1 [1097-1098] ?? L’abbé de Molesme, Robert, et plusieurs de ses religieux forment le projet de vivre strictement selon la Règle de saint Benoît, dans l’esprit de prière et la pauvreté. ¶ Sur Molesme, J. Laurent, Cartulaires de Molesme, tome I, Dijon, 1907. Du même, Le diocèse de Langres, Paris-Ligugé, 1941, p. 290. ¶ Guillaume de Malmesbury, Gesta regum Anglorum (P.L., 179, col. 1287-1288), est bien renseigné sur ces projets. Exordium Cistercii I. Texte établi d’après les ms. Paris, Sainte Geneviève 1207, f. 139r, selon l’édition procurée par M. J.-A. Lefèvre, dans Collectanea Ord. Cist. Ref., 1954, p. 96-97 [sigle G], Troyes 1661, f. 1r (entre 1191 et 1197) [signe T1] et Troyes 1558, f. 48r (XIIIe siècle) [sigle T2]. On trouvera une traduction française du XIIIe siècle dans le ms. Dijon 599, f. 1r; éditée: Guignard, Monuments primitifs de la Règle Cistercienne, p. 408. In episcopatu lingonensi situm noscitur esse cenobium nomine Molismus, fama celeberrimum, religione conspicuum. Hoc a sui exordio magnis sub brevi tempore divina clementia, sue gratie muneribus illustravit, viris illustribus nobilitavit, nec minus amplum possessionibus quam clarum virtutibus reddidit. Ceterum quia possessionibus virtutibusque diuturna non solet esse societas, hoc quidam ex illa sancta congregatione viri nimium sapientes altius intelligentes elegerunt potius studiis celestibus occupari quam terrenis implicari negotiis. Unde et mox virtutum amatores de paupertate fecunda virorum cogitare ceperunt. Simulque avertantes ibidem et si sancte honesteque viveretur, minus tamen pro sui desiderio atque proposito, ipsam quam professi fuerant regulam observari, locuntur alterutrum quod singulos movet, pariterque inter se tractant, qualiter illum versiculum adimpleant: «Reddam tibi vota mea, que distinxerunt labia mea» (Psalm. LXV, 14). Quid plura? Viginti et unus monachi una cum patre ipsius monasterii, beate videlicet memorie Roberto, egressi, communi consilio, communi perficere nituntur assensu, quod uno spiritu conceperunt. ?? 2 ?? ?? Robert, abbé de Molesme, et plusieurs de ses religieux, voulant mettre leur dessein (n° 1) à exécution, ont demandé l’appui de l’archevêque de Lyon, Hugues de Die, légat du Siège apostolique. Répondant à leur vœu, le légat leur permet de quitter Molesme et de s’installer ailleurs. ¶ La démarche de Robert et de ses religieux auprès d’Hugues de Die n’est pas douteuse (Cf. Exordium Cistercii, II: «Anno itaque ab incarnatione Domini millesimo nonagesimo octavo, venerabilis Hugonis lugdunensis ecclesie archiepiscopi, Sedis apostolice tunc legati ... freti consilio»). Le texte de cette lettre paraît, lui aussi, authentique, par son style heurté et haché, qui semble très proche de celui que l’on retrouve dans les lettres du même personnage. Sur ce texte, voir J.-A. Lefèvre, Saint Robert, p. 58 et, du même, Cîteaux primitif, p. 10-12. Exordium parvum, c. 2 (Texte du ms. Dijon 633, f. 224, édité: Guignard, Monuments primitifs, p. 62). Hugo lugdunensis archiepiscopus et apostolice sedis legatus Roberto molismensi abbati et fratribus cum eo secundum regulam Sancti Benedicti Deo servire cupientibus. Notum sit omnibus de sancte matris Ecclesie profectu gaudentibus, vos et quosdam filios vestros molismensis cenobii fratres Lugduni in nostra presentia astitisse ac regule beatissimi Benedicti, quam illucusque tepide ac negligenter in eodem monasterio tenueratis, arcius deinceps atque perfectius inherere velle professos fuisse. Quod quia in loco predicto pluribus impedientibus causis constat adimpleri non posse, nos utriusque partis saluti, videlicet inde recedentium atque illic remanentium, providentes, in locum alium, quem vobis divina largitas designaverit, vos declinare, ibique salubrius atque quietius Domino famulari, utile duximus fore. Vobis ergo tunc presentibus Roberto abbati, fratribus quoque Alberico, Odoni, Johanni, Stephano, Letaldo et Petro, sed et omnibus quos regulariter et communi consilio vobis sotiare decreveritis, hoc sanctum propositum servare et tunc consuluimus et ut in hoc perseveretis precipimus et auctoritate apostolica per sigilli nostri impressionem in perpetuum confirmamus. ?? 3.I (actes faux) ?? ?? I. Lettre de Robert, abbé de Molesme, au duc de Bourgogne Eudes I. Il lui fait part des obstacles que ses projets de réforme rencontrent à Molesme et de l’intention qu’il a de se retirer au désert. ¶ L’Exordium Cistercii, II, rappelle la démarche faite par Robert auprès du duc de Bourgogne, mais ces pièces sont des faux. Le style n’est pas vraisemblable, celui du second en particulier, pour des textes de la fin du XIe siècle. On remarquera en particulier la suscription du second, Odo dux Burgundie etc. qui appelle d’autres titres, à la manière de la fin du Moyen-Age ou du XVIe siècle espagnol; Eudes Ier n’a jamais porté d’autre titre que dux Burgundie. L’emploi du superlatif n’est pas normal. Il est encore plus invraisemblable que ces pièces se soient rencontrées pour la première fois au début du XVIIe siècle dans un monastère portugais, et qui plus est, sous la main de B. Britto, faussaire bien connu ou, du moins, en étroits rapports avec une équipe de faussaires. Cf. J.P. Ribeiro, Dissertações chronologicas e criticas sobre a historia e jurisprudencia ecclesiastica e civil de Portugal, publicadas par ordem da academia das sciencias de Lisboa, I (1810)-V (1819). On consultera aussi: J.M. Canivez, art. Brito, dans Diction. Hist. et Géogr. ecclés. (Letouzey), II, col. 675. Presque tous les faux sortis de cette officine sont prétendus tirés «ex ms. alcobacensi». a. B. Britto, Chronica de Cister, cap. III, f. 7v, «ex ms. coenobii alcobacensi» (2a, p. 13). — b. AA.SS. aprilis, III, col. 273 (2a edit.), d’après a. — c. Migne, P.L., t. 157, col. 1293, d’après b. TEXTE, d’après a2. Illustrissimo Duci Odoni Rupertus Abbas Molismensis Ecclesiae et qui cum eo Domini obsequium concupiscunt, salutem et felicitatem. Pietatem et gratiam donatam vobis a Domino agnoscentes, nolumus absque beneplacito Celsitudinis vestrae aliquid innovare, quamvis antiquum sit, et non novum in virtutis apprehensionem currere: quapropter noveritis, de aliquorum sociorum nostrorum consensu, quibus data est gratia agnoscendi se ipsos, juxta Sanctissima regulae precepta, in vera paupertate, et conscientiae sinceritate vivere statuisse. Et quia reliquos in eandem sententiam adducere non potuimus, et eosdem et eorum regimen dimittere, et cum his qui vestigia nostra, (imo potius Sancti Patris Benedicti) sequi voluerint, ad eremum migrare decrevimus; quia vero vestrum in nos animum saepissime experti sumus, et nunc contra insurgentes procellas experiri oportet, de omnibus vos certiorem facimus, orantes Dominum, et Patrem gratiarum, quod vos, et domum vestram incolumes conservet. ?? 3.II ?? ?? II. Réponse prétendue du duc de Bourgogne Eudes Ier à la lettre précédente. Le duc approuve les projets de l’abbé Robert et lui promet son appui. ?? a. B. Britto, Chronica de Cister, cap. IV, f 8r°, ex ms. coenobii alcobacensis (2a, p. 14). — b. AA. SS. aprilis, III, col. 673 (2a edit.), d’après a. — c. Migne, P.L., t. 157, col. 1293-1294, d’après b. TEXTE, d’après a2. Odo Burgundie Dux (etc.) Venerabili Patri Roberto Abbati Molismensi et reliquis qui cum eo unum sunt in Domino, Pax aeterna in aeterno Deo. Allatae sunt nobis literae sinceritatis vestrae per manus modestissimi viri Stephani socii vestri; quibus visis, et intentionem probamus, et opus. Facite quod spiritus jubet, ego non deero vobis, sed ab Episcopis Provincialibus, etsi oportuerit a Romana Sede, quidquid volueritis, impetrabo. Locum solitudinis eligite, et pro me assidue ad Dominum orate. Vestram sinceritatem Dominus conservet et puram intentionem augeat. ?? 4 [1098, avant l’été] ?? Renard, vicomte de Beaune, son épouse Hodierne et ses enfants donnent à l’abbé Robert et à ses frères en religion, dans l’alleu de Cîteaux, le terrain nécessaire à la construction d’un monastère et de ses dépendances, ainsi qu’à la subsistance des religieux qui y habiteront. ¶ Sur la date, voir Introduction, p. 22. ¶ Il est possible que Renard ait fait don de l’alleu de Cîteaux en tant que parent ou allié de l’abbé Robert (M. Chaume, Les anciens vicomtes de Beaune et la fondation de Cîteaux, dans Mémoires de l’Académie des Sciences, Arts et Belles-Lettres de Dijon, 1923, p. 73-77). M. Chaume rattache Hodierne, dame de Cîteaux, à la famille beaunoise des Montmorot (Recherches sur les anciens vicomtes de Beaune et leur descendance, dans Bulletin de la Société d’archéologie et d’histoire de Beaune, XLIX, 1947, fasc. 3, p. 12-14). On consultera aussi: G. de Montmorot, Origines, succession et histoire de la Maison de Montmorot, Paris, [1944], in-4°. ¶ Pour la localisation du site du Cîteaux primitif, voir les observations du n° 27 ci-dessous. TEXTE, ci-dessous, n° 23, I. I. Notum sit omnibus Christicolis presentibus atque futuris quod Rainardus belnensis vicecomes et uxor ejus Hodierna nomine et eorum filii Hugo, Hunbertus, Rainardus, Hagano eorumque soror Raimuldis, pro suorum peccatorum remissione anticessorumque suorum domno Roberto et fratribus qui cum eo Regulam sancti Benedicti artius atque fidelius quam illuc usque tenuerant, observare cupiebant, contulerunt de predio suo quod antiquitus Cistercium vocabatur, quantumcumque ipsis et eorum successoribus Dei famulis, ad monasterium et monasterii officinas construendas, ad arandum quoque, immo ad omnem usum necessarium fuerit. ?? 5.I [1098, milieu de l’année] ?? I. L’abbé Robert et vingt-et-un moines venus de Molesme prennent possession du territoire concédé par le vicomte Renard de Beaune (n° 4). Ils y édifient avec l’agrément de Gauthier, évêque de Chalon[-sur-Saône], dans le diocèse duquel se trouve ce lieu, les locaux nécessaires à la vie conventuelle. L’établissement prend le nom de Notre-Dame du Nouveau Monastère. ¶ Sur la date, voir Introduction, p. 22. ¶ Dom Cottineau (Répertoire ... des abbayes et prieurés, I, p. 675) situe à Chalon-sur-Saône un Moutierneuf, abbaye d’Augustins. C’est là pure imagination: il s’agit bien du Nouveau Monastère de Cîteaux. Exordium Cistercii, I et II. — Exordium parvum, c. 3. ?? ?? 5.II [1098, milieu de l’année] ?? II. Dans le même temps, Robert reçoit de l’évêque [Gauthier] de Chalon[-sur-Saône], juridiction sur le Nouveau Monastère. ?? MENTIONS: Exordium Cistercii, II; Exordium parvum, c. 4; Exordium magnum, dist. I, c. 14. Lettre d’Hugues de Die, ci-dessous, n° 15. Chronicon turonense, ad annum 1098. ?? ?? 6 [1098] ?? Les religieux venus de Molesme renouvellent entre les mains de l’abbé Robert leur profession religieuse et font serment de stabilité au Nouveau Monastère. ¶ Sur ce texte, voir J.-A. Lefèvre, Cîteaux primitif, p. 34-35, note. TEXTE: Bibliothèque Nationale, lat. 4221, f 2v. a. Tissier, Bibliotheca, I, p. 9. — b. O. Ducourneau, Origines, c. III, p. 7, note 4 (du tiré-à-part) (texte fautif). Illam professionem quam feci in presentia vestra in molismensi monasterio eamdem professionem et stabilitatem confirmo coram Deo et sanctis ejus in manu vestra me servaturum in hoc loco qui vocatur Novum Monasterium sub obedientia vestra et successorum vestrorum vobis regulariter substitutorum. ?? 7 [1098] ?? Renard de Beaune complète son don à l’œuvre du Nouveau Monastère, en renonçant pour toujours à ses droits sur l’église de Cîteaux, parce que l’abbé Robert et ses religieux n’estiment pas digne de la tenir des mains d’un laic. ?? TEXTE, ci-dessous, n° 23, III. III. De residuo quoque ipsius terre quod ipsi Rainardo tunc placuit retinere, fecit Odo dux Burgundie ad illius concessionem et libitum talem cum eo commutationem et pactum ad opus eorumdem monachorum ut scilicet pro terra illa singulis annis in castro belnensi solidos viginti susciperet, tam ipse quam et ipsius post eum heredes. Preterea in eadem cambitione concessit ei ac filiis suis ipse dux quantumcumque vinearum in territorio belnensi possent plantare et colere in propria dominicatura. Retinuit tamen idem Rainardus duos servos ejusdem alodii, Teodericum atque Martinum et ancillam quandam Osannam nomine, de terra quoque ipsa quantum eis in proprios usus ad colendum sufficiat. Illam autem terram tantummodo excolent quam ipse dux ac sepefatus Rainardus ejusque uxor, si adesse voluerit, domnus quoque abbas ipsis divident et assignabunt, in parte scilicet remota a monachorum cultura. ?? 8 [1098] ?? Lettre de Hugues de Die, archevêque de Lyon et légat du Siège apostolique, au duc de Bourgogne, Eudes I. Il le prie d’aider de ses aumônes les religieux du Nouveau Monastère et de leur accorder sa protection. ?? MENTION: Exordium parvum, c. 3. ?? ?? 9 [1098] ?? Le duc de Bourgogne, Eudes I, fait achever à ses frais le monastère de bois commencé par les moines; il leur procure pendant longtemps le nécessaire et il leur fait d’importantes donations en terre et en bétail. ¶ Le détail de ces donations est donné sous les n° 10, 11 et 12. MENTION: Exordium parvum, c. 3. Domnus Odo, dux Burgundie ... monasterium ligneum quod inceperunt [monachi] de suis totum consummavit illosque inibi in omnibus necessariis diu procuravit et terris ac pecoribus abunde sublevavit. ?? 10 [1098] ?? Le duc Eudes échange avec Renard de Beaune la terre que ce dernier s’était réservée à Cîteaux, moyennant un cens annuel de vingt sous. Le duc lui cède toutes les vignes qu’il pourrait planter et cultiver dans son propre domaine de Beaune. Renard, cependant, conserve à Cîteaux deux serfs et une serve et la terre suffisante à la subsistance de ces derniers. Cette terre sera délimitée par le duc, Renard, l’abbé Robert et Hodierne si elle veut se joindre à eux. Le duc fait don au Nouveau Monastère de la terre qu’il a ainsi acquise. ¶ Les serfs et la terre réservés par Renard seront donnés à l’abbaye par ses fils (1134-1143), (ci-dessous, n° 101). TEXTE, ci-dessous, n° 23, III. III. De residuo quoque ipsius terre quod ipsi Rainardo tunc placuit retinere, fecit Odo dux Burgundie ad illius concessionem et libitum talem cum eo commutationem et pactum ad opus eorumdem monachorum ut scilicet pro terra illa singulis annis in castro belnensi solidos viginti susciperet, tam ipse quam et ipsius post eum heredes. Preterea in eadem cambitione concessit ei ac filiis suis ipse dux quantumcumque vinearum in territorio belnensi possent plantare et colere in propria dominicatura. Retinuit tamen idem Rainardus duos servos ejusdem alodii, Teodericum atque Martinum et ancillam quandam Osannam nomine, de terra quoque ipsa quantum eis in proprios usus ad colendum sufficiat. Illam autem terram tantummodo excolent quam ipse dux ac sepefatus Rainardus ejusque uxor, si adesse voluerit, domnus quoque abbas ipsis divident et assignabunt, in parte scilicet remota a monachorum cultura. ?? 11.I [1098] ?? I. Le jour de la dédicace de l’église du Nouveau Monastère, le duc Eudes I et le vicomte Renard de Beaune renouvellent, en présence de Gauthier, évêque de Chalon[-sur-Saône] les dons précédents et les placent sous la sauvegarde de l’évêque. Ils libèrent ensuite le monastère de toute dépendance laïque. ¶ La date de la dédicace donnée par Martène et Durand, Voyage littéraire de deux Bénédictins, Paris, 1717, p. 223, ne se rapporte pas à la présente dédicace. On trouvera cette seconde dédicace, ci-dessous, sous le n° 27. Il s’agit bien ici du duc Eudes I, qui mourut à la Croisade, en 1101 et qui fut inhumé en cette église. TEXTE, ci-dessous, n° 23, IV. IV. Postea cum dedicaretur ecclesia Novi Monasterii, dux ipse et Rainardus cum uxore sua inde iterum donum fecerunt in conspectu multe plebis que aderat, in manu domni Walterii cabilonensis episcopi ad usum supradictorum fratrum, quatinus ipsi sub tutamine sui pontificis, a potentia laicali et omni strepitu seculari liberi, servitio sui Creatoris quietius vacarent. Ipse vero dux tam in nemore prefato cenobio conjuncto quam in omni circumquaque dominicatura sua usuarium plenissimum eisdem fratribus attribuit. Huic commutationi suprascripte et dono interfuit Hugo filius ducis qui et idem concessit, set et frater ejus Henricus hoc idem postea concessit. Affuerunt etiam testes subscripti: Hugo de Monte sancti Johannis, Gualo de Saliva, Segwinus de Belna et filius ejus Hugo, Hugo de Granceio, Milo de Frolleis, Robertus prepositus argilliensis, Johannes de Pulmarto et Landricus filius ejus, Hugo venator. Petrus filius Tetberti et concessit et testis est, Hugo de Monesteith. ?? 11.II [1098] ?? II. Le même jour, le duc Eudes I laisse aux religieux de Cîteaux tout usage dans ses forêts et son domaine, voisins de l’abbaye. ?? TEXTE, ci-dessous, n° 23, IV. IV. Postea cum dedicaretur ecclesia Novi Monasterii, dux ipse et Rainardus cum uxore sua inde iterum donum fecerunt in conspectu multe plebis que aderat, in manu domni Walterii cabilonensis episcopi ad usum supradictorum fratrum, quatinus ipsi sub tutamine sui pontificis, a potentia laicali et omni strepitu seculari liberi, servitio sui Creatoris quietius vacarent. Ipse vero dux tam in nemore prefato cenobio conjuncto quam in omni circumquaque dominicatura sua usuarium plenissimum eisdem fratribus attribuit. Huic commutationi suprascripte et dono interfuit Hugo filius ducis qui et idem concessit, set et frater ejus Henricus hoc idem postea concessit. Affuerunt etiam testes subscripti: Hugo de Monte sancti Johannis, Gualo de Saliva, Segwinus de Belna et filius ejus Hugo, Hugo de Granceio, Milo de Frolleis, Robertus prepositus argilliensis, Johannes de Pulmarto et Landricus filius ejus, Hugo venator. Petrus filius Tetberti et concessit et testis est, Hugo de Monesteith. ?? 12 [1098], 25 décembre ?? Le duc Eudes I, en présence d’une foule de seigneurs bourguignons, donne à l’abbé Robert une vigne qu’il possède à Meursault. ¶ La seule fête de Noël que Robert passa à Cîteaux, après l’érection du Nouveau Monastère, est celle de 1098. Admettre la date du 25 décembre 1097 sous prétexte que Robert a pu arriver dès l’été de cette annéel à à Cîteaux, serait se mettre en contradiction avec l’Exordium Cistercii, comme avec la Notice de fondation du Nouveau Monastère (n° 23), qui ignore la présente donation, postérieure à elle, et rapporte des faits contemporains des premiers mois de 1098. TEXTE, ci-dessous, n° 26, I. I. Notum sit omnibus quod Odo dux Burgundię, in quadam sollempnitate Nativitatis Domini, coram procerum suorum copiosa multitudine, vineam quandam quam propriam tenebat apud castrum Mursaltum Deo et sanctę Marię contradidit in manu domni Rotberti tunc abbatis Novi Monasterii, ad usum fratrum inibi Deo servientium. Illic quoque presentes fuerunt testes subscripti: G[u]ido comes de Sals, Savarinus de Virziaco, Hugo de Puili et ceteri. ?? 13 [1099, 24-30 avril] [Saint-Pierre de Rome] Lettre du pape Urbain II à son légat Hugues [de Die], archevêque de Lyon. Le monastère de Molesme périclitant par suite du départ de l’abbé Robert, les moines de ce lieu ont demandé au pape d’ordonner le retour de Robert parmi eux. Le pape établit son légat juge de l’affaire. ¶ La date n’est indiquée nulle part; le concile dont il est question ne peut guère être que celui qui s’est tenu à Saint-Pierre de Rome, la troisième semaine après Pâques 1099; celui de Bari (octobre 1098) ne peut être retenu (Introduction, p. 22, et n° 12). Exordium parvum, c. 6 (Texte du ms. Dijon 633, f. 225r; édité: Guignard, Monuments primitifs, p. 64). INDIQ.: J.-L. 5793 [4336]. Urbanus episcopus servus servorum Dei venerabili fratri et coepiscopo Hugoni apostolice sedis vicario, salutem et apostolicam benedictionem. MOLISMENSIUM FRATRUM magnum in concilio clamorem accepimus, abbatis sui reditum vehementius postulantium. Dicebant enim religionem in suo loco eversam seque pro abbatis illius absentia odio apud principes et ceteros vicinos haberi. Coacti tandem a fratribus nostris, dilectioni tue per presentia scripta mandamus, significantes gratum nobis existere, ut si fieri possit, abbas ille ab heremo ad monasterium reducatur. Quod si implere nequiveris, cure tibi sit, ut qui heremum diligunt conquiescant, et qui in cenobio sunt, regularibus disciplinis inserviant. ?? 14 [1099 juin] ?? Lettre de Robert de Bourgogne, évêque de Langres à l’archevêque de Lyon, Hugues de Die, par laquelle il lui expose que, par suite du départ de Molesme de l’abbé Robert, ce monastère est exposé à la désolation et à la destruction. ¶ Date du n° suivant. MENTION: lettre citée dans la réponse de l’archevêque notifiant à l’évêque de Langres les décisions qu’il a prises lors du colloque de Port-d’Anselle (ci-après, n° 15). ?? ?? 15 [1099, vers le mois de juin] Port-d’Anselle. Hugues de Die, archevêque de Lyon et légat du Siège apostolique, fait connaître à Robert de Bourgogne, évêque de Langres, Ordinaire de Molesme, les décisions du colloque de Port-d’Anselle: le nouvel abbé de Molesme, Geoffroy, consent à se démettre de sa charge pour permettre à l’abbé Robert de reprendre le gouvernement de ce monastère. L’archevêque a reçu la démission de Robert en tant qu’abbé du Nouveau Monastère; il a délié ses moines de leur profession et obéissance envers lui, et il a permis à ceux qui le désireraient de retourner à Molesme. Enfin l’archevêque Hugues prie l’évêque de Langres de rendre à Robert le gouvernement de Molesme, en réservant les droits de Geoffroy à une éventuelle succession de Robert. ¶ Sur le lieu de ce synode, qu’on a placé tantôt à Anse, tantôt à Pierre-Scize, voir J. Laurent, Le problème des commencements de Cîteaux, dans Annales de Bourgogne, VI, 1934, p. 227. Portum Ansille est Port-d’Anselle, localité disparue, cne Saint-Didier-sur-Chalaronne (Ain, arr. Trévoux, con Thoissey). ¶ Sur la date, voir Introduction, p. 22; J.