret se illis refragari sine vituperio non posse.
     Si quando gravia de pastore audienda essent, id non palam sed in sacrario, aut in loco privato, testibus separatim admissis. Quâcumque horâ venires ad illum, aditus promptus et expeditus, non solùm pastoribus, sed etiam omnibus cujuscumque gradûs, cessis, infimis, divitibus, inopibus. Unum illi erat oneri salutationes scilicet virorum nobilium longisculæ, et plus æquò repetitæ. Quibus in locis diversabatur, ad eos se referebat qui morbo laborarent, aut in luctu essent, qui dissentionibus inter se dissiderent : hos ut solaretur, illos autem ut ad concordiam revocaret. Diremptis pastorum cum plebe controversiis, legebantur statuta ; deinde confirmationis sacramentum conferebatur ; visitationem claudebat elemosinarum erogatio. Ne verò pastores in iis quæ statuta fuerant exequendis segnes essent, omnes encyclicâ epistolâ admonebantur ut ad episcopum mitterent exemplaria statutorum suâ manu exarata, in quibus annotabant quinam articuli executioni demandati essent, quinam integri et intacti remansissent. Ergo quisque ne vituperationem inquireret, si quid fortè neglectum erat, studebat peragere. Sic per frequentes visitationes universæ penè diœcesis novam formam induit.
     Quantùm in eâ profecisset, nullo alio magis enituit quàm in tollendis abusibus. In synodo anni 1674 die 9a maii, aliquot statuta promulgavit. Singularia certamina inter casus episcopo reservatos recenseri voluit. Monita sancti Caroli ad confessarios separatim distribui jussit, admonens ut ea sibi quisque provideret, iisque in praxi conformaret. Post fidei articulos nulli firmiùs adhæsit doctrinæ quàm sententiæ de referendis actionibus ad Deum per aliquem amoris affectum. Idem de necessitate amoris Dei super omnia in sacramento pœnitentiæ sentiebat. Siquis attritionem merè servilem sufficere putaret, ei omnem approbationem denegabat. Extant etiamnùm ejus inquisitiones in concionatorem quemdam, qui anno 1673 in ecclesiâ cathedrali laxiorem eâ de re doctrinam spargere attentârat. Usuræ per totam diœcesim grassanti, vulgòque toleratæ bellum atrox indixit. Mulieres ementito dœmone obsessas, in hospitium generale jussit contrudi, pane tantùm et aquâ vesci ; sic morbo qui risum moveret remedium attulit. Carbonarios, lignatores, alios que id genus homines, qui ne ars sua multitudini vulgaretur se invicem diris astringebant juramentis, pastorali mandato repressit. Cesserat in morem ut Autissiodori, die dominicâ primâ post Pascha, innumerabiles puellæ, quæ habitu moniales mentiebantur, processionem hujus diei longo ordine præcederent, canticorum genus omne modulantes ; id ille sapienter rescidit. Nocturnæ processiones amotæ, eæque longiùs unius leucæ spatio protrahi prohibitæ. Consuetudo campanas per totam noctem pulsandi in vigiliis beati Joannis Baptistæ, et commemorationis Omnium Fidelium defunctorum sublata. Templa deserta, exhortationibus repetitis, magnâ hominum frequentiâ celebrari cœpta. Sed in rescindendis licentiâ garriendi et reverentiæ defectu frustrà laboravit ; multaque alia quæ in animo erant reformare, divino numini permittere coactus est. Attamen clericos qui nondùm diaconi, jus prædicandi sibi arrogabant, et canonicos quosdam qui novas cæremonias introducere conabantur, continuit.
     In invisendis virginum, quæ votis obligantur, monasteriis, summâ prudentiâ usus est. Ea quæ claustri religionem, et à cujuscumque rei proprietate alienationem spectant, præcepta accuratiùs servari jussit. Duo puellarum monasteria in pristinam disciplinam evexit, nonnullis monialibus ab urbe Lutetiâ recessitis. Moniales à sancto Benedicto urbis Conadæ murorum ambitu sepsit ; submittens identidem unde viverent. Sorores dictas à Providentiâ Autissiodori instituit.
     Jam diœcesi a D. Petro Broccio, de breviario provisum fuerat ; de missalis editione cogitabat Nicolaus ; etiam collectionem statutorum synodalium susceperat, cui nomen fuisset Synodicon. Hanc a Sto Aunario ad suam usque ætatem perducere meditabatur ; sed incœpta hæc opera rupit mors præmatura.
     Jam quatuor anni fluxerant, et nondum omnes diœcesis parochias perlustrarat. Huicce operi finem imponere post tempus paschale statuit. Verùm ex jejunio quadragesimali sic æstuare cœpit, ut interdum illi per nares sanguis effervesceret. Multis monentibus periculum esse, ne vires nimio calore et labore frangerentur, se episcopum esse respondit, et episcopo non nisi per mortem a labore cessandum. Sic omnes ejus sacerdotes quamvis animo renitentes ejus obsequio studio coacti sunt, ea quæ leguntur in Actibus apostolorum sibi aptantes : « Cùm ei suadere non possemus, quievimus » dicentes : « Domini voluntas fiat ». Brevi post Pascha Lutetiam itinere suscepto acrioribus doloribus tentatus est. Inde reversus, ne adhibito quidem dierum intervallo, statim ad Colonias Vinosas, deinde ad Charitatem urbem iter flexit, nondùm benè refectus ex erysipelæte.