-A. Lefèvre, Saint Robert, p. 59; du même, Cîteaux primitif, p. 13-14 et 24-26. Exordium parvum, c. 7 (Texte du ms. Dijon 633, f. 225r-v; édité: Guignard, Monuments primitifs, p. 64-66). Hugo lugdunensis ecclesie servus karissimo fratri Roberto lingonensium episcopo salutem. Quid de negotio molismensis ecclesie in colloquio apud Portum Ansille nuper habito diffinierimus, fraternitati vestre notificare necessarium duximus. Venerunt ante nos illuc cum litteris vestris molismenses monachi, loci sui desolationem atque destructionem quam per remotionem Roberti abbatis incurrerant ostendentes, ipsumque sibi reddi in patrem magnopere postulantes. Nullomodo enim aliter sperabant pacem et quietem molismensi ecclesie posse restitui vel monastici ordinis vigorem in pristinum statum illic revocari. Affuit etiam ibi in presentia nostra frater Gaufredus quem eidem ecclesie in abbatem ordinavistis, dicens se libenter ipsi Roberto velut patri suo locum daturum, si nobis placeret, ut eum molismensi ecclesie remitteremus. Audita igitur vestra et ipsorum molismensium petitione, relectis etiam domni pape litteris super hoc negotio nobis directis, totum dispositioni et arbitrio nostro committentis, tandem multorum virorum religiosorum tam episcoporum quam aliorum qui nobiscum aderant consilio, precibus vestris et eorum acquiescentes, molismensi ecclesie ipsum restituere decrevimus, ita videlicet ut, prius quam illuc redeat, Cabilonem veniens, in manu fratris nostri cabilonensis episcopi, cui secundum consuetudinem ceterorum abbatum professionem fecit, virgam et curam abbatie reddat atque monachos Novi Monasterii, qui ei sicut abbati suo professionem fecerunt et obedientiam promiserunt, ab ipsa professione et obedientia liberos et absolutos dimittat, ac si ab ipso episcopo professionis, quam ei et cabilonensi ecclesie fecit, absolutionem accipiat. Dedimus etiam licentiam cum eo redeundi Molismum omnibus illis de fratribus Novi Monasterii qui eum secuti fuerint quando a Novo Monasterio recesserit, tali conditione ut de cetero neutri neutros sollicitare vel recipere presumant nisi secundum quod beatus Benedictus monachos noti monasterii precipit recipiendos. Postquam hec suprascripta fecerit, remittimus eum dilectioni vestre, ut molismensi ecclesie illum in abbatem restituatis, ita tamen ut si deinceps eandem ecclesiam solita levitate deseruerit, nullus ei subtituatur, vivente prefato Gaufredo abbate, absque nostro et vestro ejusdemque Gaufredi assensu. Que omnia apostolica auctoritate rata esse precipimus. De capella etiam predicti abbatis Roberti et de ceteris rebus quas a molismensi ecclesia recedens secum tulit, et cum eis cabilonensi episcopo atque Novo Monasterio se reddidit, id statuimus ut omnia fratribus Novi Monasterii salva permaneant, preter breviarium quoddam, quod usque ad festivitatem sancti Johannis Baptiste retinebunt ut transcribant, assensu molismensium. Huic autem diffinitioni interfuerunt episcopi Norigaudus eduensis, Galterius cabilonensis, Beraudus maticensis, Pontius belicensis, et abbates Petrus trenortiensis, Jarento divionensis, Gauscerannus athanacensis, Petrus quoque domni pape camerarius multique alii viri honesti et boni testimonii. ?? 16 [1099, juin-juillet] ?? Lettre de l’évêque Gauthier de Chalon[-sur-Saône] à Robert de Bourgogne, évêque de Langres. Il lui notifie qu’il a délié l’abbé Robert de l’obéissance que celui-ci lui avait promise et que Robert a fait de même à l’égard des moines qui ont décidé de demeurer au Nouveau Monastère. Que l’évêque de Langres ne craigne donc pas de le recevoir et de le traiter honorablement. ¶ Lettre écrite peu après le synode de Port-d’Anselle (n° 15). Exordium parvum, c. 8 (Texte du ms. Dijon 633, f. 225v; édité: Guignard, Monuments primitifs, p. 66). Dilectissimo fratri et coepiscopo Rodberto lingonensi episcopo, Galterius cabilonensis ecclesie servus, salutem. Notum sit vobis fratrem Robertum, cui abbatiam illam in nostro episcopatu sitam, que Novum Monasterium dicitur, commiseramus, a professione quam cabilonensi ecclesie fecit, ab obedientia quam nobis promisit, secundum domni archiepiscopi Hugonis diffinitionem a nobis esse absolutum. Ipse autem monachos illos, qui in prefato Novo Monasterio remanere decreverunt, ab obedientia quam sibi promiserant, et professione absolvit et liberos dimisit. Illum igitur amodo suscipere et honorifice tractare ne vereamini. Valete. ?? 17 [Vers 1100] ?? Lambert, abbé de Saint-Pierre de Pothières, répond à une lettre de l’abbé Aubri de Cîteaux, qui l’avait consulté sur des questions d’accentuation et sur le sens de certains mots latins. ¶ Lambert, moine de Pothières, qui fut disciple à Reims de Maître Bruno, connu sous le nom de S. Bruno, fondateur de l’Ordre des Chartreux, devint abbé de ce monastère vers l’an 1100. On a jusqu’ici identifié le destinataire de cette lettre avec un abbé Aubri qui présidait vers 930 à Saint-Bénigne (Mabillon, Annales, II, p. 744-745, n° 62), en supposant un abbé Lambert à Pothières à la même époque. L’identification exacte du destinataire est donnée par les mss. Douai 365, f. 146 et Valenciennes 56, f. 113: ex epistola D. Lamberti pultariensis abbatis ad cistercienses monachos, tous deux du XIIe siècle, le premier provenant du Saint-Sauveur d’Anchin, le second de Saint-Amand (l’un est vraisemblablement la copie de l’autre, ou tous deux reproduisent un exemplaire unique). ¶ La date indiquée est suggérée par le texte de la suscription du ms. Dijon 30, f. 10r (ci-dessus, n° 16, note 1), car on peut rapprocher cette lettre et la transcription du psautier apporté de Molesme (n° 16). Cette supposition est d’autant plus vraisemblable que les deux mots dont l’étymologie est demandée par l’abbé Aubri se trouvent tous deux dans le Livre des Psaumes: pellicanus (Ps. 101, 7), est une mention unique dans toute la Bible; cassia (casia), au Ps. 44, 9, ne se retrouve qu’une seule fois ailleurs: Exode, 30, 24. On peut aussi suggérer un motif un peu différent: la transcription du texte intégral de la Bible (Mss. Dijon 12-15), entreprise certainement très peu de temps après l’arrivée au Nouveau Monastère (Ch. Oursel, La Bible de Saint Etienne Harding et le scriptorium de Cîteaux, dans Cîteaux, Commentarii cistercienses, X, 1959, p. 34-43). Le second volume commençait par le Livre de Job et les Psaumes. ¶ Edition partielle par Mabillon, Annales, II, edit. nov., p. 744 suivi par Migne, P.L., t. 106, col. 397-400. TEXTE établi d’après les mss. Douai 365, f° 146v-147r (sigle D), Tours 336, f° 172r-173v (sigle T), Troyes 518, f° 55v-58r, provenant de Clairvaux (sigle C), tous trois du XIIe s. Domno abbati Alberico et fratribus qui secum sunt, frater Lambertus abbas sancti Petri pultariensis salutem. Quod ad me misistis, ut preter spem vestram a rudi erudiremini, nisi quidem et vite vestre conversatio cultus est justicie, videretur quasi ironia fuisse, non indigentia scientie. Nam misistis, ut vulgo dicitur, ovem ad capram mutuare lanam, ut ego scilicet jam desipiens, jam delirus senex, jam letargia obsitus, ore balbutienti utpote edentulus, ipsam docerem Minervam. Sed tamen ne forte opinaremini me non ex veritate ignorantie, non ex paupertate intellectus, sed potius ex ignavia vel contemptu vestram repudiasse petitionem, ex his que vel a magistris didici, et vix recolligere potui, vel ex longo usu retinui, quedam pavida manu temerarius scriptor hic et in Psalterio subnotare substitui, vos amicos nostros nostre insipientie supportatores arbitratus, non subsannatores. Quorum si qua placent, Dei ex merito vestro misericordie, si qua vero displicent, errori meo imputate et insipientie. Et tamen, si factus sum insipiens, vos me coegistis. Dicimus itaque usquémodo, quanquam rectius videremur penultimam acuere: dicimus aliquomódo, quoquomódo, quonammódo, quodámmodo nullómodo. Est enim, dicente Prisciano, quando due partes pro una accipiuntur in diversis significationibus adverbiorum, ut nullómodo, nullátenus, omnímodo, usquémodo, et cetera hujusmodi. Dicimus alicújus et alicujúsmodi, nulliúsmodi, istiúsmodi, aliúnde, próinde, éxinde, súbinde, déinde, ábintus, déintus, déintro, déforis, áforis. Dicit enim Priscianus, quia cum apud Grecos prepositio composita cum dictionibus quibusdam penultimam habentibus acutam, ante penultimam eam i, talem acutam facit scilicet apud nos in uno, id est in solo adverbio hoc solet facere, scilicet antepenultimam acuere, ut inde, déinde; intus, déintus; ábintus; intro, déintro; longe, délonge, álonge; ámodo, et cetera, ne si gravetur prepositio et non acuatur, per appositionem esse putetur ante adverbium, quod fieri non licet. Ex hiis vel supradictis potest colligi qualiter usquemodo debeat accentari. Et notate quod in quibusdam usus, in quibusdam ratio prevalet; in quibusdam vero et usus et ratio et auctoritas conveniunt. Dicunt quidam enimvéro, quidam enímvero. Sed quia hic mihi usu vacillante, nec auctoritas suffragatur, nec firma ratio, vestro relinquo judicio vel excellenti ingenio. Possumus tamen dicere quod enimvéro penultima producta ideo dicitur quia hoc nomen, quod est vero simplex, habet naturaliter ve productam, et quod habet in simplici, nolunt auferre in composito. Enímvero autem, quod proferetur penultima correpta ideo fit ne due partes esse videantur. Dicimus équidem, quandóquidem, quoniámquidem, átubi, ástubi, ubíubi, úbinam, quísnam, quánam, ubi non endesis sed sillabica videtur epentesis, ut in quibusdam nominibus et pronominibus et adverbiis invenitur. Dicimus quámobrem, áttamen, sédtamen, éttamen, síquando, alíquando, néquando. A primitivo enim temporali adverbio, quod est quando, composita sunt, síquando, alíquando, néquando. Que, ut dicit Priscianus, antepenultimam habent acutam, ne due partes putentur esse divise et differentie causa. Ab aliquánto, quod consimilem sonum habere videatur, acuitur antepenultima in alíquando. Dicimus quámdiu, támdiu, aliquándiu, tantómagis, quantómagis, multómagis, siquóminus, vel ut quidam volunt in Evangelio, siquominus dixissem vobis, id est si in aliquo minus deesset, dixissem vobis, paulóminus, nichilóminus, multomínus, tantomínus, quantomínus, quomínus, paulópost, alióquin. Controversia de qua quesistis cum ceteris penultimam correptam habet, Prisciano in denominativis sic dicente: Secunde declinationis nomina in us desinentia, c antecedente, quotcumque sint sillabarum, nisi sint regionum nomina que dirivantur ex hiis et alia tantum dissillaba quacumque consonante ante us posita, et ea que in is desinentia tertie declinationis, similem habent nominativo genitivum; si secunde quidem sunt in genitivo, si tertie in dativo assumunt tia, ut amicus, amici, amicitia; inimicus, inimici, inimicitia; letus, leti, letitia; durus, duri, duritia; segnus, segni, segnitia; tristis, tristi, tristitia, id est tam penultima quam antepenultima ubique correpta. Alia vero in supradictis casibus assumunt a tantum penultima, id est ubique in hiis quoque correpta, ut controversus, controversi, controvérsia, et hoc ipsum nomen ponit in exemplo cum aliis que secuntur. Dicitur ex quodam usu recensitum penultima producta, sed regula habet ut supina in ítum desinentia venientia a preteritis in vi desinentibus, penultimam habeant productam, ut quesivi, quesítum; petivi, petítum; cupivi, cupítum; lacessivi, lacessítum, et cetera, exceptis itum, litum, situm, quitum, citum et ex hiis compositis. Que vero a preteritis in ví divisas desinentibus veniunt, corripiunt penultimam, ut monui, mónitum; alui, altum vel alitum; inhibui, inhíbitum; prebui, prébitum; merui, méritum; cohercui, cohércitum et sic secundum horum analogiam, a recensui, recénsitum, penultima correpta, deberet facere, si in itum faceret, sed Priscianus aliter format. Dicit enim de activis: Nam neutra supina a preteritis in vi divisas desinentibus venientia deficiunt, ut canui, stupui, horrui, parui, egui, preter carui, quod facit caritum vel cassum et etiam metui et timui que sunt activa. Unde sic dicit: Activa plerumque .u.i. vocales in i correptam convertentia assumunt tum, ut, habui, habitum, et cetera; pauca vero ui in tum vertunt nisi consonantium natura prohibeat, ut tenui, tentum; docui, doctum, et sic, inquit, censui deberet facere censtum et facit censum. Et quare hoc? Dat causam: Quia scilicet in simplici dictione n antecedente s et t sine r sequi non possunt. Nam in compositis sequi inveniantur ut constans et inconstans, non autem in simplicibus sine r, ut monstrum, menstruum. Unde ergo censitum vel recensitum, quod in plerisque locis in divina pagina legitur, fiat. Nondum invenimus nisi forte dicamus quod tamen ab auctore non habemus, quia censtum propter supradictam causam dici non potuit, i fuisse interpositum ut diceretur censitum et sic recensitum secundum analogiam preteritorum in ui divisas desinentium que faciunt supina in itum, ut alui, alitum; cohercui, cohercitum; exercui, exercitum et cetera ut supra ostendimus. Dicimus propémodum, alfabétum, íntersit, ínterest, monarchía. Dicimus tamen neoménia, scenophégia, correpta penultima ad similitudinem latinorum nominum, in quibus raro invenitur i vocalis longa ante a vel aliam vocalem, quamvis ei diptongus, que est apud Grecos in hujusmodi dictionibus in i longam apud nos debeat mutari. Ipsi enim dicunt tragedeia, comedeia, alexandreia, pro qua apud nos ei mutata in i longam tragedía, alexandría et cetera, i producta, dicuntur. Sed sequimur interdum in hoc latinos poetas qui hec more suo i correpta protulerunt, ut Oracius : Effutire leves indigna tragédia versus (Art., 231) et Juvenalis : ... namque comédia mimus Quis melior, plorante gula? (Sat. V, 157-158). Emendavimus in Psalterio dirumpamus et dirupisti, s ablata. Nam, teste Prisciano, licet dis et di prepositiones, que non nisi composite inveniuntur eandem habeant significationem, tamen dis non preponitur, nisi quando c vel f vel s vel p vel t vel i, loco consonantis sequitur, ut discumbo, differo, s mutata in f, dissero dispergo, distraho, disjungo. Aliis vero quibuscunque consonantibus sequentibus, di preponitur, ut dimitto, diduco, digero, diluo, dirumpo, dirimo, diruo, dirigo. Preterea sciendum est de librariis scriptoribus quod con tunc mutant n in m quando b sequitur vel m vel p. Tunc convertunt eam in sequentes consonantes quando l vel r sequuntur, ut combibo, comburo, imbuo, communis, compello. Mutatur vero m sequentes, ut colligo, illido, corripio, irruo, irritus, quamvis raro l vel r sequentibus soleant hoc scribentes servare. Sed cum Grecorum auctoritatem in omnibus pene sequimur, in hoc quoque imitari debemus. Sunt etiam et alie quedam littere sequentes precedentem consonantem in eadem sillaba quod scriptoribus et lectoribus, equum est, non ignorare. Quarum figure vel nomina hec sunt c et f et g, m et p et s. C quando est aliquam consonantem ejusdem sillabe est cujus et ipsa consonans, ut actus, tactus et hiis similia, nisi sit in compositione, ut accidit, vel nisi sequatur eadem ut vacca, Flaccus, siccus et hiis similia. F quando est ante aliquam consonantem ejusdem sillabe est cujus et ipsa consonans ut Africa, nisi sit in compositione, ut afflatus vel nisi sequatur eadem, ut offa. G quando est ante aliquam consonantem ejusdem sillabe est cujus et ipsa consonans, ut agnus, magnus, ignis, nisi sit in compositione, ut aggero, suggero vel nisi sequatur eadem, ut aggero, aggens. M quando est ante aliquam consonantem ejusdem sillabe est cujus et ipsa consonans, ut omnes, amnis, nisi sit in compositione, ut imminet, vel nisi sequatur eadem, ut summum, nummum. P quando est ante aliquam consonantem ejusdem sillabe est, cujus et ipsa consonans, ut ipse, aptus, nisi sit in compositione, ut apparet, approbo, vel nisi sequatur eadem, ut cippus, lippus, lappa. S quando est ante aliquam consonantem ejusdem sillabe est, cujus et ipsa consonans, ut hasta, casta, hostis, vestis, nisi sit in compositione, ut assidet, assecutus, et nisi sequatur eadem, ut assis, asses, classis, tussis et cetera. Queritur etiam a quibusdam simplicibus in scientia vel pronuntiatione litterarum minus eruditis quot sunt littere quibus latini utuntur et earum quot vocales et cur ita vocentur et que consonantes et consonantium que sint semivocales et quot et quare ita vocentur et qualiter enuntiando proferantur, que vero mute et quot et cur ita vocentur et que sit in proferendo earum enuntiatio. Quibus, docente Prisciano, sic respondemus: Figure litterarum quibus utimur XXIII esse dicuntur. Quarum quinque sunt vocales: a, e, i, o, u. Que ideo vocales dicuntur, quia per se voces perficiunt, vel sine quibus vox litteralis proferri non potest. Cetere vero consonantes appellantur quia semper in oratione cum his vocalibus proferuntur. Harum consonantium alie sunt semivocales, alie mute. Que semivocales sunt septem: f, l, m, n, r, s, x, sic dicte eo quod in proferendo medium sonum habeant a vocalibus que ab e littera incipientes desinunt in se, id est in naturalem sonum, absque x, que ab i incipit, ut ef, el, em, en, er, es, ix. Sed x, ut dictum est, ab i incipit per apostrophen, id est per conversionem greci nominis xi, quia necesse fuit cum sit semivocalis, a vocali incipere et in se terminari. Que littera scilicet x novissime a latinis sumpta de grecis post omnes ponitur litteras quibus latine dictiones egent. Quod vero ab i incipit, nomen ejus ostendit etiam Servius in Commento super Donatum. Id etiam Eutropius confirmat dicens: Una duplex ix que ideo ab i incipit, quia apud Grecos in eandem desinit. Apud quos quidem idem Grecos omnes dictiones vel in vocales vel in semivocales desinunt. Apud Latinos autem, ex maxima parte, non tamen omnes. Nam inveniuntur quedam in mutas etiam desinere, ut caput, lac. Et nota, ut diximus, semivocales sic appellari quia per se plenam vocem sine vocalibus non habent. Ad comparationem quarum scilicet semivocalium et vocalium benesonantium, mute sunt appellate, non ut quaque parte careant vocis, sed quia exiguam ipsius vocis partem habeant. Que, ut quibusdam videtur, numero sunt novem: b, c, d, g, h, k, p, q, t; que a se incipiunt et in vocalem e desinunt, exceptis q et k quarum altera [in u] altera in a finiens, sua faciunt nomina; h[......] est nota aspirationis, quam littera quamvis m[.....] pro littera ponatur. Utimur etiam y causa gr[ecorum nomi]num; z quoque utimur in grecis dictionibus. Siq[uidem] natura litterarum amplius scire voluerit, hoc inte[....] quia puerile est pretermisso, ad eximios doctores, ubi major copia est scientie se conferat, scilicet Priscianum, Bedam, Ysidorum ceterosque doctissimos qui inde multipliciter tractaverunt ibique aviditatem suam plenissime saturare poterit. Nobis autem non licuit tot agros circuire, ne excederemus modum epistole. Redeamus igitur ad propositum ut exolvamus debitum ad quod nos impulit fraterne petitionis placitum et quantum ad nos cum obedientia caritatis vinculum. De Sichima vel Sicima pariter quesivistis. Isidorus in libro Ethimologiarum dicit: Sichem Samarie urbem, que latine et grece Sichima vocatur, edificavit Emor, appellavitque eam nomine filii Sichem. Ipsa est nunc Neapolis civitas samaritanorum. Quod nomen per ch ubique in Hystoria scriptum invenimus. In hiis vocabulis scilicet cassia et pellicanus in plerisque antiquioribus libris s et l geminatam invenimus; sed hec geminatio an ex ipsorum nominum creatione fieri debeat, non legimus. Hec tantummodo de hiis in Ethimologiarum suarum libro dicit Ysidorus. Pellicanus est avis egyptia, habitans in solitudine Nili fluminis, unde et nomen sumpsit; nam Canopus dicitur egyptus. Hactenus de vocabulo. Item idem cum de aromaticis arboribus tractaret: Cassia, inquit, nascitur in Arabia, virga robusti corticis et purpurei, foliis ut piperis. Nil amplius Hec qualiacunque hic et in Psalterio ex amici vestri languida scientia que quasi extorsistis, cum non obedire timui, si non displicent interim assumite; et si quid vobis aliud aliunde verius eluxerit, hec queso, nostra immo non nostra, nisi quia per nos, si tamen non erravimus, recensita, penitus abradere non differatis, ne forte alicujus sinceritatem, quod absit, fiant acescere. Valete, et nobis inter Scillam et Caribdim navigantibus, sed pre nimia tempestate vix remigare sustinentibus, orationibus et consilii vestri manu subvenite ne absorbeamur. ?? 18 (acte douteux) [1100, juillet-septembre] ?? Les deux cardinaux Jean de Gubbio et Benoît, légats en France, passent par Cîteaux. Ils écrivent au pape Pascal II pour lui recommander les religieux du Nouveau Monastère et le prient de sanctionner de son autorité l’existence de cette abbaye. ¶ La légation des deux cardinaux date de juillet 1100. Le terminus ante quem de cette lettre est marqué par le départ pour la Cour pontificale des moines Jean et Ilbolde (Exordium parvum, c. 10) qui arrivèrent à Troja avant le 19 octobre (Cf. n° 21). ¶ Le passage à Cîteaux des deux cardinaux peut être admis sans difficulté. Il n’en va pas de même du texte de cette lettre comme de celui des suivantes: lettres de l’archevêque Hugues de Die et de Gauthier, évêque de Chalon, au pape. De telles lettres ont pu exister; il y a toutes les chances pour que leur texte n’ait pas été recopié par les moines porteurs et qu’elles aient disparu de la chancellerie pontificale. Elles nous paraissent avoir été refaites par l’auteur de l’Exordium parvum, à l’aide des n° 2, 15 et 21. ¶ Le légat Jean de Gubbio est cardinal du titre de Sainte-Anastasie; le légat Benoît, du titre de Saint-Pierre-ès-Liens (titulus Eudoxiae). Exordium parvum, c. 8 (Texte du ms. Dijon 633, f. 226r; édité: Guignard, Monuments primitifs, p. 68). Domino patri pape Paschali et ubique laude eximia predicando Johannes et Benedictus, seipsos per omnia. Quia vestri moderaminis est omnibus ecclesiis providere et justis poscentium votis manum porrigere vestreque justitie adjumento religio christiana fulta debet incrementum sumere, vestram sanctitatem obnixius deprecamur, quatinus harum litterarum bajulis nostro consilio a quibusdam religiosis fratribus paternitati vestre missis, aures pietatis vestre flectere dignemini. Petunt enim ut preceptum, quod de quiete et sue religionis stabilitate a predecessore vestro, domno nostro beate memorie papa Urbano acceperunt, et quod secundum ejusdem precepti tenorem archiepiscopus lugdunensis tunc legatus et alii coepiscopi et abbates inter eos et molismensem abbatiam, a qua religionis causa discesserant, diffinierunt, vestre auctoritatis privilegio in perpetuum maneat inconvulsum. Ipsi enim vidimus eorumque vere religioni testimonium perhibemus. ?? 19 (acte douteux) [1100, juillet-septembre] ?? Lettre d’introduction de l’archevêque de Lyon, Hugues de Die, auprès du pape Pascal II pour les moines du Nouveau Monastère envoyés par l’abbé Aubri pour obtenir de lui la reconnaissance canonique de son établissement. ¶ Pour la date et la valeur de ce texte, voir les observations du n° précédent. On remarquera, en comparant la suscription de cette lettre et de la précédente, que l’inventeur de ces textes manquait, en la matière, d’imagination, et autant que l’on puisse être affirmatif en cette matière, le style de cette lettre ne paraît pas être celui d’Hugues de Die. Exordium parvum, c. 12 (Texte du ms. Dijon 633, f. 226r-v; édité: Guignard, Monuments primitifs, p. 68). Reverentissimo patri et domno suo Paschali pape Hugo lugdunensis ecclesie servus, per omnia seipsum. Fratres isti presentium geruli ad paternitatis vestre celsitudinem tendentes per nos transitum fecerunt. Et quia infra provintiam nostram, videlicet in episcopatu cabilonensi, mansionem habent, humilitatis nostre litteris apud celsitudinem vestram se commendari petierunt. Sciatis autem eos esse de quodam loco qui Novum Monasterium vocatur, ad quem de molismensi ecclesia cum abbate suo exeuntes propter artiorem et secretiorem vitam secundum regulam beati Benedicti, quam proposuerunt tenendam, habitandum venerunt, depositis quorundam monasteriorum consuetudinibus, imbecillitatem suam ad tantum pondus sustinendum imparem judicantium. Unde molismensis ecclesie fratres et quidam alii adjacentes monachi eos infestare et inquietare non desinunt, estimantes se viliores et despectiores haberi apud seculum, si isti quasi singulares et novi monachi inter eos habitare videantur. Quapropter desiderantissimam nobis paternitatem vestram humiliter et cum fiducia deprecamur ut fratres istos totam spem suam in vobis post Dominum ponentes et idcirco ad apostolatus vestri auctoritatem confugientes, benigne, pro more vestro, recipiatis et eos et locum ipsorum ab hac infestatione et inquietudine liberando, auctoritatis vestre privilegio muniatis, utpote pauperes Christi nullam contra suos emulos diviciis vel potentia defensionem parantes, sed in sola Dei et vestra clementia spem habentes. ?? 20 (acte douteux) [1100, juillet-septembre] ?? Lettre de l’évêque de Chalon[-sur-Saône], Gauthier, au pape Pascal II pour lui recommander la supplique de reconnaissance canonique portée devant lui par les deux moines du Nouveau Monastère. ¶ Sur la date et la valeur de cette lettre, voir le n° 18. Exordium parvum, c. 13 (Texte du ms. Dijon 633, f. 226 v; édité: Guignard, p. 69). Venerabili patri pape Paschali Galterius cabilonensis episcopus salutem et debitam subjectionem. Sicut sanctitas vestra, ut fideles in vera religione proficiant, ardenter desiderat, sic eisdem vestre protectionis umbram, vestre consolationis fomentum deesse non expedit. Suppliciter ergo petimus quatinus quod factum est de fratribus illis qui artioris vite desiderio a molismensi ecclesia sanctorum virorum consilio recesserunt, quos in nostro episcopatu divina pietas collocavit, a quibus transmissi presentium litterarum bajuli vobis presentes assunt, secundum predecessoris vestri preceptum et lugdunensis archiepiscopi apostolice Sedis tunc legati, et coepiscoporum et abbatum diffinitionem et scriptum, cui rei nos presentes et ejus auctores cum aliis extitimus, vos approbare et ut locus ille abbatia in perpetuum permaneat, salva tamen nostre persone successorumque nostrorum canonica reverentia, auctoritatis vestre privilegio corroborare dignemini. Sed et abbas quem in eodem loco ordinavimus et ceteri fratres totis viribus hanc confirmationem in sue quietis tutelam a vestra flagitant pietate. ?? 21 1100, 19 octobre Troja. Le pape Pascal II confirme la fondation du Nouveau Monastère, le place sous la protection du Siège apostolique; enfin il ratifie les décisions du colloque de Port-d’Anselle. ¶ L’original disparut des Archives de Cîteaux entre 1350 et 1604. Il n’est pas compris dans l’inventaire fait peu après cette dernière année (Archives Haute-Saône, H 343). A. Original perdu. B. Copie milieu du XIVe siècle, Liber privilegiorum Cistercii, bibliothèque de Dijon, ms. 598, p. 133-134, d’après A. C. Exordium parvum, c. 14 (incomplet). a. Privilegia 1491, f. 3, d’après A ou B. — b. Baronius, annales, an. 1100, n° 40. — c. Sirmond, Concilia antiqua, XXVI, 693. — d. Henriquez, Regula, p. 51. — e. Labbe, Bibliotheca, I, 644. — f. Labbe, Concilia, X, 623-624. — g. Hardouin, Acta conciliorum, VI1, 1764-1765, n° 2. — h. Coleti, Concilia, XII, 967, n° 2. — i. Mansi, Concilia, XX, 980. — l. Migne, P.L., t. 163, col. 47, n° 28. INDIQ.: Mabillon, Annales, V, 415. — Bréquigny, Table, II, 322. — Jaffé-Lœwenfeld, 5842 (4370). — Martin, Conciles et bullaire du diocèse de Lyon, n° 436. — Wiederhold, Papsturkunden, Burgund, II, p. 9. TEXTE, d’après B. Paschalis episcopus servus servorum Dei venerabili filio Alberico Novi Monasterii abbati quod in cabilonensi parrochia situm est ejusque successoribus regulariter substituendis in perpetuum. DESIDERIUM QUOD ad religiosum propositum et animarum salutem pertinere monstratur, auctore Deo, sine aliqua est dilatione complendum. Unde nos, o filii in Domino dilectissimi, citra difficultatem omnem vestrarum precum petitionem admittimus, quia religioni vestre paterno congratulamur affectu. Locum igitur illum quem inhabitandum pro quiete monastica elegistis, ab omnium mortalium molestiis tutum ac liberum fore sancimus et abbatiam illic perpetuo haberi ac sub apostolice Sedis tutela specialiter protegi, quandiu vos ac successores vestri in ea quam hodie observatis discipline ac frugalitatis observancia permanseritis, salva cabilonensis ecclesie canonica reverencia. Presentis itaque decreti pagina interdicimus ne cuiquam omnino persone liceat statum vestre conversationis immutare, neque vestri quod Novum dicitur Cenobii monachos sine regulari commendatione suscipere, neque congregationem vestram astutiis quibuslibet aut violenciis perturbare. Eam sane controversie decisionem quam inter vos et molismensis claustri monachos frater noster lugdunensis episcopus tunc apostolice Sedis vicarius cum provincie sue episcopis aliisque religiosis viris ex precepto predecessoris nostri apostolice memorie Urbani secundi perpetravit, nos tanquam rationabilem ac laudabilem confirmamus. Vos igitur, filii in Christo dilectissimi ac desiderandissimi, meminisse debetis quia pares vestri seculares latitudines, pares ipsas eciam monasterii laxioris minus austeras angustias reliquistis. Ut ergo hac semper gratia digniorem censeamini, Dei semper timorem et amorem in vestris cordibus habere satagite, ut quanto a secularibus tumultibus et deliciis liberiores estis, tanto amplius placere Deo tocius mentis et anime virtutibus anheletis. Sane si quis in crastinum archiepiscopus aut episcopus, imperator aut rex, princeps aut dux, comes aut vicecomes, judex aut ecclesiastica quelibet secularisve persona, hanc nostre constitutionis paginam sciens, contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita, si non satisfactione congrua emendaverit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo Corpore ac Sanguine Dei et Domini nostri Jhesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districte ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco justa servantibus sit pax Domini nostri Jhesu Christi quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum Judicem premia eterne pacis inveniant. .,. Ego Paschalis catholicę ecclesię ep[iscopu]s. SS, [Rota] [Monogramma] ] Verbo D[omi]ni caeli firmati s[unt]. Benevalete Datum Troje per manum Johannis Sancte Romane [ecclesie] diąconi cardinalis, XIIII kl. novembris, indictione VIII, incarnationis dominice anno M° C., pontificatus autem domni Paschalis secundi pape II°. ?? 22 [Fin de l’année 1100] ?? Renard de Beaune ne percevant pas au temps fixé les vingt sous concédés par le duc (n° 10) avait pris l’habitude de les réclamer aux religieux du Nouveau Monastère. Pour faire cesser cet abus, le duc désigne des maisons sises à Beaune, sur lesquelles le vicomte percevra les vingt sous. ¶ Cette transaction eut lieu deux ans environ après la dédicace de l’église. TEXTE, ci-après, n° 23, V. V. Que secuntur acta sunt post biennium, temporibus domni Alberici abbatis qui in eodem loco prefato abbati Roberto inde recedenti successit. Quoniam scilicet supradicti viginti solidi dum Rainardo tardius persolverentur eos ab ipsius loci monachis repetere solebat, designavit ei dux domos in Belna, ab aqua quę dicitur Belina usque ad barram quę respicit Divionem, in quarum censu eosdem viginti solidos susciperet, sic tamen ut nichil omnino in eisdem domibus nisi suos .XX. solidos umquam accipiat. Tam firmiter quoque dux istud perfecit ut ipse Rainardus cum uxore sua et filiis id concedens sibi satisfactum fuisse profiteretur coram testibus subscriptis, hoc etiam pacto ut si ullo futuro tempore dux vel heres ejus Rainardo vel heredi ejus injuriam, quod absit, de hac re facere temptaverit, nunquam ulterius loco illi vel fratribus ipse vel ejus heres calumpniam inferent, nullamque persolutionem expetent. Hoc ipse et ejus uxor et filii et filie qui loqui poterant, et pro eis qui non poterant ipse pater et mater concesserunt. Testes autem sunt hii: Hugo de Monte sancti Johannis, Arnulfus de Warennas, Rainaldus de Giscei, Hugo dapifer, Bernardus de Rueleia, Hunbertus archipresbiter, Johannes de Pulmar, Landricus prepositus, Henricus major, Odo decanus, Robertus de Vielli. ?? 23 ?? ?? Notice rapportant la fondation du Nouveau Monastère. ?? A. Originaux supposés, perdus. B. Notice perdue, d’après A, dont copies: C. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 1v-2v, n° 1 d’après B. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 1r, n° 1. E. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 7r-8r, n° 1. F. Copie fin du XVe siècle, cartulaire 185, f. 4. G. Copie de 1542, collationée Jaquot, 11 H 211, d’après F. H. Copie XVIIe siècle, collationnée Pernot, secrétaire du Roy, 11 H 211, d’après C. a. Henriquez, Menologium, ad XXI mart. — b. Duchesne, Ducs de Bourgogne, pr. p. 23. — c. Gallia christiana, IV, instr., col. 233, n° xiv (incomplet). — d. Migne, P.L., t. 160, col. 1167-1168, d’après c. — e. Migne, P.L., t. 166, col. 1501, d’après c. — f. Picard, Les forêts de ... Cîteaux, p. 211-212, d’après F. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, I, p. 411, n. 91. — AA.SS. aprilis, III, p. 673 (Extraits). Primum donum Cistercii quod fecit Odo dux Burgundie, fundator loci. In nomine Dei summi incipit cartula Novi Monasterii: I. Notum sit omnibus Christicolis presentibus atque futuris quod Rainardus belnensis vicecomes et uxor ejus Hodierna nomine et eorum filii Hugo, Hunbertus, Rainardus, Hagano eorumque soror Raimuldis, pro suorum peccatorum remissione anticessorumque suorum domno Roberto et fratribus qui cum eo Regulam sancti Benedicti artius atque fidelius quam illuc usque tenuerant, observare cupiebant, contulerunt de predio suo quod antiquitus Cistercium vocabatur, quantumcumque ipsis et eorum successoribus Dei famulis, ad monasterium et monasterii officinas construendas, ad arandum quoque, immo ad omnem usum necessarium fuerit. II. Inde ipse Rainardus et ejus uxor de cujus patrimonii jure idem alodium ipsi provenerat, ac filii eorum prenominati, donum fecerunt legitimum ad opus ipsorum fratrum, Deo inprimis ac specialiter beatissimę Dei Genitrici semperque Virgini Marię in cujus honore locus, qui nunc Novum Monasterium dicitur, consecratus est, situs in territorio prefati cisterciensis alodii. Et quia ejusdem loci ęcclesiam quam illuc usque tenuerat, que divini tantum juris est, abbas et reliqui fratres de manu ipsius, quia laicus erat, suscipere minime duxerunt dignum, dimisit eam atque ab omnimoda ejus ulterius possessione renuntians, predictis fratribus ad Dei servitium dereliquit. III. De residuo quoque ipsius terre quod ipsi Rainardo tunc placuit retinere, fecit Odo dux Burgundie ad illius concessionem et libitum talem cum eo commutationem et pactum ad opus eorumdem monachorum ut scilicet pro terra illa singulis annis in castro belnensi solidos viginti susciperet, tam ipse quam et ipsius post eum heredes. Preterea in eadem cambitione concessit ei ac filiis suis ipse dux quantumcumque vinearum in territorio belnensi possent plantare et colere in propria dominicatura. Retinuit tamen idem Rainardus duos servos ejusdem alodii, Teodericum atque Martinum et ancillam quandam Osannam nomine, de terra quoque ipsa quantum eis in proprios usus ad colendum sufficiat. Illam autem terram tantummodo excolent quam ipse dux ac sepefatus Rainardus ejusque uxor, si adesse voluerit, domnus quoque abbas ipsis divident et assignabunt, in parte scilicet remota a monachorum cultura. IV. Postea cum dedicaretur ecclesia Novi Monasterii, dux ipse et Rainardus cum uxore sua inde iterum donum fecerunt in conspectu multe plebis que aderat, in manu domni Walterii cabilonensis episcopi ad usum supradictorum fratrum, quatinus ipsi sub tutamine sui pontificis, a potentia laicali et omni strepitu seculari liberi, servitio sui Creatoris quietius vacarent. Ipse vero dux tam in nemore prefato cenobio conjuncto quam in omni circumquaque dominicatura sua usuarium plenissimum eisdem fratribus attribuit. Huic commutationi suprascripte et dono interfuit Hugo filius ducis qui et idem concessit, set et frater ejus Henricus hoc idem postea concessit. Affuerunt etiam testes subscripti: Hugo de Monte sancti Johannis, Gualo de Saliva, Segwinus de Belna et filius ejus Hugo, Hugo de Granceio, Milo de Frolleis, Robertus prepositus argilliensis, Johannes de Pulmarto et Landricus filius ejus, Hugo venator. Petrus filius Tetberti et concessit et testis est, Hugo de Monesteith. V. Que secuntur acta sunt post biennium, temporibus domni Alberici abbatis qui in eodem loco prefato abbati Roberto inde recedenti successit. Quoniam scilicet supradicti viginti solidi dum Rainardo tardius persolverentur eos ab ipsius loci monachis repetere solebat, designavit ei dux domos in Belna, ab aqua quę dicitur Belina usque ad barram quę respicit Divionem, in quarum censu eosdem viginti solidos susciperet, sic tamen ut nichil omnino in eisdem domibus nisi suos .XX. solidos umquam accipiat. Tam firmiter quoque dux istud perfecit ut ipse Rainardus cum uxore sua et filiis id concedens sibi satisfactum fuisse profiteretur coram testibus subscriptis, hoc etiam pacto ut si ullo futuro tempore dux vel heres ejus Rainardo vel heredi ejus injuriam, quod absit, de hac re facere temptaverit, nunquam ulterius loco illi vel fratribus ipse vel ejus heres calumpniam inferent, nullamque persolutionem expetent. Hoc ipse et ejus uxor et filii et filie qui loqui poterant, et pro eis qui non poterant ipse pater et mater concesserunt. Testes autem sunt hii: Hugo de Monte sancti Johannis, Arnulfus de Warennas, Rainaldus de Giscei, Hugo dapifer, Bernardus de Rueleia, Hunbertus archipresbiter, Johannes de Pulmar, Landricus prepositus, Henricus major, Odo decanus, Robertus de Vielli. ?? 24 [Après le 6 octobre 1101] Nouveau Monastère. Réponse des religieux du Nouveau Monastère à la lettre encyclique des Chartreux de Calabre, sollicitant des prières pour leur Père [saint] Bruno, qui venait de mourir. ¶ Date de la mort de saint Bruno. ¶ La littera encyclica d’où est extrait ce texte, vraisemblablement un rotulus, fut trouvée à la Chartreuse de la Tour de Calabre au commencement du XVIe siècle et envoyée à la Grande Chartreuse (D. Tromby, Storia del Patriarca S. Brunone e del suo Ordine Cartusiano, III, p. X). Elle ne se trouve plus dans le fonds d’archives de la Grande Chartreuse aux Archives départementales de l’Isère, à Grenoble. A. Original perdu. a. D. François Dupuy (Puteanus), Vita s. Brunonis, Basilea, 1515, ad calcem. — b. AA.SS. octobris, III, p. 742, n° 34, d’après a. — c. D. Tromby, op. cit., III. — d. Migne, P.L., 152, col. 565, d’après b. — e. Vie de saint Bruno, par un religieux de la Grande Chartreuse, Montreuil-sur-Mer, 1893, p. 621, n° 34, d’après c. TEXTE, d’après b. [Titulus] Sanctae Mariae Novi Monasterii. Nos fratres Novi Monasterii, sicut postulastis pro Patre vestro sanctae recordationis viro, Domino Brunone, clementiam Domini prompto animo exhibemus. ?? 25 [1102-1112] ?? A la demande du duc de Bourgogne Hugues II, le chevalier Hugues de Chevigny cède au Nouveau Monastère la dîme de la vigne de Meursault donnée à cette maison par le duc Eudes I (n° 12). Hugues II constitue au chevalier une rente annuelle de dix sous. ¶ Cette donation se place chronologiquement entre la date de la mort du duc Eudes I dans l’expédition de la Croisade, le 3 décembre 1101, et celle de la mort de l’évêque d’Autun, Nargeot de Toucy, en mai 1112. Elle est très vraisemblablement des toutes premières années du siècle, et l’on peut songer à une date très proche de l’inhumation du duc Eudes dans l’église de Cîteaux. TEXTE, ci-après, n° 26, II. II. Post decessum vero supradicti ducis, filius ejus Hugo, qui ei successit in ducatu, rogavit quendam militem nomine Hugonem de Cavenniaco ut decimam antedictę vinee apud Mursaltum, quam illucusque tenuerat, Deo et sanctę Marię ac monachis Novi Monasterii concederet et ipse dux singulis annis decem solidos eidem militi donaret. Quod prefatus miles gratanter annuens decimam illam in usum monachorum concessit et tam firmiter talique pacto ut etiam si ipse dux vel ejus successor aliquam injustitiam de supradicta pecunia eidem militi vel ejus successori aliquando inferre temptaverint, quod absit, nullomodo miles ille vel ejus successor a monachis ulterius quicquid requirant. His interfuit frater Nevelo monachus ejusdem loci et hi sunt testes: Girardus canonicus, Letbaldus de Manni, Walterius de Magno Campo, Walterius de Scalcetruge et cęteri. Post hęc, domnus Nargoldus eduensis episcopus, in cujus diocesi antedicta vinea est plantata, hanc concessionem et conventionem inter ducem et militem illum de decima illa factam laudavit, monachisque illis decimam confirmando donavit, ne eam de manu laicorum tenere viderentur. Ob quam rem sua propria manu eam illis tradidit. ?? 26 ?? ?? Notice concernant la vigne de Meursault, (ci-dessus, n° 12 et 25). ¶ Cette notice écrite sur une feuille de parchemin oblongue comporte un espace entre les deux actes qui y sont rapportées. Le nom des témoins fut écrit plus tard que le corps de la notice: l’encre et la main sont différents. A. Originaux supposés, disparus. B. Notice du début du XIIe siècle, original 11 H 881. Parchemin épais, 112 X 428. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 124, n° 1. a. Petit, Ducs capétiens, I, n° 92 (édition fautive). I. Notum sit omnibus quod Odo dux Burgundię, in quadam sollempnitate Nativitatis Domini, coram procerum suorum copiosa multitudine, vineam quandam quam propriam tenebat apud castrum Mursaltum Deo et sanctę Marię contradidit in manu domni Rotberti tunc abbatis Novi Monasterii, ad usum fratrum inibi Deo servientium. Illic quoque presentes fuerunt testes subscripti: G[u]ido comes de Sals, Savarinus de Virziaco, Hugo de Puili et ceteri. II. Post decessum vero supradicti ducis, filius ejus Hugo, qui ei successit in ducatu, rogavit quendam militem nomine Hugonem de Cavenniaco ut decimam antedictę vinee apud Mursaltum, quam illucusque tenuerat, Deo et sanctę Marię ac monachis Novi Monasterii concederet et ipse dux singulis annis decem solidos eidem militi donaret. Quod prefatus miles gratanter annuens decimam illam in usum monachorum concessit et tam firmiter talique pacto ut etiam si ipse dux vel ejus successor aliquam injustitiam de supradicta pecunia eidem militi vel ejus successori aliquando inferre temptaverint, quod absit, nullomodo miles ille vel ejus successor a monachis ulterius quicquid requirant. His interfuit frater Nevelo monachus ejusdem loci et hi sunt testes: Girardus canonicus, Letbaldus de Manni, Walterius de Magno Campo, Walterius de Scalcetruge et cęteri. Post hęc, domnus Nargoldus eduensis episcopus, in cujus diocesi antedicta vinea est plantata, hanc concessionem et conventionem inter ducem et militem illum de decima illa factam laudavit, monachisque illis decimam confirmando donavit, ne eam de manu laicorum tenere viderentur. Ob quam rem sua propria manu eam illis tradidit. V°. XIII. Muresalt. I. Donum Odonis ducis et Hugonis filii ejus de quadam vinea de Muresalt (XIIIe s.). 27 1106, 16 novembre Cîteaux. Dédicace de l’église de Cîteaux par Gauthier, évêque de Chalon[-sur-Saône]. ¶ Le texte que nous donnons ici, d’allure relativement récente, rapporte peut-être un fait exact. Il faudrait le rapprocher sans doute de la tradition qui veut que le Cîteaux primitif n’ait pas été fondé à son emplacement actuel, mais plus au nord, près de la Forgeotte (Commune de Saint-Nicolas-lès-Cîteaux), au lieu dit Puits Saint-Robert, et que quelques années plus tard, les religieux auraient dû quitter cet emplacement à cause du manque d’eau. Ils auraient alors choisi l’emplacement actuel. Cette tradition a pour elle un appui; l’emplacement actuel se trouvait alors près d’un chemin fréquenté, la «Voie sauneresse» plusieurs fois indiquée dans les documents du XIIe siècle (J. Richard, Passages de Saône aux XIIe et XIIIe s., dans Annales de Bourgogne, XXII, 1950, p. 249-252). On ne conçoit pas dès lors que saint Robert qui recherchait le désert se soit installé au bord d’une grande route. Ce déplacement du monastère peut être considéré comme très vraisemblable; il aurait eu lieu, sur la foi de l’inscription rapportée ici, à une date voisine de 1106, car la dédicace ici donnée est différente de celle indiquée sous le n° 11, qui concernerait l’église du monastère primitif. TEXTE: Inscription gravée sur pierre, dans la chapelle Saint-Edme à Cîteaux, rapportée par Dom Marc-Antoine Crestin, Histoire de Cisteaux, Archives de la Côte d’Or, ms. 17, p. 176 (1724). Haec prima fuit sacra aedes Cistercii constructa ac consecrata anno 1106, die 16 novembris, per manus venerab. Gualteri cabilonensis episcopi, in honorem Dei, sub invocatione triumphantis coelorum imperatricis Virginis Deiparae praepotentis ac tutissimae cisterciensium Patronae. ?? 28.I ?? ?? Brèves descriptions de quelques parties du Nouveau Monastère. ¶ Selon le Dr. P.L. Grill (Bildung und Wissenschaft im Leben Bischofs Otto von Freising, dans Analecta S.O.C. XIV, 1958, p. 303), ce clerc ne serait autre que Gaucher, futur abbé de Morimond. Hélinand de Froidmont, Sermo VIII, in Ramis Palmarum I (Migne, P.L., t. 212, col. 553). Du même, Chronicon, ad annum 1104 (id., col. 1001). I. In principio Ordinis nostri erat quidam clericus de Vandopera studens in schola apud Lugdunum. ... Venit Cistercium et invenit locum incultum et desertum et fratres inter bestias conversantes. Ad portam monasterii, quae de vimine facta erat, pendebat malleus ferreus, cujus sonitu portarius vocabatur. Qui citatus hoc sonitu venit ad eum foras et inclinans salutavit eum. ?? 28.II ?? ?? Brèves descriptions de quelques parties du Nouveau Monastère. ?? Guillaume de Saint-Thierry, Sancti Bernardi vita Ia, lib. I, 20 (anno 1113). II. Iam quippe annum integrum exegerat [Bernardus] in cella novitiorum, cum exiens inde ignoraret adhuc an haberet domus ipsa testitudinem quam solemus dicere caelaturam. Multo tempore frequentaverat intrans et exiens domum ecclesiae, cum in ejus capite, ubi tres erant, unam tantum fenestram esse arbitraretur. ?? 29 ?? ?? Lettre prétendue de saint Robert aux religieux du Nouveau Monastère. ¶ Sur cet apocryphe, J.-A. Lefèvre, Saint Robert, p. 66. Il est possible que cette lettre n’ait pas été fabriquée à Alcobaça. On songe plutôt à un exercice d’école, recueilli par la tradition cistercienne. Elle est, en tout cas, de style gongorique. a. Britto, Chronica de Cister, f. 13v-14 (2a, p. 25-26). — b. Henriquez, Fasciculus, p. 15, d’après a. — c. Migne, P.L., t. 157, col. 1294, d’après b. — d. J.