     Itaque malum sopitum jactatione viæ recrudit ; neque tamen eo recordatus est, quominùs sua munia torrente sole obiret, donec urbs Varziacensis eum excepit.
     Statim ibi ad juventutis institutionem collegium, et puellarum congregationem constituit. Sed brevi noctes insomnes, insignisque virium defectus mortem intentarunt proximam. Tum vitæ suæ immolationem, vir cujus vita perennis immolatio fuerat sui, renovare cœpit ardentiùs. Febre correptus à doctoribus Sorbonicis, quos semper devinctos habuerat, petiit ut se confitentem audirent, obtestatus eos ut sibi non parcerent, quæquæ à se in administratione episcopali delicta esse reminiscerentur, ea sibi ob oculos ponerent. Postquam omnes retrò elapsos annos, magnâ afflicti animi contritione relegit, a peccatis absolutus testamenti formulam inchoavit, quam neque perficere, neque subscriptione confirmare potuit.
     Interea medico affirmante tempus instare adhibendi remedia, neque dilationem pati, hora administrandi sti viatici præteriit. Tandem vincente vi mali omnia artis medicæ remedia, speque curationis prorsùs ablatâ, famuli cubiculum ingressi lectum circumsteterunt flentes, ejusque benedictionem deprecantes ; quibus ille : « Quo ore, inquit, ego benedicam, qui toto pectore perhoresco, ne in tremendo, quod instat, Dei judicio ipse maledicar ? » 
     Missus à capitulo ecclesiæ cathedralis canonicus ut ei dolorem totius ordinis testaretur, voces Bti. Martini morientis ad ejus statum alludens, usurparat. Hanc ille comparationem aversatus : « Non ita, inquit, mei sum oblitus, ut mihi putem cum tanto pastore aliquid esse commune quantùm ad virtutis exellentiam ; fari ea quæ Martinus, nemini licet nisi Martino ».
     In gravescente morbo, sacrâ onctione munitus est. Tum vires magis ac magis deficere, corpus interno motu quati, membra distorqueri. Sed nihil in vultu horridum, nullum tot inter cruciatus mœroris signum in fronte præbuit : immò verbis aliquot summam patientiam testatus est. Sic postquam per horarum duodecim cum morte luctasset, prægustante animâ beatam immortalitatem, in osculo Dei, ut Moyses alter, extinctus est, die sabbati Va septembris, anno MDCLXXVI ætatis suæ XLIX.
     Post mortem nihil ferè argenti repertum est ; instrumentorum verò pœnitentiæ plurima suppellex. Ad mortis ejus famam prostrata luctu civitas Autissiodorensis, unum habuit orbitatis solatium, quòd audiit intra urbis mœnia sanctum ejus corpus, quemadmodum Bi. Germani deportatum iri. Ad illud excipiendum universus clerus, præeunte et subsequente infinitâ hominum multitudine, ad portam urbis processit. Postquam ad vestibulum ecclesiæ ventum est, canonici portarii humeros corpori supposuere. Undecimo die ejusdem mensis infrà gradus altaris in medio sanctuarii sepultum fuit. Duo celebrarunt eum oratores coram immensâ multitudine mœrore confectâ ; sed quanta diœcesi, quanta universæ ecclesiæ clades præmaturâ tanti præsulis morte inflicta esset verbis assequi non potuere. Locus in quo corpus ejus sepultum est nullo insignitur lapide. Sed anno 1713 Joannes-Baptista Colbert, marchio Torciaci, ejus fratris filius, mausolæum in parte dextrâ sanctuarii erexit, quod hocce epitaphio decoratum est :
ÆTERNÆ MEMORIÆ, Nicolai Colbert Autissiodorensi episcopi, pastoris optimi, et vigilantissimi. Is â pueritià Ecclesiæ dicatus, post humanarum litterarum studia, scientiam sanctorum unicè coluit. Inter delegatos cleri gallicani, curam, industriam, peritiam suam, omnibus probavit. Bibliothecæ regiæ custos, eam primus in meliorem formam reduxit. Ad episcopatum Lucionensem vocatus, aulæ, urbi, familiæ, amicis, renuntiavit ; solâ pastorali sollicitudine occupatus, forma gregis factus, clerum et plebem exemplo, et verbi divini dispensatione, ad christianam vitam informavit. Ad ecclesiam Autissiodorensem reluctans translatus, sui semper similis, non mundo, non suis, non sibi, sed ecclesiæ et pauperibus vixit. Omnibus carus, in flore ætatis raptus, magnum sui desiderium gregi sibi commisso rarum. Sanctimoniæ episcopalis exemplum posteris reliquit. Obiit, anno salutis MDCLXXVI, Va mensis septembris, anno ætatis 49.
Joan. Bapti. Colbert, marchio Torciaci, et Sabolii, regi à sanctioribus consiliis, actis, et epistolis, ordinis Si. Spiritûs cancellarius, publici cursûs magister, ex Carolo fratre nepos, patruo optimo et desideratissimo.

     Scripsit P. Bosc, ecclesiæ Autissiodorsis canonicus, an. 1773, 4a decembris.


	- 76 -