-A. Lefèvre, Saint Robert, p. 67-68. TEXTE, d’après a2. Fratribus qui in montibus Cistercii ad montem perfectionis conscendunt, Rupertus eorum quondam socius, nunc in vallem miseriarum demersus, post ascensum palmam, et sui in ascendendo recordationem. Si lingua calami, lachrymae atramenti, cor papyri vices subire possent, forte calamus aures, atramentum oculos, papyrus affectiones, et omnia simul, simul et vos omnes, ad affectum commiserationis commovissent. Postquam enim vobis non adhaesit lingua mea faucibus meis, cum vos non viderunt oculi, lumen oculorum meorum, et ipsum non est mecum: dum cor a vobis, (si a vobis unquam poterit), fuit avulsum, factum est tamquam cera liquescens in medio ventris mei, sed a vobis, non tamen quenquam ex vobis a me ipso ista separabit avulsio, quos enim jungit charitas Jesu Christi, frustra dividunt terrarum spatia. Habeat Molismus praesentiam corporis legibus obedientiae astrictam, dummodo Cistercius animae desiderium possideat. Hoc disposuit Altissimus, cujus inscrutabilia sunt secreta, ut in diversa distractus, nec anima per corporis conversationem distrahatur, nec corpus distractum tam sancta conversatione fruatur: pro anima vobiscum degente orationes fundite; corpus, cujus animam possidetis, tanquam optimae partis sui possessores, vos salutat in Domino. ?? 30 (acte faux) ?? ?? Eloge funèbre de l’abbé Aubri, attribué à Etienne Harding. ¶ Ce texte a la même source que le n° 3. Il est présenté comme un fragment de l’éloge funèbre. a. Britto, Chronica de Cister, f. 22v (2a, p. 42). — b. Henriquez, Fasciculus, p. 27-28. — c. Manrique, Annales, I (edit. nov.), p. 50, d’après a. — d. Migne, P.L., t. 166, col. 1375-1376, d’après b. TEXTE, d’après a2. Si in amissione tanti boni aequales nos reddidit tristitia, debilis consolator erit, qui indiget consolatione: amisistis venerabilem Patrem et Rectorem animarum vestrarum: amisi ego non solum Patrem et Rectorem, sed socium, et commilitonem, et in bellis Dei singularem Athletam, quem venerabilis Pater Robertus ab incunabulis religionis, unica domo, singulari doctrina, pari pietate nutriverat. Deest nobis sed non Deo, et si non Deo, nec nobis deerit. Hoc enim peculiare, et proprium sanctorum est, dum a vita discedunt, relinquere corpus amicis, et amicos in mente deferre. Corpusculum et singulare pignus dilectissimi Patris habemus, et ipse nos omnes pio affectu in mente deduxit, et si ipse ductus ad Deum inseparabili amore conjunctus est cum eo; et nos qui in eo sumus similiter conjunxit. Quid amplius dolendum? Felix sors, felicior cui taliter contingit, felicissimi nos ad talem presentiam evecti: nihil enim jucundius eveniri potest Christi Athletis, quam trabea carnis relicta ad eum evolare, pro cujus amore tot perpessi sunt labores. Accepit pugnator bravium, apprehendit cursor praemium, victor assecutus est coronam, possessor nobis postulat palmam, quid igitur dolemus? Quid lugemus gaudentem? Quid tristamur super plaudentem? Quid moestis vocibus queruli coram Domino provolvimur, si evectus ad sidera dolet de hoc (si dolere possunt Beati) ille, qui assiduo desiderio similem nobis deprecatur finem. Non doleamus super militem securum, doleamus super nos constitutos in praelio, et tristes moestasque voces in orationes vertamus, deprecantes triumphatorem Patrem, ne rugientem Leonem et saevum adversarium de nobis triumphare patiatur. ?? 31 (1108-1115/1119) ?? Monitum de l’abbé Etienne Harding sur le chant des cisterciens ¶ Date initiale de l’abbatiat d’Etienne (1108) et date (1115/1119) vers laquelle le terme Novum Monasterium cesse d’être employé (Introduction, p. 24). Sur cet emprunt à la liturgie milanaise, voir Guillaume de Malmesbury, Gesta Regum Anglorum (P.L., t. 179, col. 1289). TEXTE, copie du XIIe siècle, bibliothèque Nantes, ms. 9, f. 144r. a. D.-P. Blanchard, dans Revue bénédictine, XXXI (1914), p. 44. — b. D. Othon Ducourneau, Les origines cisterciennes, p. 106, note 3 (Revue Mabillon, XXIII, 1933, p. 102, note 1). — c. P.S. Marosszéki, Les origines du Chant cistercien dans Analecta SOC., VIII (1952), p. 9. Incipit epistola domni Stephani secundi cisterciensis abbatis de observatione hymnorum. Frater Stephanus Novi Monasterii minister secundus successoribus suis salutem. Mandamus filiis sanctae Ęcclesię nos hos hymnos, quos beatum Ambrosium archiepiscopum constat cumposuisse et in hunc nostrum locum, Novum videlicet Monasterium, de mediolanensi ęcclesia in qua cantantur detulisse, cummunique fratrum nostrorum consilio ac decreto statuisse, ut amodo a nobis omnibusque posteris nostris, hii tantum nullique alii canantur, et quia hos ambrosianos beatus pater et magister noster Benedictus in sua Regula, quam in hoc loco maximo studio decrevimus observandam, nobis proponit canendos. Quapropter auctoritate Dei et nostra vobis injungimus nequando integritatem sancte Regule quam in hoc loco haud parvo sudore a nobis elaboratam et statutam conspicitis, et vestra levitate mutare aut evellere presumatis, set magis predicti patris nostri sancti prepositi amatores et imitatores ac propagatores existentes, et hos hymnos inviolabiliter teneatis. Explicit epistola feliciter. Amen. ?? 32 1109 ?? Monitum de l’abbé Etienne Harding sur la recension qu’il fit faire du texte de la Bible. ¶ Ce monitum se trouve à la fin du second des quatre volumes entre lesquels est aujourd’hui distribué l’ouvrage. Primitivement, cette Bible ne comprenait que deux tomes qui furent partagés chacun en deux parties plus maniables; ce monitum se trouvait donc à la fin du premier, mais il concerne l’ensemble de l’ouvrage. Il est vraisemblable que le travail de copie commença dès l’installation du Nouveau-Monastère (Sur tout cela, voir Ch. Oursel, La miniature à l’abbaye de Cîteaux, p. 6-27). A. Original, Bibliothèque Dijon, ms. 13, f. 150v. a. Mabillon, Opera s. Bernardi (édit. 1719), I, p. XII. — b. Migne, P.L., t. 166, col. 1375-1376. Anno .Mmo. centesimo nono ab incarnatione Domini liber iste finem sumpsit scribendi, gubernante Stephano .II°. abbate cenobium cisterciense. Frater Stephanus Novi Monasterii abbas et presentibus et futuris servis Dei salutem. Hanc historiam scribere disponentes inter plurimos libros quos de diversis ecclesiis congregavimus ut veraciorem sequeremur in quendam, fęre ab omnibus multum dissonantem impegimus. Et quia illum pleniorem ceteris repperimus fidem ei accommodantes hanc historiam secundum quod in eodem libro inveniebamus scripsimus. Qua digesta, non modice de dissonantia historiarum turbati sumus, quia hoc plena edocet ratio, ut quod ab uno interprete videlicet beato Jheronimo quem, ceteris interpretibus omissis, nrates jamjamque susceperunt, de uno hebraicę veritatis fonte translatum est, unum debeat sonare. Sunt tamen quidam veteris testamenti libri qui non de hebraico sed chaldaico sermone ab eodem nostro interprete sunt translati, quia sic eos apud Judeos invenit, sicut insemet in prologo super Danihele scribit, nosque illos sicuti ceteros libros secundum ejus translationem suscepimus. Unde nos multum de discordia nostrorum librorum quos ab uno interprete suscepimus ammirantes judeos quosdam in sua scriptura peritos adivimus ac diligentissime lingua romana ab eis inquisivimus de omnibus illis scripturarum locis in quibus illę partes et versus habebantur quos in nostro predicto exemplari inveniebamus et jam in hoc nostro opere inserebamus, quosque in aliis multis historiis latinis non inveniebamus. Qui suos libros plures coram nobis revolventes et in locis illis ubi eos rogabamus hebraicam sive chaldaicam scripturam romanis verbis nobis ex[ponente]s [parte]s vel versus pro quibus turbabamur minime reppererunt. Qua propter hebraicę atque chaldaicę veritati et multis libris latinis qui illa non habebant sed per omnia duabus illis linguis concordabant credentes, omnia illa supflua prorsus abrasimus veluti in multis hujus libri locis apparet et precipue in libris Regum ubi major pars erroris inveniebatur. Nunc vero omnes qui hoc volumen sunt lecturi rogamus quatinus nullomodo predictas partes vel versus superfluos huic operi amplius adjungant. Satis enim lucet in quibus locis erant quia rasura pargameni eadem loca non celat. Interdicimus etiam auctoritate Dei et nostrę congregationis ne quis hunc librum multo labore preparatum inhoneste tractare vel ungula sua per scripturam vel marginem ejus aliquid notare presumat. ?? 33 [Avant 1110] ?? Aimon [de Marigny], son épouse, ses beaux-fils Varon, Gui et Doon et ses petits-fils donnent au Nouveau Monastère huit journaux de terre inculte sis à Gilly[-lès-Vougeot]. Les beaux-fils d’Aimon, qui espéraient hériter cette terre, reçoivent des moines vingt sous et deux tuniques de futaine. ¶ Gui III de Saulx, qui paraît ici comme témoin, mourut au plus tard en 1110, année où son épouse Ligiard et son fils Ebles confirment un don fait par lui en 1085 à l’abbaye de Conques (Dom Plancher, Histoire de Bourgogne, II, preuve II). ¶ Sur cette famille, M. Chaume, Les anciens seigneurs de Marigny, dans Mémoires de la Commission des Antiquités de la Côte d’Or, XX, 1934, p. 155-162. TEXTE, ci-dessous, n° 41, I. I. Notum cupimus fore et presentibus et subsequentibus sancte Matris nostre Ecclesie filiis, Aimonem et conjugem ejus, Waronem quoque et Widonem filios ejusdem conjugis ac Dodonem et uxorem ejus natosque illorum, monachis sancte Marie Novi Monasterii octo jornales terre inculte apud Gilliacum fundum concessisse, pro remedio animarum suarum cunctorumque predecessorum suorum parentum, tam libere ut ex toto nil sibi inde retinerent. Istis autem predicti monachi viginti solidos filiis vero conjugis suprascripti Aimonis, quia hujus terre heredes sperabantur, duas tunicas de fustania, sponte sua ob recordationem facti tribuebant. Et hi sunt testes: Henricus et Walo presbiteri, Olderius, Wido de Sals, Petrus de Granunt, Girardus Ceo, Girardus major, Baldricus clericus, Hugo, Walo major. ?? 34 [Avant 1110] ?? Elisabeth de Vergy et ses fils; Arnoul Cornu, qui retira douze sous de l’affaire, sa femme, son fils et sa fille louent et confirment le don précédent. Ils laissent au Nouveau Monastère les droits qu’ils possédaient sur cette terre. ¶ Malgré l’absence de Savari de Donzy, époux d’Elisabeth de Vergy, cette confirmation n’a pas dû suivre de très loin le don précédent. Si l’on admet que Savari était alors décédé, il faudrait placer cette confirmation après 1113, date où paraît pour la dernière fois à une date sûre, ce personnage (texte n° 42). TEXTE, ci-dessous, n° 41, II. II. Helisabet quoque domina castri virziacensis et filii ejus, Arnulfus etiam cognomento cornutus, qui decem solidos inde suscepit, et conjunx ejus filiusque eorum Rainaldus et filia, hoc donum laudantes et confirmantes, quicquid juris in predicta terra hactenus possederant, predictis servis Dei reliquerunt. ?? 35 [Avant 1110] ?? Les moines de Saint-Germain des Prés confèrent au Nouveau Monastère la possession de quatre journaux de terre inculte ou en broussailles, sis au-dessus des huit journaux donnés par Aimon [de Marigny] (n° 33). Pour perpétuer la mémoire de ce don, les religieux du Nouveau Monastère font don de dix sous à ceux de Saint-Germain. Puis, ceux-ci, décimateurs de cette terre donnée aux cisterciens pour qu’ils l’emplantent en vigne, consentent à ne recevoir qu’un muid de vin par an. L’année où, par suite d’une mauvaise récolte, les cisterciens ne pourraient pas donner ce muid, ils paieront la dîme ordinaire, et ils donneront à nouveau le muid prescrit quand la récolte redeviendra normale. ¶ La donation des religieux de Saint-Germain semble concomitante de celle d’Aimon de Marigny. La mention de la pauvreté et même du dénuement du Nouveau Monastère (antedictis monachis pauperibus; igne caritatis ac misericordie super inopia antescriptorum pauperum monachorum succensi) incite, conjointement avec la mention de Gui de Saulx, à faire remonter ces donations sur Gilly aux toutes premières années du XIIe siècle. Renaud, abbé de Saint-Germain, mourut en 1116. TEXTE, ci-dessous, n° 41, III et IV. III. Monachi vero sancti Germani de Parisiaco quatuor jornales terre similiter inculte, insuper etiam nemorose, que contigua extat supra memoratis octo jornalibus habentes, antedictis monachis pauperibus Novi Monasterii causa Dei magneque sue misericordie communi consilio capituli sui contulerunt. Et ut esset perpetua memoria hujus doni, monachi sancte Marie decem solidos ob recordationem facti parisiacensibus obtulerunt. IV. Dehinc predicti monachi de Parisiaco igne caritatis ac misericordie super inopia antescriptorum pauperum monachorum succensi, annuerunt eis ut pro decimatione duodecim jornalium terre, quam ipsi ac prescripti homines illis ad vineam plantandam donaverunt, modium tantum vini annuatim solverent. Quod si fructus hujus vinee aliquo anno perierit monachique modium reddere nequiverint, ex eo parvo quod in vinea remanserit, usitatam illo anno decimam reddant; denuoque, cum Dominus fructus vinee servaverit, ad modium reddendum revertantur. Hec sunt statuta tempore domni Rainaldi venerabilis sancti Germani abbatis illo scilicet ista postulante, ordinante et ad effectum perducente cui sibique gregi commisso Deus dives in omnibus et potens, misericordiam et pietatem in futuro retribuere dignetur. Amen. Sciendum est quod a dextris et a sinistris predictorum duodecim jornalium sunt vinee, que, postquam hec facta sunt, cisterciensibus sunt date, et ante dictis vineis contigue, quas hic subnotabimus. ?? 36 [Vers 1110] ?? Savari de Donzy et son épouse Elisabeth de Vergy, le chevalier de Vergy, Eudes le Vert, donnent à Cîteaux des biens sis à Gergueil, consistant en terres, prés, bois et pâtures; les cisterciens y établiront une grange. ¶ Cette donation est antérieure à mai 1111 (voir n° suivant). Elle peut remonter à quelques années auparavant. ¶ Nous pensons que l’achat, par Elisabeth, de la terre de Gergueil sur le chevalier Ponce, frère d’Eudes le Vert et la remise que la dame de Vergy fait ensuite de cette terre à Cîteaux (ci-dessous, n° 48) présupposent une possession antérieure de Cîteaux à Gergueil suivie d’une calumpnia du chevalier Ponce, comme le fera encore son fils Jobert (n° 78): domina vero receptam terram Gergulii ex integro reddidit eam ... sancte Marie cisterciensi (n° 79, I). Il n’est d’ailleurs pas possible de faire concorder le texte de cette charte n° 48 avec cette mention de la bulle Religiosam vitam eligentibus d’Alexandre III (1165), (ci-dessous, n° 175) qui motive ce n° 36: Grangiam de Jargolio cum adjacentibus terris, pratis, silvis, pascuis ex dono Saverici de Vergiaco et Ysabellis uxoris ejus et Odonis viridis. ?? ?? ?? 37 [Vers 1110, avant le 2 mai 1111] Chapitre d’Autun. Nargeot de Toucy, évêque d’Autun, son Chapitre cathédral, Roclin, doyen de [Saint-Denis de] Vergy et son Chapitre concèdent aux religieux du Nouveau Monastère une diminution de la dîme de Gergueil, rendable au Chapitre de Vergy. Pour toute dîme, les religieux donneront par an un sou, douze setiers de grains et un setier de pois, de fèves ou de lentilles, les bonnes années. En cas de destruction de la récolte, les chanoines de Vergy recevront en gerbes la dîme ordinaire; la même mesure s’appliquerait au cas où les moines y travailleraient autrement qu’avec des bœufs. Si des étrangers travaillaient sur le territoire de Gergueil, la dîme de leur récolte serait au même taux que celle des moines. ¶ Accord postérieur à l’installation des moines du Nouveau Monastère à Gergueil (n° 36) et antérieur à la mort de Nargeot de Toucy le 2 (?) mai 1112. A. Original perdu. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 98r, n° 4. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 93v, n° 5. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 85v, n° 5. Notam facimus omnibus presentibus et subsequentibus sancte Ecclesie filiis diffinitionem que inter canonicos eduensis et virziacensis ecclesie et monachos sancte Marie Novi Monasterii facta est de decimis fundi qui vocatur Gergeol. Domnus Nargoldus eduensis ecclesie pontifex cunctusque illius ecclesie conventus et decanus virziacensis ecclesie Roclenus ejusdemque ecclesie canonici hoc unanimiter confirmantes concesserunt monachis sancte Marie Novi Monasterii ut pro cunctis decimis fundi qui vocatur Gergeol omni anno reddant clericis virziacensis ecclesie solidum unum et .XII.cim sextarios annone secundum mensuram virziacensis castri et unum sextarium leguminis de fabis vel pisis vel lentigulis, solidum videlicet pro decimis peccorum et annonam pro decimis illius terre que eorum sunt. Hujus annone medietas erit frumentum et medietas ordeum mixtum, sicuti in terra illa creverit. Si vero tempestate aut qualibet alia plaga predicti fundi vastate fuerint segetes et antedicta mensura in decimis illius terre inveniri non potuerit, canonici consuetudinarias decimas in manipulis accipiant. Hec gratia pacis et concordie inter clericos illos et monachos facta sunt et de sua propria domo tantum stabilita sunt. Nam si tempore presenti vel futuro alii homines seculares qui non sint de familia predictorum monachorum in silva vel in planicie illam terram colere ceperint, predictorum canonicorum erit decima. Si autem hanc terram bubus colere cessaverint predicti monachi, nil tale ab eis requiretur, sed si alio quolibet modo eam coluerint, congruas decimas secundum laborem predicti canonici a monachis accipient. Hoc decretum gestum est in septimana Pentecostes in eduensis ecclesie capitulo. Et hii sunt testes: Secginus decanus, Walterius et Sewinus archidiaconi, Otbertus, Ingelbertus, Hugo de Glana, Walterius de Spiriaco, Stephanus de Monte sancti Johannis et ceteri ejusdem ecclesie. De canonicis vero virziacensis ecclesie: Teobaldus capellanus, Robertus de Nui, Humbertus de Pulmar et ceteri ejusdem ecclesie canonici. Post hos Girardus bealnensis, Robertus cabilonensis canonicus, Geofredus, Walo. ?? 38 1111, 23 décembre [Cîteaux]. Achèvement de la copie du manuscrit des Moralia in Job, conservé aujourd’hui à la bibliothèque municipale de Dijon. ¶ Le texte de cet explicit a été donné de façon incomplète par l’éditeur du catalogue de la bibliothèque. On consultera sur cet ouvrage l’étude de Ch. Oursel, La miniature à l’abbaye de Cîteaux, p. 29. ¶ En 1111, la vigile de Noël tombait le 23 décembre, Noël étant au lundi. A. Original, Bibliothèque municipale de Dijon, ms. 170, f. 92v. a. Omont, Catalogue général des manuscrits des bibliothèques publiques de France, t. V, p. 49. Anno ab incarnatione Domini millesimo centesimo undecimo, in vigilia Nativitatis ejusdem Domini nostri Jesu Xristi, liber iste finem sumpsit scribendi, temporibus domni Stephani cisterciensis abbatis secundi. ?? 39 [Vers 1111-1112] ?? Formation du domaine cistercien de Brétigny et Gémigny. ¶ Les quelques points de repaire qui permettent de dater l’époque de l’ensemble des donations réunies sous ce titre sont: la présence de Savari de Donzy (ci-dessous, n° 42) qui n’est pas attesté après 1113 (n° 42) au § I, celle de l’abbé de Saint-Bénigne de Dijon, Jarenton, mort le 10 janvier 1113 au § IX, et l’ensemble de ce dernier paragraphe, la donation faite par l’abbé Jarenton qui est de 1111 ou 1112. Il est parfaitement possible que les premiers dons (§ I, II et III) soient quelque peu antérieurs à la date indiquée. En effet, on peut se demander si les religieux de Saint-Germain des Prés (§ III) ne font pas ici allusion aux douze journaux donnés à Gilly (ci-dessus, n° 33 et 35), que les cisterciens devaient planter en vigne et qui ne seraient pas encore emplantés à la date où ce présent acte est passé. Voir cependant sur ce point l’observation du § III. ¶ Nous rapportons ici pour un motif de clarté le texte de chaque donation; l’édition diplomatique intégrale de la notice sera donnée sous le n° 51. ?? ?? ?? 39.I ?? ?? I. — Du consentement de son mari Savari, comte [de Donzy] et de ses fils, Elisabeth de Vergy cède au Nouveau Monastère, pour le repos de l’âme des membres de sa famille et son propre salut, tous ses droits sur Brétigny et Gémigny. ?? TEXTE du n° 51, I. Notum sit cunctis sancte Ecclesie filiis quod domina Elisabet de Virziaco castro, consensu viri sui domni Saverini comitis et filiorum suorum Simonis et Arvei, concesserit monachis sancte Marie Novi Monasterii quicquid juris apud Britigniacum et Gyminiacum possederat, nichil sibi inde retinens, pro remedio anime sue et omnium parentum suorum et viri sui suprascripti ac filiorum suorum. ?? 39.II ?? ?? II. — Aimon de Marigny et sa famille louent le don précédent et donnent aux moines, sur l’autel de Cîteaux, ce qu’ils possèdent en ces lieux; ils ajoutent l’usage dans toutes leurs forêts d’alentour, le panage des porcs et la pâture des bestiaux en toute saison. Doon [de Marigny] et Herbert se joignent à ce don. ?? TEXTE du n° 51, II. Domnus vero Haimo de Marriniaco castro et uxor ejus Agnes et filii eorum Willelmus et Walo et predicte mulieris de alio viro filii Doo et Warus ac domnus Doo et uxor ejus Ricantia et filii eorum Hugo et Haimo, domnus quoque Herbertus et mulier ejus Teoscelina laudaverunt ac dederunt predictis monachis quod in prescriptis duobus locis tenuerant, nichil sibi inde retinentes et in omnibus silvis suis circumstantibus usuariam ad omnem necessitatem illorum et pastum porcorum et aliorum peccorum omni tempore. Hoc donum super sanctum altare beate Marie Novi Monasterii pro redemptione animarum suarum omnes propriis manibus posuerunt. ?? 39.III ?? ?? III. — Les moines de Saint-Germain des Prés laissent au Nouveau Monastère tous les droits qu’ils ont au territoire de Gémigny, sur les biens que tenait jusque là Helgodus, sur les terres en épines ou en bois. Ils ajoutent le droit de pâture des porcs et des animaux dans la pôté de Gilly et celui d’y prendre ce qui leur serait nécessaire en terres, prés, forêts et eaux. Ils donnent également aux cisterciens quatre arpents de terre sis à Brétigny. Les moines du Nouveau Monastère promettent de rendre à l’obédiencier de Gilly, pour ceux de Saint-Germain, six setiers de grains par an. S’ils plantaient en vignes les terres soumises à la dîme, ils donneraient celle-ci au taux d’un muid pour douze journaux, lorsque la vigne aura crû. ¶ Il y a sans doute identité entre les terrains ainsi désignés: quatuor jugera terre que apud Britigniacum possederant et concesserunt ... tantillum terre quod apud Britignacum possederant de la pancarte de Brétigny et Gémigny (n° 51, III). Nous rapportons ainsi l’ensemble de cette donation à l’époque de la formation du domaine cistercien en ces deux lieux voisins. ¶ Peut-être les douze journaux désignés dans ce texte représentent-ils les douze journaux concédés à Gilly (n° 33 et 35)? Nous préférons y voir l’expression d’une simple mesure pour le calcul de la dîme: toute dîme sur de nouvelles vignes se calculera au taux du premier accord sur Gilly. A. Originaux perdus. B. Notice antérieure à 1150, perdue, d’après A, dont copies: C. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 90r, n° 1, d’après B. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 80v, n° 12, d’après B. E. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 76v. a. Bouillard, pr. xxxiv. — b. Mabillon, Annales, V, p. 676, pr. lxx. — c. Poupardin, I, p. 123, n° lxxvii. TEXTE du n° 51, III. Notum sit cunctis sancte Ecclesie filiis quod domnus Rainaldus sancti Germani parisiacensis abbas et fratres ejus concesserunt domno Stephano abbati Novi Monasterii et fratribus ejusdem ecclesie quicquid juris se habere crediderant in terris, silvis, pratis que Helgodus in fundo Giminiaco huc usque tenuerat. Concesserunt etiam idem abbas et monachi sancti Germani predictis fratribus Novi Monasterii quicquid spinis vel silvis occupatum invenissent in illa parte terrarum, silvarum, pratorum que in eodem fundo Giminiaco ipsi possidere videntur. Predictus etiam abbas cum monachis suis in omni territorio gilliacensis potestatis dedit usuaria ad pastum porcorum et aliorum animalium et ad omnia sibi necessaria in terris, pratis, silvis, aquis, supradictis monachis Novi Monasterii, insuper et quatuor jugera terre que apud Britigniacum possederant. Monachi vero Novi Monasterii spoponderunt se singulis annis tam pro his omnibus quam pro decimis persoluturos sex sextarios annone, medietatem videlicet frumenti et medietatem avene, obedientiario gilliacensi. Et si vineas in terra in qua ipsi decimas accipiunt plantarent, cum ipse vinee fructum redderent, unum tantum modium vini pro .XII. jornalibus predicto obedientiario solverent. Et hi sunt testes: Henricus presbiter de Gilliaco, Walo itemque Walo nepotes ejusdem Henrici, et Willermus et Simon et Deodatus decanus, Seimarus et Achardus decimarii. Similiter et monachi sancti Germani de Parisiaco tempore beate memorie Rainaldi abbatis et domni Roberti prioris concesserunt supradictis monachis sancte Marie in plenario capitulo suo tantillum terre quod apud Britigniacum habuerunt. ?? 39.IV ?? ?? IV. — Pierre le Maréchal [de Vergy], son frère Renaud et leur famille louent les dons précédents et y ajoutent ce qu’ils possèdent à Brétigny et Gémigny. Pour les en remercier, le duc Hugues consent à ce qu’ils perçoivent deux setiers [de grains] sur les revenus de Tart. ?? TEXTE du n° 51, IV. Petrus etiam maniscaldus et frater ejus Rainaldus et uxores illorum et filii, soror quoque illorum Petri scilicet et Rainaldi, pro salute animarum suarum laudaverunt et dederunt eisdem monachis quicquid possederant in antedictis locis. Quibus hominibus et eorum domnus Hugo dux Burgundie pro recompensatione hujus doni annuit ut omni anno apud villam Tartum duos sextarios et alios redditus ad eosdem sextarios pertinentes de suis redditibus reciperent. ?? 39.V ?? ?? V. — Hugues le Blanc de Vergy et sa famille cèdent au Nouveau Monastère ce qu’ils possèdent à Brétigny et Gémigny; en récompense, le duc leur accorde un meix franc à Chambolle [-Musigny]. ?? TEXTE du n° 51, V. Simili modo Hugo albus de Virziaco et uxor ejus et filii eorum Doo, Odo, Wido, Milo concesserunt sancte Marie Novi Monasterii totum quod in illis locis possederant; pro quo dono antedictus dux concessit eis mansum quem apud villam Canbolam tenent ab omnimoda exactione amodo liberum. ?? 39.VI ?? ?? VI. — Girard de Gilly, sa femme et un cousin donnent leurs possessions de Brétigny et de Gémigny; le duc les exempte de la redevance annuelle de deux repas qu’ils devaient offrir aux breniers et aux maréchaux du duc. ?? TEXTE du n° 51, VI. Girardus quoque de Gilliaco et uxor ejus Retrudis et Hugo antedicti Girardi propinquus eodem tempore dederunt monachis quicquid in illis locis duobus eatenus tenuerant. Quos liberos dux predictus fecit a duabus comestionibus quas omni anno brennariis et maniscaldis ejusdem ducis debebant. ... ?? 39.VII ?? ?? VII. — Arnoul Cornu [de Vergy] et sa famille consentent à laisser au Nouveau Monastère leurs possessions de Gémigny et de Brétigny; ils approuvent par avance tout don éventuel en ces lieux. Les seigneurs de Marigny[-sur-Ouche] ratifient ces dispositions. ?? TEXTE du n° 51, VII. Arnulphus vero Cornu et uxor ejus et filius eorum Rainaldus ac soror illius totum quod in prescriptis locis duobus habuerant antedictis monachis annuerunt. Insuper etiam ratum omnino tenuerunt, si aliquis homo aliquid de eis tenens in predictis vel aliis eorum potestatis locis placitum monachis inde fecerit. Quod idem per omnia gratanter concesserant domini marriniacensis castri, et uxores eorum et filii. ?? 39.VIII ?? ?? VIII. — Eudes le Riche et ses fils; Eudes le Vert; Bertrand, sa famille et ses frères Ponce et sa famille, Arnoul Rortaldus et ses frères; Gui d’Echirey, Gales Gilles et leurs familles, Thibaut de Nuits et sa famille, plusieurs autres encore donnent aux moines tout ce qu’ils possèdent à Brétigny et Gémigny. ?? TEXTE du n° 51, VIII. Eodem tempore domnus Odo Richi et filii ejus Wido et Letaldus ac Odo cognomento viridis et Bertrannus et uxor ejus et filii eorum et frater Bertranni, Pontius et uxor ejus ac filii eorum, Arnulfus quoque Rortaldus et uxor ejus et filii ac filie et fratres ejus, Wido de Sciri et uxor ejus et filii et Walo Gilo et uxor ejus et filius ac filie et Thebaldus de Nui, uxor ejus ac filius ac filia eorum, Clemensque ac Wiricus et uxor ejus et filii eorum, Deodatus etiam et uxor ejus ac filii eorum et frater ejus Girardus, Humbertus vero ac uxor ejus Ermengardis nec non et filius ipsius Humberti, Wido et Waldricus de Gilliaco et Wido miles cognomento Putepels donaverunt sepe dictis monachis quicquid in illis locis duobus hactenus tenuerant. ?? 39.IX ?? ?? IX. — Jarenton, abbé de [Saint-Bénigne] de Dijon, abandonne aux moines de Cîteaux les biens de son abbaye sis à [Brétigny] et [Gémigny] et à Cîteaux. Le duc Hugues II, en retour, concède aux moines dijonnais les revenus et la justice totale d’un meix que ceux-ci possèdent à Corcelles. ¶ Antérieur à la mort de Jarenton (10 janvier 1113), cet acte est encore daté par la présence des prévôts Hugues de Bèze et Evrard, qui ne paraissent pas en cette qualité avant l’an 1113 (Chronique de Bèze, p. 428). L’intervention de Hugues le Maréchal et de son neveu Charpin n’y contredit pas. ¶ Malgré son caractère plus personnel, cet acte n’est que la partie finale d’une notice, ce que confirme l’imprécision de certains de ses termes qui ne se comprennent que par rapprochement avec les textes concernant Brétigny et Gémigny (in locis duobus) (n° 51). Le don en retour octroyé par le duc se rapproche par sa rédaction des § IV, V, VI de ce même n°. L’invocation finale nous semble de surcroît indiquer la fin d’une pièce plus longue; elle devait clore toute la notice de Brétigny-Gémigny. A. Original supposé, perdu. B. Notice perdue, d’après A, dont copies: C. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 2v, d’après B. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 1v, n° 2. E. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 8v, n° 2. F. Copie fin XVe siècle, cartulaire 185, f. 7r. a. Petit, Ducs capétiens, I, n° 155. — b. Chaume-Chevrier, Chartes de Saint-Bénigne, II, n° 429. Notum sit cunctis sancte ecclesie filiis quod Gerenta divionensis ecclesie abbas et totus ejusdem ecclesie conventus concesserunt monachis sancte Marie de Cistercio terras in locis duobus jacentes et quicquid aliud apud Cistercium hactenus possederant. Pro quo beneficio Hugo dux Burgundie indulsit monachis sancti Benigni omnes redditus annuales omnimodamque justiciam de quodam manso eorumdem monachorum consistente in villa que vocatur Curcella. Hec facta sunt in cęnobio sancti Benigni, et ita rata ut si aliquando aliquis injuriam fecerit monachis divionensibus de libertate predicti mansi, nil repetant a monachis cisterciensibus. Et hi testes: Henricus et Nivelo monachi de Cistercio, Walo archidiaconus, Hugo et Evrardus prepositi, Gilbertus, Carpinus et Hugo frater ejus, et multi alii. Et maledictio Dei Patris omnipotentis et Filii et Spiritus Sancti super illos sit qui hoc evacuare temptaverint. Amen. ?? 40 [Vers 1112-avant 1115-1119] ?? De part et d’autre des douze journaux sis à Gilly donnés par Aimon de Marigny et l’abbaye de Saint-Germain des Prés (n° 33 et 35), les cisterciens reçoivent les possessions suivantes: Guerri de Chambolle donne une vigne sise du côté de ce village, ainsi que la dame Letitia de Nuits, de qui il tenait ces biens. Hugues le Blanc de Vergy donne une vigne du côté de Vosne. Liébaud de Magny et sa femme en donnent une, contiguë à celle de Hugues le Blanc. Gales Gilles de Vergy, André Peletz, Connétable, Martin, bouvier de Saint-Germain, et leurs familles, donnent, du consentement des sires de Marigny et d’Arnoul Cornu les terres closes où sera construit le cellier [du Clos-Vougeot]. Eudes le Vert, Eudes le Gras, Gui, frère de ce dernier, Hugues de Mercey, donnent une vigne sise sous le cellier. ¶ Nous assignons à l’ensemble de ces actes la date de 1112 ou environ, car la liste des témoins qui figurent ici est identique à celle de l’acte n° 39, III. Il est vrai que les noms qui apparaissent de part et d’autres ne désignent que des personnes de Gilly. En tout cas, Henri, prêtre de Gilly, est cité ici pour la dernière fois. Il est remplacé par son neveu Galon dans tous les actes concernant Gilly que l’on peut attribuer à la période 1115-1120. TEXTE ci-dessous, n° 41, V. V. Vineam versus villam que dicitur Cambella, donavit monachis Wirriachus de eadem villa, laudantibus uxore sua Alia et filiis eorum Girardo, Wirrico et Arnaldo, necnon Letitia de Nue, domina videlicet predicti Virriaci, de qua eamdem vineam hactenus tenuerat, et Guillermo filio predicte domine. Iterum vineam que est versus villam que dicitur Waona dederunt monachis Hugo miles de Virgiaco, cognomento albus, laudantibus uxore ejus et filiis Dodone, Odone, Milone ac Widone necnon et Hugone majore de Gilliaco et fratre ejus Baldrico clerico et Henrico et Bartholomeo, filiis ejusdem clerici. Porro vineam in valle, predicte vinee contigua, dederunt sepe dictis servis Dei Leobaldus de Manni et uxor ejus, laudantibus Martino, Wittione et uxore ejus et filiis. Terram quoque in qua cellarium constructum est sicuti clausura continetur, nobis dederunt Walo Gile miles de Virgiaco et uxor ejus ac filii et filie; Andreas etiam Peletz et uxor ejus et filii nec non Constabiles et uxor ejus et filii et Martinus bubulcus sancti Germani et uxor ejus et filii, laudantibus dominis marriniacensis castri, et Arnulfo Cornu, de quibus isti predictam terram hactenus tenuerant. Ratum etiam illo tempore habuerunt et laudaverunt domini prescripti castri et Arnulfus Cornu, si aliquis homo aliquid de eis tenens placitum monachis inde fecerit. Vineam quam habemus subtus predictum cellarium in loco qui vocatur Campus Gundulfi nobis contulerunt Odo cognomento viridis et Odo crassus et uxor ejus et filie, et Guido frater predicti crassi, nec non Hugo de Marcei et uxor ejus et filii eorum. De donis omnium supradictarum vinearum et terre cellarii et de concessione marriniacensium dominorum et Arnulfi cornuti, hii sunt testes: Henricus presbiter de Gilliaco, Walo itemque Walo, nepotes ejusdem Henrici, et Willelmus et Symon, et Deodatus decanus, Seimarus et Acardus decimarii, Achardus et Robertus prepositi de Virgiaco et Girardus cognomento Bernardus, Hugo major et frater ejus Baldricus clericus. ?? 41 ?? ?? Notice concernant le domaine primitif de Gilly (Voir nos 33, 34, 35, 40). ¶ Les terres ici désignées représentent, sans contradiction possible, le domaine cistercien que l’on appellera plus tard le Clos de Vougeot (commune de Vougeot), non pas dans son étendue actuelle (il ne sera complètement formé qu’à la fin du XIIIe siècle), mais dans sa partie essentielle, le cellier (maintenant au Château du Clos) (§ V) et les vignes à l’entour (La Garenne). ¶ Au XIIe siècle, le territoire de Gilly comprenait le territoire des communes actuelles de Gilly-lès-Vougeot, Vougeot et Flagey-Echézeaux; il était limité à l’est par le territoire de Bretigny, à l’ouest par la colline des Beaumonts. A. Originaux supposés, perdus. B. Notice de la première moitié du XIIe siècle, d’après A, perdue, dont copies: C. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 90v-91v, n° 2, d’après B. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 78v-79r, n° 1. E. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 73r. a. Petit, Ducs capétiens, I, n° 167, d’après C. EXTRAITS dans Bouillard, pr. p. xxxiv, n° xliv; Mabillon, Annales, V, p. 677, pr. lxxi; Poupardin, I, p. 120, n° lxxv. I. Notum cupimus fore et presentibus et subsequentibus sancte Matris nostre Ecclesie filiis, Aimonem et conjugem ejus, Waronem quoque et Widonem filios ejusdem conjugis ac Dodonem et uxorem ejus natosque illorum, monachis sancte Marie Novi Monasterii octo jornales terre inculte apud Gilliacum fundum concessisse, pro remedio animarum suarum cunctorumque predecessorum suorum parentum, tam libere ut ex toto nil sibi inde retinerent. Istis autem predicti monachi viginti solidos filiis vero conjugis suprascripti Aimonis, quia hujus terre heredes sperabantur, duas tunicas de fustania, sponte sua ob recordationem facti tribuebant. Et hi sunt testes: Henricus et Walo presbiteri, Olderius, Wido de Sals, Petrus de Granunt, Girardus Ceo, Girardus major, Baldricus clericus, Hugo, Walo major. II. Helisabet quoque domina castri virziacensis et filii ejus, Arnulfus etiam cognomento cornutus, qui decem solidos inde suscepit, et conjunx ejus filiusque eorum Rainaldus et filia, hoc donum laudantes et confirmantes, quicquid juris in predicta terra hactenus possederant, predictis servis Dei reliquerunt. III. Monachi vero sancti Germani de Parisiaco quatuor jornales terre similiter inculte, insuper etiam nemorose, que contigua extat supra memoratis octo jornalibus habentes, antedictis monachis pauperibus Novi Monasterii causa Dei magneque sue misericordie communi consilio capituli sui contulerunt. Et ut esset perpetua memoria hujus doni, monachi sancte Marie decem solidos ob recordationem facti parisiacensibus obtulerunt. IV. Dehinc predicti monachi de Parisiaco igne caritatis ac misericordie super inopia antescriptorum pauperum monachorum succensi, annuerunt eis ut pro decimatione duodecim jornalium terre, quam ipsi ac prescripti homines illis ad vineam plantandam donaverunt, modium tantum vini annuatim solverent. Quod si fructus hujus vinee aliquo anno perierit monachique modium reddere nequiverint, ex eo parvo quod in vinea remanserit, usitatam illo anno decimam reddant; denuoque, cum Dominus fructus vinee servaverit, ad modium reddendum revertantur. Hec sunt statuta tempore domni Rainaldi venerabilis sancti Germani abbatis illo scilicet ista postulante, ordinante et ad effectum perducente cui sibique gregi commisso Deus dives in omnibus et potens, misericordiam et pietatem in futuro retribuere dignetur. Amen. Sciendum est quod a dextris et a sinistris predictorum duodecim jornalium sunt vinee, que, postquam hec facta sunt, cisterciensibus sunt date, et ante dictis vineis contigue, quas hic subnotabimus. V. Vineam versus villam que dicitur Cambella, donavit monachis Wirriachus de eadem villa, laudantibus uxore sua Alia et filiis eorum Girardo, Wirrico et Arnaldo, necnon Letitia de Nue, domina videlicet predicti Virriaci, de qua eamdem vineam hactenus tenuerat, et Guillermo filio predicte domine. Iterum vineam que est versus villam que dicitur Waona dederunt monachis Hugo miles de Virgiaco, cognomento albus, laudantibus uxore ejus et filiis Dodone, Odone, Milone ac Widone necnon et Hugone majore de Gilliaco et fratre ejus Baldrico clerico et Henrico et Bartholomeo, filiis ejusdem clerici. Porro vineam in valle, predicte vinee contigua, dederunt sepe dictis servis Dei Leobaldus de Manni et uxor ejus, laudantibus Martino, Wittione et uxore ejus et filiis. Terram quoque in qua cellarium constructum est sicuti clausura continetur, nobis dederunt Walo Gile miles de Virgiaco et uxor ejus ac filii et filie; Andreas etiam Peletz et uxor ejus et filii nec non Constabiles et uxor ejus et filii et Martinus bubulcus sancti Germani et uxor ejus et filii, laudantibus dominis marriniacensis castri, et Arnulfo Cornu, de quibus isti predictam terram hactenus tenuerant. Ratum etiam illo tempore habuerunt et laudaverunt domini prescripti castri et Arnulfus Cornu, si aliquis homo aliquid de eis tenens placitum monachis inde fecerit. Vineam quam habemus subtus predictum cellarium in loco qui vocatur Campus Gundulfi nobis contulerunt Odo cognomento viridis et Odo crassus et uxor ejus et filie, et Guido frater predicti crassi, nec non Hugo de Marcei et uxor ejus et filii eorum. De donis omnium supradictarum vinearum et terre cellarii et de concessione marriniacensium dominorum et Arnulfi cornuti, hii sunt testes: Henricus presbiter de Gilliaco, Walo itemque Walo, nepotes ejusdem Henrici, et Willelmus et Symon, et Deodatus decanus, Seimarus et Acardus decimarii, Achardus et Robertus prepositi de Virgiaco et Girardus cognomento Bernardus, Hugo major et frater ejus Baldricus clericus. ?? 42 1113, semaine suivant le dimanche 18 mai ?? Arrivée dans la nouvelle abbaye de la Ferté, au diocèse de Chalon[-sur-Saône] de la première colonie monastique sortie de Cîteaux. Devant l’affluence des vocations à la vie cistercienne, dès 1112 sans doute, l’abbé Etienne Harding recherchait un emplacement pour y installer une filiale. Ce désir, connu de Gauthier, évêque de Chalon et son chapitre, le fut aussi des deux comtes de Chalon, Savari de Donzy et Guillaume de Thiers, qui offrirent le terrain de la future abbaye de la Ferté et quelques possessions avoisinantes. ¶ Nous ne donnons ici qu’un extrait de la notice de fondation de la Ferté. On en trouvera le texte complet dans Gallia christiana, IV, col. 1019-1020; Jobin, Saint Bernard et sa famille, p. 564; M.G. Duby, Pancartes de la Ferté, p. 41. ¶ Sur la fondation de la Ferté, voir G. Müller, Vor achthundert Jahren, dans Cistercienser Chronik, XXV, 1913, p. 120-134; J.-L. Bazin, Notice historique sur l’abbaye de la Ferté-sur-Grosne, dans Mém. Soc. hist. et archéol. de Chalon-sur-Saône, VIII, 1895, p. […]. Janauschek, Origines, I, p. 3, n° II. TEXTE: Original, Archives de Saône-et-Loire, H 24. Descriptio qualiter et quando monachi sancte Marie de Firmitate, de Cistercio advenientes nutu divino ad ipsum locum applicuerunt, et de dono duorum comitum Saberici et Willelmi. Tantus erat numerus fratrum apud Cistercium quod nec substantia quam habebant eis sufficere, nec locus in quo manebant eos convenienter poterat capere. Placuit itaque abbati ejusdem loci Stephano nomine ceterisque fratribus ut locum alium quererent in quo pars ipsorum ab aliis corpore non animo separata, Deo devote et regulariter deserviret. Quem locum, dum prefatus abbas sollicite ac studiose perquireret, ad noticiam domni Gualterii cabilonensis episcopi et canonicorum ejusdem civitatis nec non ad aures duorum comitum Saberici videlicet et Guillelmi aliorumque illustrium virorum ista pervenit discussio. Qui vehementer inde gaudentes et terram suam circumquaque perlustrantes, Deo volente, tandem locum idoneum predictis monachis ad Deo serviendum et regulariter vivendum invenerunt, in quo eos honorifice susceptos, sicut Domino placuit posuerunt. Acta sunt ista anno ab incarnatione Domini millesimo centesimo tercio decimo, indictione sexta, concurrens secundus, epacta prima. Tuncque cenobium de Firmitate primitus sumpsit initium et basilica ejusdem loci est dedicata; eratque dies dominicus, videlicet quinto decimo kalendas junii, et in sabbato ejusdem dominici diei monachi de Cistercio venientes ad eumdem locum applicuerunt. ... ?? 43 1114, 31 mai ?? Fondation de la seconde abbaye issue de Cîteaux, Pontigny, au diocèse d’Auxerre, sur l’initiative du prêtre Ansius et la libéralité de l’évêque d’Auxerre, Humbault. ¶ On trouvera le texte intégral de ce document dans T. Hümpfner, Exordium Cistercii, p. 19-21. ¶ Texte rédigé après la mort de l’évêque Humbault, soit après 1116. Janauschek, Origines, I, p. 4, n° III. TEXTE: Original perdu. Copie XIIe siècle, B. N. lat. 9887, f. 12. Cum Dei misericordia sua gratuita bonitate Novum Monasterium, idest Cistercium, in Burgundia constructum, et regulari disciplina ditaret, et copiosa monachorum multitudine adaugeret, quidam sacerdos vera religione non mediocriter adornatus, Ansius nomine, in autosiodorensi territorio degens, rogavit donnum Stephanum Novi Monasterii abbatem et monachos ejusdem loci, ut in loco suo, qui Pontiniacus dicebatur, monachis et abbate ibidem collocatis, abbatiam ordinarent. Qui spe regularis discipline propagande incitati voto supradicti sacerdotis se satisfacturos promiserunt, si antistes in cujus diocesi locus ille situs erat amplecteretur. Dehinc donnus Stephanus abbas et Ansius sacerdos Autisiodorum venientes causam ordinande in predicto loco abbatie, beate memorie Humbaldo episcopo aperiunt. Quorum studium laudabile pontifex audiens letissimus redditur, magnum se sibique commissos spiritualis boni emolumentum nacturos fere confidens, si suo tempore gratia divina sancte regule amatores in suo multiplicaret episcopatu. Eo tempore assensu ac dono auctoritateque donni Humbaldi episcopi et totius capituli ecclesie sue ac venerabilis sacerdotis Ansii, suscepit donnus Stephanus abbas pontiniacensem ecclesiam ad abbatiam inibi ordinandam. Cartam vero caritatis et unanimitatis inter Novum Monasterium et abbatias ab eo propagatas compositam et corroboratam idem pontifex et canonicorum conventus ratam per omnia habuerunt ... ?? 44 1115, 25 juin ?? Fondation de Clairvaux, troisième fille de Cîteaux. ¶ Sur cette fondation, on consultera, faute de charte de fondation (le texte prétendu tel a été reconnu pour faux par d’Arbois de Jubainville, Essai sur les sceaux des comtes et comtesses de Champagne, Bar-sur-Aube, 1856, p. 9-10 et Guignard, dans Migne, P.L., t. 185, col. 1750), Guillaume de Saint-Thierry, S. Bernardi vita 1a, Janauschek, Origines, I, p. 4, n° IV. TEXTE: Note de 1193-1197, ms. Troyes 1611, f. I v. Claravallis [fundata est] anno M° CXV°, indictione VIIIa, concurrente IIIIta, epacta XXIIIa, VII° kal. julii. ?? 45 1115 ?? Fondation de l’abbaye de Morimond, au diocèse de Langres. ¶ On trouvera le texte intégral de ce document dans le Gallia christiana, IV, instr., col. 149; abbé Dubois, Histoire de l’abbaye de Morimond, 1852 (2e édition), p. 460; T. Hümpfner, Exordium Cistercii, p. 24-25. ¶ Sur cette fondation, Dr. Léopold Grill, Morimond, sœur jumelle de Clairvaux, dans Bernard de Clairvaux, p. 117-146. Janauschek, Origines, I, p. 5, n° V. TEXTE, d’après Hümpfner, loc. cit. Ego Guillencus Dei misericordia lingonensis episcopus fidelis dispositor et ordinator benevolus beneficiorum et eleemosynarum que morimundensi ecclesie liberaliter collata cognovi, accedo testis et proprii sigilli impressione signator. Primum laicus quidam, Johannes nomine, et habitu et animo religiosus, locum Morimundi a domino Odolrico de Acrimonte et ab Adelina nobilissima uxore sua expetivit et accepit. Protinus idem Johannes Robertum lingonensem eo temporis antistitem adiit et interventu meo, accepta benedictione et licentia locum sibi datum pro viribus et posse, fideliter extruxit. Post obitum vero ejusdem antistitis, predictus Johannes, favore usus Joceranni, qui Roberto successerat in episcopatum, habens insuper consilium domni Odolrici, locum susceptum abbati et capitulo Novi Monasterii obtulit et concessit pro emendatione vite melioris. Veniensque Stephanus Novi Monasterii abbas suscepit locum ab Odolrico et uxore ejus et ab episcopo et capitulo lingonensi, et designatum est ab episcopo Morimundi cimiterium et benedictum. … … … Tunc predictus Novi Monasterii abbas abbatem in eodem loco constituit virum peri omnia venerabilem, Arnaldum nomine, precipiens monachis ut regulam beati Benedicti, quam didicerant, fideliter observarent ... ?? 46 [Vers 1115] ?? Les trois frères, Ouri, Galon et Liezelin Motterani, d’Izeure, et leur famille cèdent au Nouveau Monastère ce qu’ils possèdent à Brétigny. Liezelin ajoute à ce don l’usage et la pâture des porcs dans toutes forêts de la pôté de Gilly. ¶ Ce don fut fait multo tempore après les donations sur Brétigny et Gémigny. Cependant l’emploi du terme Novum Monasterium ne permet pas de reporter cet acte bien après 1115. TEXTE du n° 51, IX. Post hec, multo elapso tempore, Ulricus et Walo ac Liezelinus de villa Ysurhre qu cognominantur Motterani et uxores eorum et filii concesserunt Novi Monasterii monachis terram quam apud Brittigniacum possederant pro remedio animarum suarum. Liezelinus vero predictus et uxor ejus et filii eorum annuerunt ei usuariam et pastum porcorum in omni silva gilliacensis potestatis. ?? 47 [Après 1115] ?? Hugues Boujon, chevalier du château de Vergy et sa famille, Humbert Pestaut, sa sœur et son beau-frère Gilbert cèdent aux moines tout ce qu’ils possèdent à Gémigny. ¶ Cet acte, introduit par le mot porro serait ainsi, au moins dans l’esprit du rédacteur de la notice, postérieur au précédent. TEXTE du n° 51, X. Porro Hugo Bulgun miles de Virziaco castro et uxor ejus Domina nomine ac filius eorum Girardus et filia, Humbertus quoque Pestalz et Girbertus et uxor ejus, soror scilicet ejusdem Humberti, similiter concesserunt monachis illis quicquid apud Gimminiacum hactenus habuerunt. Et hii sunt testes: Walo presbyter de Gilliaco, Teodericus presbyter de Panne, Symon, Willelmus, Deodatus decanus et plures alii. ?? 48 [Après 1115], 1er avril château de Vergy Elisabeth, dame de Vergy, donne au chevalier Ponce [de Vergy], à son épouse Aveline et à Eudes, frère d’Aveline, divers droits, afin que Ponce et sa famille rendent libre pour Dieu et Notre-Dame de Cîteaux le territoire de Gergueil. Ces dons sont: un revenu en numéraire et en pains dû par ses hommes de Valleure et de Quincey, l’affouage au bois d’Agencourt, le fouage de Segrois, un revenu en grains dans le val de Vergy et une partie des terres d’Amiet de Marey, la justice enfin qu’elle a sur Arnoul de Poisot. Hugues le Blanc [de Vergy] leur donne sa part des dîmes de Nuits [-Saint-Georges]. Elisabeth leur fait encore cadeau de deux chevaux, de quatre livres dix sous et d’une chaînette d’or. Ponce retient le droit de faire mener ses propres porcs en forêt [de Gergueil], celui d’y prendre du bois de construction pour ses maisons de Vergy et de Ternant. ¶ Cet acte semble être postérieur à 1115 pour deux raisons: l’absence de Savari de Vergy, dont la dernière présence datée est de 1113, lors de la fondation de la Ferté et l’emploi du terme cisterciensis (Introduction, p. 23-24). TEXTE, ci-dessous, n° 79, I. I. Notum sit omnibus quod domina virziacensis castri, Elizabeth nomine, pro terra Gergulii quam Pontius et uxor ejus Avelina et Odo frater ejusdem mulieris illuc usque tenuerant, dedit eis nummos et panes quos reddere solent homines de Wallurhe et de Quinci pro affuiagio silve de Engincurt et dedit eis fuiagium de Segroith et sex sextarios annone et unum quartarium in valle Vergiaci et terram Amieti de Merhre exceptis vineis et dimidium molendinum Durandi cum terra eidem molendino pertinenti vel .X. solidos, si molendinum nequit quietum facere. Dedit eis etiam justiciam illam quam habebat in Arnulfo de Puisath, et quietum clamavit Deo de placito generali, ita quod et Arnulfus et qui in eadem manebit, quietus erit inde a domina et a Pontio. Hec dedit eis domina ut Gergulium redderent liberum Deo et sancte Marie cisterciensi. Pro quo etiam et Hugo albus dedit eis hoc quod habebat in decima de Nui pro redemptione anime sue. Insuper dedit eis domina duos equos et quatuor libras et .X. solidos et nodellum aureum. Kalendis igitur aprilis in castro virgiacensi, apud sanctum Dionisium coram clericis et militibus castri et alio populo, reddiderunt idem Pontius et Odo et Avelina totam terram de Gergulio in manu domine, ita quod omnino nichil sibi retinuerint, nisi forte si idem Pontius proprios porcos, non alienos, ponere voluerit in silva, ponet absque datione mercedis. Et si domum propriam in Virziaco vel in Ternant edificare voluerit, accipiet ligna in silva Gergulii. Dedit etiam idem Pontius pro anima sua predicto monasterio unum mansum quod in Gergulio emerat de proprio censu. Diffinitum est etiam ut si forte domina vel heres ejus Pontio et Odoni vel heredibus eorum aliquo tempore voluerint facere de his injuriam, non revertentur pro hoc ad recuperandum super Gergulium vel in rebus monasterii, sed semper ad eandem dominam vel ad heredes ejus. Hoc concesserunt et ut scripto firmaretur jusserunt. Domina vero receptam terram Gergulii ex integro reddidit eam totam integre et pure, nil sibi penitus retentans, sancte Marie cisterciensi, in manus monachorum ejusdem loci Johannis et Nevelonis, pro anima sua et antecessorum suorum, presentibus et videntibus et audientibus testibus subscriptis: Henrico archipresbitero et canonicis Henrico, Hariero, Gisleberto, Leibaldo crasso et filiis ejus Setfrido et Guidone et Odone. Sunt etiam testes: Hugo albus et Arnulfus cornutus et filius ejus Rainaldus, Odo de Muilli, Rotfridus de Ursentio, Bernardus de Porta cum duobus filiis suis Gaulterio et Belesmo, Acardus prepositus, Richardus palmerius, Robertus, Wido, Arnulfus. ?? 49 [Après 1115], 1er avril Chapitre de Saint-Denis, [au château de Vergy]. Elisabeth de Vergy remet à Cîteaux le territoire de Gergueil. Le chevalier Ponce [de Vergy] donne aussi un meix sis au même lieu qu’il avait acheté de ses propres deniers. ?? TEXTE, ci-dessous, n° 79, I. I. Notum sit omnibus quod domina virziacensis castri, Elizabeth nomine, pro terra Gergulii quam Pontius et uxor ejus Avelina et Odo frater ejusdem mulieris illuc usque tenuerant, dedit eis nummos et panes quos reddere solent homines de Wallurhe et de Quinci pro affuiagio silve de Engincurt et dedit eis fuiagium de Segroith et sex sextarios annone et unum quartarium in valle Vergiaci et terram Amieti de Merhre exceptis vineis et dimidium molendinum Durandi cum terra eidem molendino pertinenti vel .X. solidos, si molendinum nequit quietum facere. Dedit eis etiam justiciam illam quam habebat in Arnulfo de Puisath, et quietum clamavit Deo de placito generali, ita quod et Arnulfus et qui in eadem manebit, quietus erit inde a domina et a Pontio. Hec dedit eis domina ut Gergulium redderent liberum Deo et sancte Marie cisterciensi. Pro quo etiam et Hugo albus dedit eis hoc quod habebat in decima de Nui pro redemptione anime sue. Insuper dedit eis domina duos equos et quatuor libras et .X. solidos et nodellum aureum. Kalendis igitur aprilis in castro virgiacensi, apud sanctum Dionisium coram clericis et militibus castri et alio populo, reddiderunt idem Pontius et Odo et Avelina totam terram de Gergulio in manu domine, ita quod omnino nichil sibi retinuerint, nisi forte si idem Pontius proprios porcos, non alienos, ponere voluerit in silva, ponet absque datione mercedis. Et si domum propriam in Virziaco vel in Ternant edificare voluerit, accipiet ligna in silva Gergulii. Dedit etiam idem Pontius pro anima sua predicto monasterio unum mansum quod in Gergulio emerat de proprio censu. Diffinitum est etiam ut si forte domina vel heres ejus Pontio et Odoni vel heredibus eorum aliquo tempore voluerint facere de his injuriam, non revertentur pro hoc ad recuperandum super Gergulium vel in rebus monasterii, sed semper ad eandem dominam vel ad heredes ejus. Hoc concesserunt et ut scripto firmaretur jusserunt. Domina vero receptam terram Gergulii ex integro reddidit eam totam integre et pure, nil sibi penitus retentans, sancte Marie cisterciensi, in manus monachorum ejusdem loci Johannis et Nevelonis, pro anima sua et antecessorum suorum, presentibus et videntibus et audientibus testibus subscriptis: Henrico archipresbitero et canonicis Henrico, Hariero, Gisleberto, Leibaldo crasso et filiis ejus Setfrido et Guidone et Odone. Sunt etiam testes: Hugo albus et Arnulfus cornutus et filius ejus Rainaldus, Odo de Muilli, Rotfridus de Ursentio, Bernardus de Porta cum duobus filiis suis Gaulterio et Belesmo, Acardus prepositus, Richardus palmerius, Robertus, Wido, Arnulfus. ?? 50 [Vers 1117] ?? Doon et Varon, fils d’Agnès et beaux-fils d’Aimon de Marigny, confirment le don que leur beau-père et sa famille avaient fait à Cîteaux cinq ans auparavant ou environ, du bien qu’ils possédaient à Brétigny et à Gémigny (n° 39, II). ?? TEXTE, ci-dessous, n° 51, II. Quod etiam post quinque annos, supradicti Doo et Warus, frater ejus, altera vice confirmantes fecerunt. ?? 51 ?? ?? Notice relatant les donations aux territoires de Brétigny et de Gémigny. ¶ L’analyse de cette notice a été donnée sous les n° 39, I à VIII, 46, 47 et 50. A. Originaux supposés, perdus. B. Notice perdue d’après A, dont copies: C. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 91v-93r, n° 3, d’après B. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 79r, n° 2. E. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 73v-74r, d’après B. a. Duchesne, Vergy, p. 113. — b. Petit, Ducs capétiens, I, n° 166. Notum sit cunctis sancte Ecclesie filiis quod domina Elisabet de Virziaco castro, consensu viri sui domni Saverini comitis et filiorum suorum Simonis et Arvei concesserit monachis sancte Marie Novi Monasterii quicquid juris apud Britigniacum et Gyminiacum possederat, nichil sibi inde retinens, pro remedio anime sue et omnium parentum suorum et viri sui suprascripti ac filiorum suorum. II. Domnus vero Haimo de Marriniaco castro et uxor ejus Agnes et filii eorum Willelmus et Walo et predicte mulieris de alio viro filii Doo et Warus ac domnus Doo et uxor ejus Ricantia et filii eorum Hugo et Haimo, domnus quoque Herbertus et mulier ejus Teoscelina laudaverunt ac dederunt predictis monachis quod in prescriptis duobus locis tenuerant, nichil sibi inde retinentes, et in omnibus silvis suis circumstantibus usuariam ad omnem necessitatem illorum et pastum porcorum et aliorum peccorum omni tempore. Hoc donum super sanctum altare beate Marie Novi Monasterii pro redemptione animarum suarum omnes propriis manibus posuerunt. Quod etiam post quinque annos, supradicti Doo et Warus, frater ejus, altera vice confirmantes fecerunt. III. Similiter et monachi sancti Germani de Parisiaco tempore beate memorie Rainaldi abbatis et domni Roberti prioris concesserunt supradictis monachis sancte Marie in plenario capitulo suo tantillum terre quod apud Britigniacum habuerant. IV. Petrus etiam maniscaldus et frater ejus Rainaldus et uxores illorum et filii, soror quoque illorum Petri scilicet et Rainaldi, pro salute animarum suarum laudaverunt et dederunt eisdem monachis quicquid possederant in antedictis locis. Quibus hominibus et eorum domnus Hugo dux Burgundie pro recompensatione hujus doni annuit ut omni anno apud villam Tartum duos sextarios et alios redditus ad eosdem sextarios pertinentes de suis redditibus reciperent. V. Simili modo, Hugo albus de Virziaco et uxor ejus et filii eorum Doo, Odo, Wido, Milo concesserunt sancte Marie Novi Monasterii totum quod in illis locis possederant; pro quo dono antedictus dux concessit eis mansum quem apud villam Canbolam tenent, ab omnimoda exactione amodo liberum. VI. Girardus quoque de Gilliaco et uxor ejus Retrudis et Hugo, antedicti Girardi propinquus, eodem tempore dederunt monachis quicquid in illis locis duobus eatenus tenuerant. Quos liberos dux predictus fecit a duabus comestionibus quas omni anno brennariis et maniscaldis ejusdem ducis debebant. Et sciendum quod eo tempore diffinitum et per omnia ratum fuerit ut si idem dux Burgundie vel heres ejus aut alia aliqua persona hominibus suprascriptis Petro scilicet vel fratri ejus Rainaldo, aut Hugoni vel Giraldo aut heredibus eorum, de his que dux eis concessit aliquam injuriam, quod absit, fecerit, a monachis Novi Monasterii nil requirant. VII. Arnulfus vero Cornu et uxor ejus et filius eorum Rainaldus ac soror illius totum quod in prescriptis locis duobus habuerant antedictis monachis annuerunt. Insuper etiam ratum omnino tenuerunt, si aliquis homo aliquid de eis tenens in predictis vel aliis eorum potestatis locis placitum monachis inde fecerit. Quod idem per omnia gratanter concesserunt domini marriniacensis castri, et uxores eorum et filii. Isti etiam Arnulfus scilicet Cornu et sui suprascripti donaverunt monachis illis terram apud villam Mirriacam, ubi idem fratres vineam plantaverunt. VIII. Eodem tempore domnus Odo Richi et filii ejus Wido et Letaldus ac Odo cognomento viridis et Bertrannus et uxor ejus et filii eorum et frater Bertranni, Pontius et uxor ejus ac filii eorum; Arnulfus quoque Rortaldus et uxor ejus et filii ac filie et fratres ejus; Wido de Sciri et uxor ejus et filii et Walo Gilo et uxor ejus et filius ac filie et Thebaldus de Nui, uxor ejus et filius ac filia eorum; Clemensque ac Wiricus et uxor ejus et filii eorum; Deodatus etiam et uxor ejus ac filii eorum et frater ejus Girardus; Humbertus vero ac uxor ejus Ermengardis nec non et filius ipsius Humberti; Wido et Waldricus de Gilliaco et Wido miles cognomento Putepels donaverunt sepe dictis monachis quicquid in illis locis duobus hactenus tenuerant. Hec enim que scripta sunt, diversis sunt gesta temporibus et coram multis testibus e quibus paucos subnotabimus: Henricus presbyter de Gilliaco, Walo nepos ejus, Hugo albus de virziaco et Odo viridis, Pontius, Achardus prepositus, Baldricus clericus et frater ejus Hugo, Girardus major, Deodatus decanus et multi alii. IX. Post hec, multo elapso tempore, Ulricus et Walo ac Liezelinus de villa Ysurhre qui cognominantur Motterani et uxores eorum et filii concesserunt Novi Monasterii monachis terram quam apud Brittigniacum possederant pro remedio animarum suarum. Liezelinus vero predictus et uxor ejus et filii eorum annuerunt eis usuariam et pastum porcorum in omni silva gilliacensis potestatis. X. Porro Hugo Bulgun miles de Virziaco castro et uxor ejus Domina nomine ac filius eorum Girardus et filia, Humbertus quoque Pestalz et Girbertus et uxor ejus, soror scilicet ejusdem Humberti, similiter concesserunt monachis illis quicquid apud Gimminiacum hactenus habuerunt. Et hii sunt testes: Walo presbiter de Gilliaco, Teodericus presbiter de Panne, Symon, Willelmus, Deodatus decanus et plures alii. ?? 52 [Vers 1115-1125] ?? Les trois frères Humbert, Hugues et Ouri font la paix avec les moines de Cîteaux au sujet de Gergueil. ¶ La présence de Gales chapelain de Gilly nous porte à une date postérieure à 1115 environ (voir observation du n° 40). Cet acte est antérieur ou, au plus tard, contemporain de l’acte n° 53 où paraît encore Elisabeth de Vergy que l’on ne retrouve plus après 1125. TEXTE, ci-dessous, n° 55, I. I. Sciendum est quod Humbertus et Hugo et Ulricus fratres dimiserunt monachos liberos ex toto ab omnimoda querela qua eos de fundo Gerguliaco inquietaverunt, et hii sunt testes: Stephanus abbas ejusdem loci et Hugo cellerarius cognomento pauper et Walo capellanus de Giliaco et Wilelmus nepos ejus et Symon et plures alii. ?? 53 [Probablement après 1115-avant 1125] ?? Ponce de Blaisy et sa famille cessent leur prétention à des droits sur Gergueil et font la paix avec les moines de Cîteaux. ¶ Acte certainement postérieur au précédent; mais avant 1125 à cause de la présence d’Elisabeth de Vergy. Ponce de Blaisy est différent du chevalier Ponce de Vergy, le premier ayant un fils nommé Garnier (Petit, I, n° 145). TEXTE, ci-dessous, n° 55, II. II. Pontius de castro brasiacensi et mulier ejus et filii ac filie pacem fecerunt cum monachis de clamore quem de fundo Gerguliaco habuerunt et terram illam in terris, in silvis et pratis liberrimam eis dimiserunt, et hii sunt testes: Elizabet domina virziacensis castri, domnus quoque Garnerius de Sumbernunt et Albertus, Dodo de Marriniaco, Odo viridis, Hugo albus, Olibertus prepositus. ?? 54 [1115-1125] ?? Aubert de Sombernon cède à Cîteaux en présence de [son frère] Garnier ce qu’il possède à Gergueil. ¶ Ce texte qui donne la mention la plus ancienne d’Aubert de Sombernon qui paraît jusqu’en 1139 (Petit, Ducs capétiens, III, p. 495-496) rapporte une donation qui peut se rapprocher de la précédente, où Aubert est cité comme témoin. TEXTE, ci-dessous, n° 55, III. III. Albertus de Sumbernum quicquid in fundo Gerguliaco hactenus possederat, laudante uxore sua, libere monachis dimisit. Quod domnus Garnerius de Sumbernum et vidit et audivit. ?? 55 ?? ?? Notice relatant les trois donations précédentes. ¶ Ce texte a été transcrit à la suite de la notice relatant les tractations entre Ponce de Vergy et les cisterciens (n° 79). A. Originaux supposés, perdus. B. Notice perdue, d’après A, dont copies: C. Copie, début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 97v. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 93r. E. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 85, d’après C. a. Duchesne, Vergy, p. 114. — b. Petit, Ducs capétiens, I, p. 477. I. Sciendum est quod Humbertus et Hugo et Ulricus fratres dimiserunt monachos liberos ex toto ab omnimoda querela qua eos de fundo Gerguliaco inquietaverunt, et hii sunt testes: Stephanus abbas ejusdem loci et Hugo cellerarius cognomento pauper et Walo capellanus de Giliaco et Wilelmus nepos ejus et Symon et plures alii. II. Pontius de castro brasiacensi et mulier ejus et filii ac filie pacem fecerunt cum monachis de clamore quem de fundo Gerguliaco habuerunt et terram illam in terris, in silvis et pratis liberrimam eis dimiserunt, et hii sunt testes: Elizabet domina virziacensis castri, domnus quoque Garnerius de Sumbernunt et Albertus, Dodo de Marriniaco, Odo viridis, Hugo albus, Olibertus prepositus. III. Albertus de Sumbernum quicquid in fundo Gerguliaco hactenus possederat, laudante uxore sua, libere monachis dimisit. Quod domnus Garnerius de Sumbernum et vidit et audivit. ?? 56 [1115-1119/1125] ?? Arnoul Cornu [de Vergy] et sa famille donnent à Cîteaux une terre sise à Morey, où les cisterciens vont planter une vigne. Obert de Velle [-sous-Gevrey] cède une partie d’une vigne contigüe à celle d’Arnoul Cornu. ¶ 1115-1119 à cause de la présence du terme cistercienses; Arnoul Cornu est connu jusqu’en 1132 (confirmation de la fondation de l’abbaye de Tart, H. 1050). Cette charte a été transcrite à la suite de la pancarte de Brétigny-Gémigny (n° 51), qui en fait mention (§ VII). A. Original perdu. B. Copie début du XIIIe, cartulaire 166, f. 93r. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 79v. a. Duchesne, Vergy, p. 113. — b. Petit, Ducs capétiens, I, p. 457. Hoc scripto presentibus et futuris notificamus quod Arnulfus Cornu et uxor ejus ac filius eorum Rainaldus et filia cisterciensibus monachis dederunt terram apud villam Mirriacam, ubi idem fratres vineam plantaverunt, et juxta hanc vineam Obertus de Villa, laudantibus uxore sua et filiis ac filiabus, concessit antedictis servis Dei partem vinee, pro qua ei singulis annis tres solidos reddunt. Hoc etiam laudaverunt Hugo Burgun miles de Virziaco et uxor ejus Domina nomine ac filius eorum Girardus et filia, de quibus partem illam vinee Obertus tenuerat. ?? 57.I [1116-1119] ?? I. Bernard de Reullée, ses fils Seguin et Brutin et la femme de Seguin cèdent à Cîteaux ce qu’ils possèdent en terres, forêts et prés au territoire de Moisey, de l’assentiment de Gui de Mont-Saint-Jean, de qui ils tenaient ces terres. ¶ Ces actes, à peu près contemporains, sont circonscrits dans le temps par l’accession d’Henri à l’abbatiat de Saint-Bénigne (1116) et la cession des dîmes de Moisey antérieure à 1119 (Voir note du n° 59). Le terme Sancta Maria de Cistercio est plus particulièrement en honneur en 1112-1113, ou, du moins sous la plume du rédacteur de la notice de Brétigny-Gémigny. Il est possible que la première de ces donations remonte à cette période. TEXTE, ci-dessous, n° 58, I, II, III, IV. I. Hoc scripto filiorum sancte ecclesie memorie mandamus quod domnus Bernardus de Ruele et filii ejus Seguinus et Brutinus et uxor ejusdem Segwini concesserunt monachis sancte Marie de Cistercio quicquid in fundo musiacensi in terris scilicet et silvis ac pratis aquisque hactenus possiderant. Hec omnia pro redemptione animarum suarum libere dederunt, nil sibi inde retinentes. Hoc donum Wido dominus castri sancti Johannis a quo predictus Bernardus et filii ejus eundem fundum musiacensem tenebant per omnia laudavit. II. Canonici etiam sancte Marie de bealniaco castro, cum consensu abbatis sui, domni Stephani illo tempore eduensis episcopi, terras quas in predicto fundo possidebant cisterciensibus monachis concesserunt. Quod idem fecerunt domnus Landricus et frater ejus Johannes, antequam uxores ducerent et Raimundus miles de terris quas apud Musiacum tenebant. III. Illo quoque tempore Humbertus et fratres ejus Hugo et Henricus ac Rainaldus qui omnes Buscerani appellabantur ac apud Bealnam morabantur, habebant terras et prata in predicta possessione. Quas terras et prata seu quicquid aliud inibi habebant antedictis monachis se daturos promiserunt, si monachi illi eis adquirerent terras et prata ac silvas quas domnus Wido de Troens et Oggerius de Basshei et fratres ejus tunc temporis tenebant, quia juris Busceranorum fratrum erant, sed milites predicti eis reddere nolebant. Quod cistercienses monachi fecerunt, terras videlicet predictas et prata ac silvas ab illis militibus ementes ac coram multis testibus illis Busceranis fratribus libere tradentes. Tunc illi Buscerani, consensu ac voluntate uxoris Humberti primi fratris qui vocabatur Domna, concesserunt monachis quicquid apud Musiacum habebant, nil inde sibi retinentes. Nam pueri ejusdem Humberti, Landricus scilicet et Willermus parvi eo tempore erant et ideo fari non poterant. Hoc donum predicti fratres super altare sancte Marie cisterciensis cenobii posuerunt. Et ratum fuit illa die ex parte monachorum et Busceranorum fratrum coram predicto Widone de Truans et Ocgerio et fratribus ejus et aliis multis testibus ut ab illo tempore nil a monachis Buscerani illi peterent, si forte deinceps de terris illis quas tunc receperant et libere possederant dampnum aliquod incurrent. Et sciendum quod uxor predicti Widonis et filii ejus et mulier Ocgerii hec omnia laudaverunt. IV. Monachi etiam divionenses in eadem possessione terras habebant que ad cellam illam pertinebant, quam apud Paluele castrum possidebant. Quas terras seu quicquid aliud in illo loco habebant, consensu ac voluntate totius capituli sui, monachorumque in predicta cella degentium, domnus Henricus, divionensis abbas monachis cisterciensibus concessit pro terris que erant domni Pontii Butelerii et Aaletis uxoris ejus. Nam has terras monachi sancte Marie ab illo Pontio et uxore ejus emerunt, ac divionensibus, sicut dictum est, fratribus dederunt pro omnibus que apud Musiacum habebant, pro illis scilicet omnibus, que ad cellam paluensem pertinebant. Filius vero antedicti Pontii, Walterius nomine, hoc laudavit, sed fratres ejus infantes, Philippus et Hugo, necdum loqui sciebant. Terre iste monachis sancti Benigni date prope castrum Paluele sunt. ?? 57.II [1116-1119] ?? II. Les chanoines de Notre-Dame de Beaune, avec le consentement de leur abbé qui était alors l’évêque d’Autun, Etienne [de Bâgé], les chevaliers Jean et Landri [de Pommard], le chevalier Raimond [de Combertault?] font de même. ¶ Ces actes, à peu près contemporains, sont circonscrits dans le temps par l’accession d’Henri à l’abbatiat de Saint-Bénigne (1116) et la cession des dîmes de Moisey antérieure à 1119 (Voir note du n° 59). Le terme Sancta Maria de Cistercio est plus particulièrement en honneur en 1112-1113, ou, du moins sous la plume du rédacteur de la notice de Brétigny-Gémigny. Il est possible que la première de ces donations remonte à cette période. TEXTE, ci-dessous, n° 58, I, II, III, IV. I. Hoc scripto filiorum sancte ecclesie memorie mandamus quod domnus Bernardus de Ruele et filii ejus Seguinus et Brutinus et uxor ejusdem Segwini concesserunt monachis sancte Marie de Cistercio quicquid in fundo musiacensi in terris scilicet et silvis ac pratis aquisque hactenus possiderant. Hec omnia pro redemptione animarum suarum libere dederunt, nil sibi inde retinentes. Hoc donum Wido dominus castri sancti Johannis a quo predictus Bernardus et filii ejus eundem fundum musiacensem tenebant per omnia laudavit. II. Canonici etiam sancte Marie de bealniaco castro, cum consensu abbatis sui, domni Stephani illo tempore eduensis episcopi, terras quas in predicto fundo possidebant cisterciensibus monachis concesserunt. Quod idem fecerunt domnus Landricus et frater ejus Johannes, antequam uxores ducerent et Raimundus miles de terris quas apud Musiacum tenebant. III. Illo quoque tempore Humbertus et fratres ejus Hugo et Henricus ac Rainaldus qui omnes Buscerani appellabantur ac apud Bealnam morabantur, habebant terras et prata in predicta possessione. Quas terras et prata seu quicquid aliud inibi habebant antedictis monachis se daturos promiserunt, si monachi illi eis adquirerent terras et prata ac silvas quas domnus Wido de Troens et Oggerius de Basshei et fratres ejus tunc temporis tenebant, quia juris Busceranorum fratrum erant, sed milites predicti eis reddere nolebant. Quod cistercienses monachi fecerunt, terras videlicet predictas et prata ac silvas ab illis militibus ementes ac coram multis testibus illis Busceranis fratribus libere tradentes. Tunc illi Buscerani, consensu ac voluntate uxoris Humberti primi fratris qui vocabatur Domna, concesserunt monachis quicquid apud Musiacum habebant, nil inde sibi retinentes. Nam pueri ejusdem Humberti, Landricus scilicet et Willermus parvi eo tempore erant et ideo fari non poterant. Hoc donum predicti fratres super altare sancte Marie cisterciensis cenobii posuerunt. Et ratum fuit illa die ex parte monachorum et Busceranorum fratrum coram predicto Widone de Truans et Ocgerio et fratribus ejus et aliis multis testibus ut ab illo tempore nil a monachis Buscerani illi peterent, si forte deinceps de terris illis quas tunc receperant et libere possederant dampnum aliquod incurrent. Et sciendum quod uxor predicti Widonis et filii ejus et mulier Ocgerii hec omnia laudaverunt. IV. Monachi etiam divionenses in eadem possessione terras habebant que ad cellam illam pertinebant, quam apud Paluele castrum possidebant. Quas terras seu quicquid aliud in illo loco habebant, consensu ac voluntate totius capituli sui, monachorumque in predicta cella degentium, domnus Henricus, divionensis abbas monachis cisterciensibus concessit pro terris que erant domni Pontii Butelerii et Aaletis uxoris ejus. Nam has terras monachi sancte Marie ab illo Pontio et uxore ejus emerunt, ac divionensibus, sicut dictum est, fratribus dederunt pro omnibus que apud Musiacum habebant, pro illis scilicet omnibus, que ad cellam paluensem pertinebant. Filius vero antedicti Pontii, Walterius nomine, hoc laudavit, sed fratres ejus infantes, Philippus et Hugo, necdum loqui sciebant. Terre iste monachis sancti Benigni date prope castrum Paluele sunt. ?? 57.III [1116-1119] ?? III. Les quatre frères Buscerani de Beaune promettent de donner aux moines les terres et les prés qu’ils possèdent à Moisey, si les cisterciens acquièrent pour les leur donner en échange les terres, prés et bois que Gui de Trouhans, Ogier de Bessey et ses frères tiennent, biens qui étaient du droit des Buscerani et que les Trouhans et les Bessey ne voulaient pas rendre. Les cisterciens achètent de ces derniers les biens susdits et réalisent avec les Buscerani l’échange projeté. ¶ Ces actes, à peu près contemporains, sont circonscrits dans le temps par l’accession d’Henri à l’abbatiat de Saint-Bénigne (1116) et la cession des dîmes de Moisey antérieure à 1119 (Voir note du n° 59). Le terme Sancta Maria de Cistercio est plus particulièrement en honneur en 1112-1113, ou, du moins sous la plume du rédacteur de la notice de Brétigny-Gémigny. Il est possible que la première de ces donations remonte à cette période. TEXTE, ci-dessous, n° 58, I, II, III, IV. I. Hoc scripto filiorum sancte ecclesie memorie mandamus quod domnus Bernardus de Ruele et filii ejus Seguinus et Brutinus et uxor ejusdem Segwini concesserunt monachis sancte Marie de Cistercio quicquid in fundo musiacensi in terris scilicet et silvis ac pratis aquisque hactenus possiderant. Hec omnia pro redemptione animarum suarum libere dederunt, nil sibi inde retinentes. Hoc donum Wido dominus castri sancti Johannis a quo predictus Bernardus et filii ejus eundem fundum musiacensem tenebant per omnia laudavit. II. Canonici etiam sancte Marie de bealniaco castro, cum consensu abbatis sui, domni Stephani illo tempore eduensis episcopi, terras quas in predicto fundo possidebant cisterciensibus monachis concesserunt. Quod idem fecerunt domnus Landricus et frater ejus Johannes, antequam uxores ducerent et Raimundus miles de terris quas apud Musiacum tenebant. III. Illo quoque tempore Humbertus et fratres ejus Hugo et Henricus ac Rainaldus qui omnes Buscerani appellabantur ac apud Bealnam morabantur, habebant terras et prata in predicta possessione. Quas terras et prata seu quicquid aliud inibi habebant antedictis monachis se daturos promiserunt, si monachi illi eis adquirerent terras et prata ac silvas quas domnus Wido de Troens et Oggerius de Basshei et fratres ejus tunc temporis tenebant, quia juris Busceranorum fratrum erant, sed milites predicti eis reddere nolebant. Quod cistercienses monachi fecerunt, terras videlicet predictas et prata ac silvas ab illis militibus ementes ac coram multis testibus illis Busceranis fratribus libere tradentes. Tunc illi Buscerani, consensu ac voluntate uxoris Humberti primi fratris qui vocabatur Domna, concesserunt monachis quicquid apud Musiacum habebant, nil inde sibi retinentes. Nam pueri ejusdem Humberti, Landricus scilicet et Willermus parvi eo tempore erant et ideo fari non poterant. Hoc donum predicti fratres super altare sancte Marie cisterciensis cenobii posuerunt. Et ratum fuit illa die ex parte monachorum et Busceranorum fratrum coram predicto Widone de Truans et Ocgerio et fratribus ejus et aliis multis testibus ut ab illo tempore nil a monachis Buscerani illi peterent, si forte deinceps de terris illis quas tunc receperant et libere possederant dampnum aliquod incurrent. Et sciendum quod uxor predicti Widonis et filii ejus et mulier Ocgerii hec omnia laudaverunt. IV. Monachi etiam divionenses in eadem possessione terras habebant que ad cellam illam pertinebant, quam apud Paluele castrum possidebant. Quas terras seu quicquid aliud in illo loco habebant, consensu ac voluntate totius capituli sui, monachorumque in predicta cella degentium, domnus Henricus, divionensis abbas monachis cisterciensibus concessit pro terris que erant domni Pontii Butelerii et Aaletis uxoris ejus. Nam has terras monachi sancte Marie ab illo Pontio et uxore ejus emerunt, ac divionensibus, sicut dictum est, fratribus dederunt pro omnibus que apud Musiacum habebant, pro illis scilicet omnibus, que ad cellam paluensem pertinebant. Filius vero antedicti Pontii, Walterius nomine, hoc laudavit, sed fratres ejus infantes, Philippus et Hugo, necdum loqui sciebant. Terre iste monachis sancti Benigni date prope castrum Paluele sunt. ?? 57.IV [1116-1119] ?? IV. Henri, abbé de Saint-Bénigne de Dijon, échange avec les cisterciens les terres de Moisey appartenant au prieuré de Palleau, pour les terres de Ponce le Bouteiller achetées par les cisterciens et sises à Palleau. ¶ Ces actes, à peu près contemporains, sont circonscrits dans le temps par l’accession d’Henri à l’abbatiat de Saint-Bénigne (1116) et la cession des dîmes de Moisey antérieure à 1119 (Voir note du n° 59). Le terme Sancta Maria de Cistercio est plus particulièrement en honneur en 1112-1113, ou, du moins sous la plume du rédacteur de la notice de Brétigny-Gémigny. Il est possible que la première de ces donations remonte à cette période. TEXTE, ci-dessous, n° 58, I, II, III, IV. I. Hoc scripto filiorum sancte ecclesie memorie mandamus quod domnus Bernardus de Ruele et filii ejus Seguinus et Brutinus et uxor ejusdem Segwini concesserunt monachis sancte Marie de Cistercio quicquid in fundo musiacensi in terris scilicet et silvis ac pratis aquisque hactenus possiderant. Hec omnia pro redemptione animarum suarum libere dederunt, nil sibi inde retinentes. Hoc donum Wido dominus castri sancti Johannis a quo predictus Bernardus et filii ejus eundem fundum musiacensem tenebant per omnia laudavit. II. Canonici etiam sancte Marie de bealniaco castro, cum consensu abbatis sui, domni Stephani illo tempore eduensis episcopi, terras quas in predicto fundo possidebant cisterciensibus monachis concesserunt. Quod idem fecerunt domnus Landricus et frater ejus Johannes, antequam uxores ducerent et Raimundus miles de terris quas apud Musiacum tenebant. III. Illo quoque tempore Humbertus et fratres ejus Hugo et Henricus ac Rainaldus qui omnes Buscerani appellabantur ac apud Bealnam morabantur, habebant terras et prata in predicta possessione. Quas terras et prata seu quicquid aliud inibi habebant antedictis monachis se daturos promiserunt, si monachi illi eis adquirerent terras et prata ac silvas quas domnus Wido de Troens et Oggerius de Basshei et fratres ejus tunc temporis tenebant, quia juris Busceranorum fratrum erant, sed milites predicti eis reddere nolebant. Quod cistercienses monachi fecerunt, terras videlicet predictas et prata ac silvas ab illis militibus ementes ac coram multis testibus illis Busceranis fratribus libere tradentes. Tunc illi Buscerani, consensu ac voluntate uxoris Humberti primi fratris qui vocabatur Domna, concesserunt monachis quicquid apud Musiacum habebant, nil inde sibi retinentes. Nam pueri ejusdem Humberti, Landricus scilicet et Willermus parvi eo tempore erant et ideo fari non poterant. Hoc donum predicti fratres super altare sancte Marie cisterciensis cenobii posuerunt. Et ratum fuit illa die ex parte monachorum et Busceranorum fratrum coram predicto Widone de Truans et Ocgerio et fratribus ejus et aliis multis testibus ut ab illo tempore nil a monachis Buscerani illi peterent, si forte deinceps de terris illis quas tunc receperant et libere possederant dampnum aliquod incurrent. Et sciendum quod uxor predicti Widonis et filii ejus et mulier Ocgerii hec omnia laudaverunt. IV. Monachi etiam divionenses in eadem possessione terras habebant que ad cellam illam pertinebant, quam apud Paluele castrum possidebant. Quas terras seu quicquid aliud in illo loco habebant, consensu ac voluntate totius capituli sui, monachorumque in predicta cella degentium, domnus Henricus, divionensis abbas monachis cisterciensibus concessit pro terris que erant domni Pontii Butelerii et Aaletis uxoris ejus. Nam has terras monachi sancte Marie ab illo Pontio et uxore ejus emerunt, ac divionensibus, sicut dictum est, fratribus dederunt pro omnibus que apud Musiacum habebant, pro illis scilicet omnibus, que ad cellam paluensem pertinebant. Filius vero antedicti Pontii, Walterius nomine, hoc laudavit, sed fratres ejus infantes, Philippus et Hugo, necdum loqui sciebant. Terre iste monachis sancti Benigni date prope castrum Paluele sunt. ?? 57.V [1116-1119] ?? V. En suite de ces donations, Renaud de Comblanchien et sa famille donnent ce qu’ils possèdent à Moisey. Le duc Hugues II, à la demande des cisterciens remet aux donateurs la rente annuelle d’une mine et demie d’avoine, cinq deniers et deux pains dont est grevé le meix qu’ils habitent. ?? TEXTE, ci-dessous, n° 58, V, VI, VII. V. Post hec domnus Rainaldus de villa quę Corblanchiaca dicitur et mulier ejus Regina nomine ac filius ejusdem mulieris Teobaldus dederunt monachis cisterciensibus omne quod apud Musiacum possidebant. Pro qua re domnus Hugo dux Burgundie rogatu monachorum indulsit illis et heredibus eorum perpetuo redditus quos mansus ille in quo degebant singulis annis ei debebat minam scilicet et dimidiam avene et quinque denarios ac duos panes. Domnus vero Pontius Senscaldus et Rainaldus Manigaldus qui hos redditus eo tempore recipiebant, hoc laudaverunt. VI. Reinerius autem de Muresalt et conjux ejus Guberanda ac filius eorum Hugo clericus, Bernardus quoque miles Lambertusque clericus consanguinei videlicet supradicte mulieris Gubernande concesserunt suprascriptis monachis quicquid in eodem fundo musiacensi hactenus tenuerant, et hoc fecerunt pro redemptione animarum suarum ac omnium parentum suorum. VII. Similiter fecerunt vidua quedam Proema nomine de villa que dicitur Curtgangust et filii ejus Petrus et Rainaldus sororque eorum Domna nomine et vir ejus Legerius. Avelina quoque soror predicte Proeme et filius ejus Odo et Dominicus faber de Argili et uxor ejus et filii eorum, pro remedio animarum suarum concedentes prescriptis monachis quicquid apud eundem fundum habebant et quicquid in magno prato quod erat Busceranorum quodque sub villa mirri[ni]acensi jacet, clamabant, nichil sibi inde retinentes. Hoc pratum totum nunc est monachorum. Hec in unum collecta, diversis temporibus sunt acta. Et hii sunt testes: Leobaldus frater Bernardi de Ruele, Leobaldus de sancto Gervasio, Renerius de Muresalt, Hugo Frogist, Humbertus famulus de Bealniaco. Arnulfus Cenlitta de Viliaco et subsequentes sunt de villa mirri[ni]niaca: Geofredus, Bernardus Rufus, Humbertus fusorius et plures alii. Et sciendum quod omnes he terre quas Humbertus Busceranus et fratres ejus ac monachi divionenses, Rainaldus quoque et Reinerius viduaque Proema et socii ejus suprascripti apud Musiacum tenuerant vocarentur terre Busceranorum. Ac terminus illarum ex una parte usque in rivulum qui appellatur vetus Musana descenderit, sicuti homines senes et illarum terrarum periti, Radulfus scilicet et Geofridus ac Humbertus fusorius, in villa mirri[ni]acensi degentes, et Arnulfus Cenlitta de Viliaco et multi alii vicini monachis cisterciensibus testificabantur, quique etiam has terras omnes et terras domni Bernardi de Ruele coram multis hominibus qui in vicino habitabant, monachis determinaverunt. ?? 57.VI [1116-1119] ?? VI. Renier de Meursault, sa famille et les cousins de sa femme; le chevalier Bernard et le clerc Lambert cèdent pour le remède de leur âme et celles de leurs parents, leur bien sis à Moisey. ?? TEXTE, ci-dessous, n° 58, V, VI, VII. V. Post hec domnus Rainaldus de villa quę Corblanchiaca dicitur et mulier ejus Regina nomine ac filius ejusdem mulieris Teobaldus dederunt monachis cisterciensibus omne quod apud Musiacum possidebant. Pro qua re domnus Hugo dux Burgundie rogatu monachorum indulsit illis et heredibus eorum perpetuo redditus quos mansus ille in quo degebant singulis annis ei debebat minam scilicet et dimidiam avene et quinque denarios ac duos panes. Domnus vero Pontius Senscaldus et Rainaldus Manigaldus qui hos redditus eo tempore recipiebant, hoc laudaverunt. VI. Reinerius autem de Muresalt et conjux ejus Guberanda ac filius eorum Hugo clericus, Bernardus quoque miles Lambertusque clericus consanguinei videlicet supradicte mulieris Gubernande concesserunt suprascriptis monachis quicquid in eodem fundo musiacensi hactenus tenuerant, et hoc fecerunt pro redemptione animarum suarum ac omnium parentum suorum. VII. Similiter fecerunt vidua quedam Proema nomine de villa que dicitur Curtgangust et filii ejus Petrus et Rainaldus sororque eorum Domna nomine et vir ejus Legerius. Avelina quoque soror predicte Proeme et filius ejus Odo et Dominicus faber de Argili et uxor ejus et filii eorum, pro remedio animarum suarum concedentes prescriptis monachis quicquid apud eundem fundum habebant et quicquid in magno prato quod erat Busceranorum quodque sub villa mirri[ni]acensi jacet, clamabant, nichil sibi inde retinentes. Hoc pratum totum nunc est monachorum. Hec in unum collecta, diversis temporibus sunt acta. Et hii sunt testes: Leobaldus frater Bernardi de Ruele, Leobaldus de sancto Gervasio, Renerius de Muresalt, Hugo Frogist, Humbertus famulus de Bealniaco. Arnulfus Cenlitta de Viliaco et subsequentes sunt de villa mirri[ni]niaca: Geofredus, Bernardus Rufus, Humbertus fusorius et plures alii. Et sciendum quod omnes he terre quas Humbertus Busceranus et fratres ejus ac monachi divionenses, Rainaldus quoque et Reinerius viduaque Proema et socii ejus suprascripti apud Musiacum tenuerant vocarentur terre Busceranorum. Ac terminus illarum ex una parte usque in rivulum qui appellatur vetus Musana descenderit, sicuti homines senes et illarum terrarum periti, Radulfus scilicet et Geofridus ac Humbertus fusorius, in villa mirri[ni]acensi degentes, et Arnulfus Cenlitta de Viliaco et multi alii vicini monachis cisterciensibus testificabantur, quique etiam has terras omnes et terras domni Bernardi de Ruele coram multis hominibus qui in vicino habitabant, monachis determinaverunt. ?? 57.VII [1116-1119] ?? VII. La veuve Proema, de Corgengoux, ses enfants et son gendre Léger, sa sœur Eveline et son neveu Eudes, Dimanche, forgeron à Argilly et sa famille cèdent pour le remède de leurs âmes leurs possessions de Moisey et cessent de revendiquer les droits qu’ils prétendaient avoir dans le grand pré des Buscerani, sis sous Marigny [-lès-Reullée]. Tout ce grand pré est désormais aux cisterciens. On délimite de façon précise les terres qui appartiennent à ces derniers. ?? TEXTE, ci-dessous, n° 58, V, VI, VII. V. Post hec domnus Rainaldus de villa quę Corblanchiaca dicitur et mulier ejus Regina nomine ac filius ejusdem mulieris Teobaldus dederunt monachis cisterciensibus omne quod apud Musiacum possidebant. Pro qua re domnus Hugo dux Burgundie rogatu monachorum indulsit illis et heredibus eorum perpetuo redditus quos mansus ille in quo degebant singulis annis ei debebat minam scilicet et dimidiam avene et quinque denarios ac duos panes. Domnus vero Pontius Senscaldus et Rainaldus Manigaldus qui hos redditus eo tempore recipiebant, hoc laudaverunt. VI. Reinerius autem de Muresalt et conjux ejus Guberanda ac filius eorum Hugo clericus, Bernardus quoque miles Lambertusque clericus consanguinei videlicet supradicte mulieris Gubernande concesserunt suprascriptis monachis quicquid in eodem fundo musiacensi hactenus tenuerant, et hoc fecerunt pro redemptione animarum suarum ac omnium parentum suorum. VII. Similiter fecerunt vidua quedam Proema nomine de villa que dicitur Curtgangust et filii ejus Petrus et Rainaldus sororque eorum Domna nomine et vir ejus Legerius. Avelina quoque soror predicte Proeme et filius ejus Odo et Dominicus faber de Argili et uxor ejus et filii eorum, pro remedio animarum suarum concedentes prescriptis monachis quicquid apud eundem fundum habebant et quicquid in magno prato quod erat Busceranorum quodque sub villa mirri[ni]acensi jacet, clamabant, nichil sibi inde retinentes. Hoc pratum totum nunc est monachorum. Hec in unum collecta, diversis temporibus sunt acta. Et hii sunt testes: Leobaldus frater Bernardi de Ruele, Leobaldus de sancto Gervasio, Renerius de Muresalt, Hugo Frogist, Humbertus famulus de Bealniaco. Arnulfus Cenlitta de Viliaco et subsequentes sunt de villa mirri[ni]niaca: Geofredus, Bernardus Rufus, Humbertus fusorius et plures alii. Et sciendum quod omnes he terre quas Humbertus Busceranus et fratres ejus ac monachi divionenses, Rainaldus quoque et Reinerius viduaque Proema et socii ejus suprascripti apud Musiacum tenuerant vocarentur terre Busceranorum. Ac terminus illarum ex una parte usque in rivulum qui appellatur vetus Musana descenderit, sicuti homines senes et illarum terrarum periti, Radulfus scilicet et Geofridus ac Humbertus fusorius, in villa mirri[ni]acensi degentes, et Arnulfus Cenlitta de Viliaco et multi alii vicini monachis cisterciensibus testificabantur, quique etiam has terras omnes et terras domni Bernardi de Ruele coram multis hominibus qui in vicino habitabant, monachis determinaverunt. ?? 58 ?? ?? Notice relatant les acquisitions de Cîteaux à Moisey, (n° 57). ¶ Le ruisseau appelé Vetus Musana est le Vieux-Meuzin, qui coulait à l’ouest de la rivière actuelle. Les terres des Buscerani étaient sises au sud-est de Moisey, jusqu’au Vieux-Meuzin. A. Original perdu. B. Copie début du XIIIe s., cartulaire 166, f. 35r-36v, n° 1. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 42r-v, n° 7. D. Copie fin du XIIIe s., cartulaire 169, f. 30r-31r. a. Petit, Ducs capétiens, I, p. 470, n. 190, d’après C. — b. Chaume-Chevrier, Chartes de Saint-Bénigne, II, p. 223, n° 453 (§ IV seulement). I. Hoc scripto filiorum sancte ecclesie memorie mandamus quod domnus Bernardus de Ruele et filii ejus Seguinus et Brutinus et uxor ejusdem Segwini concesserunt monachis sancte Marie de Cistercio quicquid in fundo musiacensi in terris scilicet et silvis ac pratis aquisque hactenus possiderant. Hec omnia pro redemptione animarum suarum libere dederunt, nil sibi inde retinentes. Hoc donum Wido dominus castri sancti Johannis a quo predictus Bernardus et filii ejus eundem fundum musiacensem tenebant per omnia laudavit. II. Canonici etiam sancte Marie de bealniaco castro, cum consensu abbatis sui, domni Stephani illo tempore eduensis episcopi, terras quas in predicto fundo possidebant cisterciensibus monachis concesserunt. Quod idem fecerunt domnus Landricus et frater ejus Johannes, antequam uxores ducerent et Raimundus miles de terris quas apud Musiacum tenebant. III. Illo quoque tempore Humbertus et fratres ejus Hugo et Henricus ac Rainaldus qui omnes Buscerani appellabantur ac apud Bealnam morabantur, habebant terras et prata in predicta possessione. Quas terras et prata seu quicquid aliud inibi habebant antedictis monachis se daturos promiserunt, si monachi illi eis adquirerent terras et prata ac silvas quas domnus Wido de Troens et Oggerius de Basshei et fratres ejus tunc temporis tenebant, quia juris Busceranorum fratrum erant, sed milites predicti eis reddere nolebant. Quod cistercienses monachi fecerunt, terras videlicet predictas et prata ac silvas ab illis militibus ementes ac coram multis testibus illis Busceranis fratribus libere tradentes. Tunc illi Buscerani, consensu ac voluntate uxoris Humberti primi fratris qui vocabatur Domna, concesserunt monachis quicquid apud Musiacum habebant, nil inde sibi retinentes. Nam pueri ejusdem Humberti, Landricus scilicet et Willermus parvi eo tempore erant et ideo fari non poterant. Hoc donum predicti fratres super altare sancte Marie cisterciensis cenobii posuerunt. Et ratum fuit illa die ex parte monachorum et Busceranorum fratrum coram predicto Widone de Truans et Ocgerio et fratribus ejus et aliis multis testibus ut ab illo tempore nil a monachis Buscerani illi peterent, si forte deinceps de terris illis quas tunc receperant et libere possederant dampnum aliquod incurrent. Et sciendum quod uxor predicti Widonis et filii ejus et mulier Ocgerii hec omnia laudaverunt. IV. Monachi etiam divionenses in eadem possessione terras habebant que ad cellam illam pertinebant, quam apud Paluele castrum possidebant. Quas terras seu quicquid aliud in illo loco habebant, consensu ac voluntate totius capituli sui, monachorumque in predicta cella degentium, domnus Henricus, divionensis abbas monachis cisterciensibus concessit pro terris que erant domni Pontii Butelerii et Aaletis uxoris ejus. Nam has terras monachi sancte Marie ab illo Pontio et uxore ejus emerunt, ac divionensibus, sicut dictum est, fratribus dederunt pro omnibus que apud Musiacum habebant, pro illis scilicet omnibus, que ad cellam paluensem pertinebant. Filius vero antedicti Pontii, Walterius nomine, hoc laudavit, sed fratres ejus infantes, Philippus et Hugo, necdum loqui sciebant. Terre iste monachis sancti Benigni date prope castrum Paluele sunt. V. Post hec domnus Rainaldus de villa quę Corblanchiaca dicitur et mulier ejus Regina nomine ac filius ejusdem mulieris Teobaldus dederunt monachis cisterciensibus omne quod apud Musiacum possidebant. Pro qua re domnus Hugo dux Burgundie rogatu monachorum indulsit illis et heredibus eorum perpetuo redditus quos mansus ille in quo degebant singulis annis ei debebat minam scilicet et dimidiam avene et quinque denarios ac duos panes. Domnus vero Pontius Senscaldus et Rainaldus Manigaldus qui hos redditus eo tempore recipiebant, hoc laudaverunt. VI. Reinerius autem de Muresalt et conjux ejus Guberanda ac filius eorum Hugo clericus, Bernardus quoque miles Lambertusque clericus consanguinei videlicet supradicte mulieris Gubernande concesserunt suprascriptis monachis quicquid in eodem fundo musiacensi hactenus tenuerant, et hoc fecerunt pro redemptione animarum suarum ac omnium parentum suorum. VII. Similiter fecerunt vidua quedam Proema nomine de villa que dicitur Curtgangust et filii ejus Petrus et Rainaldus sororque eorum Domna nomine et vir ejus Legerius. Avelina quoque soror predicte Proeme et filius ejus Odo et Dominicus faber de Argili et uxor ejus et filii eorum, pro remedio animarum suarum concedentes prescriptis monachis quicquid apud eundem fundum habebant et quicquid in magno prato quod erat Busceranorum quodque sub villa mirri[ni]acensi jacet, clamabant, nichil sibi inde retinentes. Hoc pratum totum nunc est monachorum. Hec in unum collecta, diversis temporibus sunt acta. Et hii sunt testes: Leobaldus frater Bernardi de Ruele, Leobaldus de sancto Gervasio, Renerius de Muresalt, Hugo Frogist, Humbertus famulus de Bealniaco. Arnulfus Cenlitta de Viliaco et subsequentes sunt de villa mirri[ni]niaca: Geofredus, Bernardus Rufus, Humbertus fusorius et plures alii. Et sciendum quod omnes he terre quas Humbertus Busceranus et fratres ejus ac monachi divionenses, Rainaldus quoque et Reinerius viduaque Proema et socii ejus suprascripti apud Musiacum tenuerant vocarentur terre Busceranorum. Ac terminus illarum ex una parte usque in rivulum qui appellatur vetus Musana descenderit, sicuti homines senes et illarum terrarum periti, Radulfus scilicet et Geofridus ac Humbertus fusorius, in villa mirri[ni]acensi degentes, et Arnulfus Cenlitta de Viliaco et multi alii vicini monachis cisterciensibus testificabantur, quique etiam has terras omnes et terras domni Bernardi de Ruele coram multis hominibus qui in vicino habitabant, monachis determinaverunt. ?? 59.I [1116-1119] ?? I. La dîme de la terre de Moisey acquise par les cisterciens appartenait aux prêtres de la paroisse de Marigny [-lès-Reullée]. Ceux-ci en font don aux moines propriétaires du fonds. ¶ Cette cession, postérieure à l’acquisition de Moisey par les cisterciens est antérieure à 1119. En effet, le doyen de Beaune, Bertrand, qui paraît comme témoin dans cet acte (n° 58, III), connu en 1116 (de Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, III, p. 11), était devenu archidiacre et remplacé comme doyen en 1119 par le chanoine Eudes (ci-dessous, n° 67). TEXTES, n° 61 et 62. I. Hoc scripto cunctis sancte Ecclesie filiis mandamus quod musiacensis fundi qui cisterciensium monachorum constat esse, partem decime que pro officio sacerdotali duobus presbiteris Johanni videlicet et Teobaldo qui tunc temporis ecclesiam mirri[ni]acensem regebant, debebatur, idem presbiteri, voluntate et rogatu venerabilis Stephani eduensis episcopi et archipresbiteri Humberti, concesserunt cisterciensibus monachis. Nam idem fundus in parrochia est mirr[ini]acensis ecclesie. II. Domnus vero Leobaldus de sancto Gervasio et Johannes ac Henricus nepotes ejusdem Leobaldi, Gozerannus quoque de Corbertaldo uxorque ejus Musca necnon Teodericus de castello crinciaco et mulier ejus, pro remedio animarum suarum dimiserunt reliquam partem decime liberam ad opus monachorum. Et sciendum quod predicte decime partem domnus Teodoricus et conjux ejus de castro curentiaco, de domno Gozeranno rufo qui habitabat apud Corbertaldum tenuerunt, ipseque eam de domno Bernardo de Ruili et filiis ejus Seguino et Brutino habebat, qui hanc decimam, ut dictum est, monachis dimiserunt, hoc laudantibus et confirmantibus prescripto Bernardo de Ruili ac liberis ejus et uxore antedicti Seguini filii Bernardi. III. Hanc decimam totam musiacensis fundi predictus eduensis episcopus communicato consilio decani et archidiaconorum totiusque eduensis ecclesie capituli dedit prescriptis monachis jure perpetuo possidendam, illam dumtaxat decimam que de labore monachorum vel conversorum seu carrucarum suarum sive mercennariorum provenerit. Item si rustici aliqui terram illam ad opus monachorum coluerint, monachorum erit decima. Sed, si alii homines eandem terram licentia monachorum ad suos proprios usus exercuerint, illi recipiant decimam quorum juris constat esse. Et sciendum quod domni Stephani episcopi totiusque eduensis ecclesie capituli illo tempore sit decreto stabilitum ut nullus presbiter mirri[ni]acensis gubernans ecclesiam decimam a monachis amplius exigat. Et ideo hanc decimam antedicti antistitis consensu predicti monachi libere hodie possident. Harum omnium rerum que in hac carta scripta continentur, hii sunt testes: Bertrannus canonicus et decanus bealnensis castri, Humbertus archipresbiter, Gerardus, Artaldus, Lambertus ejusdem castri canonici, Landricus et Johannes frater ejus, Lambertus et Hugo frater ejus, Reinerius de Muresalt et Hugo Frogiers et plures alii. I. Notum sit cunctis presentibus et subsequentibus sancte Ecclesie filiis quod venerabilis Stephanus sancte eduensis ecclesie pontifex, communicato consilio totius capituli illius ecclesie et assensu duorum presbiterorum Teobaldi scilicet et Johannis qui tunc temporis marriniacensem regebant parroechiam, concessit monachis cisterciensibus decimam musiacensis fundi omnibus diebus. Nam hujus fundi decima ad marriniacensem hactenus pertinebat ecclesiam, ideoque ad hoc donum necessarius erat consensus ante dictorum presbiterorum. Decima vero agriculture proprie illorum concessa est monachis. Porro si alii homines voluntate ipsorum ibi agriculturam exercuerint, illi qui solebant decimam illorum accipiant. Hujus rei testis est Humbertus archipresbiter pluresque alii qui hec viderunt et audierunt. II. Illis diebus, predicte decime partem domnus Teodericus et conjunx ejus de castro curenziaco, de domo Gotzeranno rufo qui habitabat apud Corbertaldum, tenuerunt, ipseque eam de domno Bernardo de Ruili et filiis ejus Secgino et Brutino habebat. Qui omnes pro spe future retributionis a Deo, predictam decime partem ad opus monachorum dimiserunt, hoc predicto Bernardo de Ruili ac liberis ejus et uxore Secgini laudantibus. Hanc decimam antedicti antistitis consensu predicti monachi libere hodie possident. Deo gratias. ?? 59.II [1116-1119] ?? II. Liébaud de Saint-Gervais et ses neveux, Joceran de Combertault et sa femme, Thierry de Corancy, qui possédaient une partie de la dîme de Moisey, en font don à Cîteaux. ¶ Cette cession, postérieure à l’acquisition de Moisey par les cisterciens est antérieure à 1119. En effet, le doyen de Beaune, Bertrand, qui paraît comme témoin dans cet acte (n° 58, III), connu en 1116 (de Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, III, p. 11), était devenu archidiacre et remplacé comme doyen en 1119 par le chanoine Eudes (ci-dessous, n° 67). TEXTES, n° 61 et 62. I. Hoc scripto cunctis sancte Ecclesie filiis mandamus quod musiacensis fundi qui cisterciensium monachorum constat esse, partem decime que pro officio sacerdotali duobus presbiteris Johanni videlicet et Teobaldo qui tunc temporis ecclesiam mirri[ni]acensem regebant, debebatur, idem presbiteri, voluntate et rogatu venerabilis Stephani eduensis episcopi et archipresbiteri Humberti, concesserunt cisterciensibus monachis. Nam idem fundus in parrochia est mirr[ini]acensis ecclesie. II. Domnus vero Leobaldus de sancto Gervasio et Johannes ac Henricus nepotes ejusdem Leobaldi, Gozerannus quoque de Corbertaldo uxorque ejus Musca necnon Teodericus de castello crinciaco et mulier ejus, pro remedio animarum suarum dimiserunt reliquam partem decime liberam ad opus monachorum. Et sciendum quod predicte decime partem domnus Teodoricus et conjux ejus de castro curentiaco, de domno Gozeranno rufo qui habitabat apud Corbertaldum tenuerunt, ipseque eam de domno Bernardo de Ruili et filiis ejus Seguino et Brutino habebat, qui hanc decimam, ut dictum est, monachis dimiserunt, hoc laudantibus et confirmantibus prescripto Bernardo de Ruili ac liberis ejus et uxore antedicti Seguini filii Bernardi. III. Hanc decimam totam musiacensis fundi predictus eduensis episcopus communicato consilio decani et archidiaconorum totiusque eduensis ecclesie capituli dedit prescriptis monachis jure perpetuo possidendam, illam dumtaxat decimam que de labore monachorum vel conversorum seu carrucarum suarum sive mercennariorum provenerit. Item si rustici aliqui terram illam ad opus monachorum coluerint, monachorum erit decima. Sed, si alii homines eandem terram licentia monachorum ad suos proprios usus exercuerint, illi recipiant decimam quorum juris constat esse. Et sciendum quod domni Stephani episcopi totiusque eduensis ecclesie capituli illo tempore sit decreto stabilitum ut nullus presbiter mirri[ni]acensis gubernans ecclesiam decimam a monachis amplius exigat. Et ideo hanc decimam antedicti antistitis consensu predicti monachi libere hodie possident. Harum omnium rerum que in hac carta scripta continentur, hii sunt testes: Bertrannus canonicus et decanus bealnensis castri, Humbertus archipresbiter, Gerardus, Artaldus, Lambertus ejusdem castri canonici, Landricus et Johannes frater ejus, Lambertus et Hugo frater ejus, Reinerius de Muresalt et Hugo Frogiers et plures alii. I. Notum sit cunctis presentibus et subsequentibus sancte Ecclesie filiis quod venerabilis Stephanus sancte eduensis ecclesie pontifex, communicato consilio totius capituli illius ecclesie et assensu duorum presbiterorum Teobaldi scilicet et Johannis qui tunc temporis marriniacensem regebant parroechiam, concessit monachis cisterciensibus decimam musiacensis fundi omnibus diebus. Nam hujus fundi decima ad marriniacensem hactenus pertinebat ecclesiam, ideoque ad hoc donum necessarius erat consensus ante dictorum presbiterorum. Decima vero agriculture proprie illorum concessa est monachis. Porro si alii homines voluntate ipsorum ibi agriculturam exercuerint, illi qui solebant decimam illorum accipiant. Hujus rei testis est Humbertus archipresbiter pluresque alii qui hec viderunt et audierunt. II. Illis diebus, predicte decime partem domnus Teodericus et conjunx ejus de castro curenziaco, de domo Gotzeranno rufo qui habitabat apud Corbertaldum, tenuerunt, ipseque eam de domno Bernardo de Ruili et filiis ejus Secgino et Brutino habebat. Qui omnes pro spe future retributionis a Deo, predictam decime partem ad opus monachorum dimiserunt, hoc predicto Bernardo de Ruili ac liberis ejus et uxore Secgini laudantibus. Hanc decimam antedicti antistitis consensu predicti monachi libere hodie possident. Deo gratias. ?? 60 [1116-1119] ?? Confirmation des donations du n° précédent par Etienne [de Bâgé], évêque d’Autun; la dîme de Moisey reviendra aux décimateurs antérieurs si les cisterciens cessent de cultiver cette terre ou de la faire cultiver pour eux-mêmes. ¶ Sur la date, voir le n° 59. TEXTES, ci-après, n° 61, III, et n° 62. III. Hanc decimam totam musiacensis fundi predictus eduensis episcopus communicato consilio decani et archidiaconorum totiusque eduensis ecclesie capituli dedit prescriptis monachis jure perpetuo possidendam, illam dumtaxat decimam que de labore monachorum vel conversorum seu carrucarum suarum sive mercennariorum provenerit. Item si rustici aliqui terram illam ad opus monachorum coluerint, monachorum erit decima. Sed, si alii homines eandem terram licentia monachorum ad suos proprios usus exercuerint, illi recipiant decimam quorum juris constat esse. Et sciendum quod domni Stephani episcopi totiusque eduensis ecclesie capituli illo tempore sit decreto stabilitum ut nullus presbiter mirri[ni]acensis gubernans ecclesiam decimam a monachis amplius exigat. Et ideo hanc decimam antedicti antistitis consensu predicti monachi libere hodie possident. Harum omnium rerum que in hac carta scripta continentur, hii sunt testes: Bertrannus canonicus et decanus bealnensis castri, Humbertus archipresbiter, Gerardus, Artaldus, Lambertus ejusdem castri canonici, Landricus et Johannes frater ejus, Lambertus et Hugo frater ejus, Reinerius de Muresalt et Hugo Frogiers et plures alii. I. Notum sit cunctis presentibus et subsequentibus sancte Ecclesie filiis quod venerabilis Stephanus sancte eduensis ecclesie pontifex, communicato consilio totius capituli illius ecclesie et assensu duorum presbiterorum Teobaldi scilicet et Johannis qui tunc temporis marriniacensem regebant parroechiam, concessit monachis cisterciensibus decimam musiacensis fundi omnibus diebus. Nam hujus fundi decima ad marriniacensem hactenus pertinebat ecclesiam, ideoque ad hoc donum necessarius erat consensus ante dictorum presbiterorum. Decima vero agriculture proprie illorum concessa est monachis. Porro si alii homines voluntate ipsorum ibi agriculturam exercuerint, illi qui solebant decimam illorum accipiant. Hujus rei testis est Humbertus archipresbiter pluresque alii qui hec viderunt et audierunt. II. Illis diebus, predicte decime partem domnus Teodericus et conjunx ejus de castro curenziaco, de domo Gotzeranno rufo qui habitabat apud Corbertaldum, tenuerunt, ipseque eam de domno Bernardo de Ruili et filiis ejus Secgino et Brutino habebat. Qui omnes pro spe future retributionis a Deo, predictam decime partem ad opus monachorum dimiserunt, hoc predicto Bernardo de Ruili ac liberis ejus et uxore Secgini laudantibus. Hanc decimam antedicti antistitis consensu predicti monachi libere hodie possident. Deo gratias. ?? 61 ?? ?? Notices relatives à la dîme de Moisey (nos 59 et 60). ?? A. Original perdu. B. Copie début XIIIe s., cart. 166, f. 37r-v, n° 3. C. Copie XIIIe s., cart. 169, f. 31v. a. Petit, Ducs capétiens, I, p. 472. INDIQ.: cartulaire 168, f. 43r, n° 9. I. Hoc scripto cunctis sancte Ecclesie filiis mandamus quod musiacensis fundi qui cisterciensium monachorum constat esse, partem decime que pro officio sacerdotali duobus presbiteris Johanni videlicet et Teobaldo qui tunc temporis ecclesiam mirri[ni]acensem regebant, debebatur, idem presbiteri, voluntate et rogatu venerabilis Stephani eduensis episcopi et archipresbiteri Humberti, concesserunt cisterciensibus monachis. Nam idem fundus in parrochia est mirr[ini]acensis ecclesie. II. Domnus vero Leobaldus de sancto Gervasio et Johannes ac Henricus nepotes ejusdem Leobaldi, Gozerannus quoque de Corbertaldo uxorque ejus Musca necnon Teodericus de castello crinciaco et mulier ejus, pro remedio animarum suarum dimiserunt reliquam partem decime liberam ad opus monachorum. Et sciendum quod predicte decime partem domnus Teodoricus et conjux ejus de castro curentiaco, de domno Gozeranno rufo qui habitabat apud Corbertaldum tenuerunt, ipseque eam de domno Bernardo de Ruili et filiis ejus Seguino et Brutino habebat, qui hanc decimam, ut dictum est, monachis dimiserunt, hoc laudantibus et confirmantibus prescripto Bernardo de Ruili ac liberis ejus et uxore antedicti Seguini filii Bernardi. III. Hanc decimam totam musiacensis fundi predictus eduensis episcopus communicato consilio decani et archidiaconorum totiusque eduensis ecclesie capituli dedit prescriptis monachis jure perpetuo possidendam, illam dumtaxat decimam que de labore monachorum vel conversorum seu carrucarum suarum sive mercennariorum provenerit. Item si rustici aliqui terram illam ad opus monachorum coluerint, monachorum erit decima. Sed, si alii homines eandem terram licentia monachorum ad suos proprios usus exercuerint, illi recipiant decimam quorum juris constat esse. Et sciendum quod domni Stephani episcopi totiusque eduensis ecclesie capituli illo tempore sit decreto stabilitum ut nullus presbiter mirri[ni]acensis gubernans ecclesiam decimam a monachis amplius exigat. Et ideo hanc decimam antedicti antistitis consensu predicti monachi libere hodie possident. Harum omnium rerum que in hac carta scripta continentur, hii sunt testes: Bertrannus canonicus et decanus bealnensis castri, Humbertus archipresbiter, Gerardus, Artaldus, Lambertus ejusdem castri canonici, Landricus et Johannes frater ejus, Lambertus et Hugo frater ejus, Reinerius de Muresalt et Hugo Frogiers et plures alii. ?? 62 ?? ?? Notices relatives à la dîme de Moisey (nos 59 et 60). ?? A. Original perdu. B. Copie début XIIIe s., cart. 166, f. 36v, n° 2. C. Copie XIIIe s., cart. 168, f. 43, n° 8. D. Copie fin XIIIe s., cart. 169, f. 31v. I. Notum sit cunctis presentibus et subsequentibus sancte Ecclesie filiis quod venerabilis Stephanus sancte eduensis ecclesie pontifex, communicato consilio totius capituli illius ecclesie et assensu duorum presbiterorum Teobaldi scilicet et Johannis qui tunc temporis marriniacensem regebant parroechiam, concessit monachis cisterciensibus decimam musiacensis fundi omnibus diebus. Nam hujus fundi decima ad marriniacensem hactenus pertinebat ecclesiam, ideoque ad hoc donum necessarius erat consensus ante dictorum presbiterorum. Decima vero agriculture proprie illorum concessa est monachis. Porro si alii homines voluntate ipsorum ibi agriculturam exercuerint, illi qui solebant decimam illorum accipiant. Hujus rei testis est Humbertus archipresbiter pluresque alii qui hec viderunt et audierunt. II. Illis diebus, predicte decime partem domnus Teodericus et conjunx ejus de castro curenziaco, de domo Gotzeranno rufo qui habitabat apud Corbertaldum, tenuerunt, ipseque eam de domno Bernardo de Ruili et filiis ejus Secgino et Brutino habebat. Qui omnes pro spe future retributionis a Deo, predictam decime partem ad opus monachorum dimiserunt, hoc predicto Bernardo de Ruili ac liberis ejus et uxore Secgini laudantibus. Hanc decimam antedicti antistitis consensu predicti monachi libere hodie possident. Deo gratias. ?? 62bis [1117] ?? Notice relatant les démarches préliminaires à fondation de l’abbaye de Bonnevaux (Voir n. 65). ?? A. Archives nationales, Trésor des Chartes, II, Supplément, Dauphiné. J. 841, cartulaire de l’abbaye de Bonnevaux. a. U. CHEVALIER Cartulaire de l’abbaye de Bonnevaux, Grenoble, Allier, 1889, p. 14-15, n. 8. TEXTE, d’après a. De exordio Bone Vallis. Anno ab incarnatione Domini M°. C°. XVII°, cum domnus Wido, sancte romane Ecclesie legatus, viennensis vero archiepiscopus, nunc autem papa catholicus, redisset a concilio quod apud divionense castrum cum multorum episcoporum et abbatum aliarumque religiosarum personarum conventu celebrarat, venit ad Novum Monasterium quod usitato vocabulo Cistercium nuncupatur, rogavitque domnum Stephanum, abbatem illius loci, ut in viennensi suo archiepiscopatu monasterium construeret, ubi monachi sub regula et abbate viventes pro se et omni clero et populo sibi commisso misericordiam devote exorarent. Cujus petitioni idem abbas, communicato monachorum sibi commissorum consilio, annuens venit Viennam et, consilio et adjutorio prescripti domni pape Calixti, in valle quadam cepit cenobium edificare, quod Bonam Vallem idem papa dictavit vocari; et sciendum quod omnes sumptus ad hoc opus necessarii ejusdem pape providentia seu administratione provenerint. ?? 63 1118, 26 août ?? Fondation de l’abbaye de Preuilly, au diocèse de Sens, par suite du don fait à l’abbé Etienne Harding par Thibaut IV, comte de Champagne et sa mère Adèle (ou Alix) d’Angleterre. ¶ La charte de fondation de Preuilly, éditée par A. Catel et M. Lecomte, Chartes et documents de l’abbaye cistercienne de Preuilly (Montereau, 1927, in 8°, Publications de la Soc. d’Archéologie du département de Seine-et-Marne), p. 3-5, est une charte rétrospective. Janauschek, Origines, I, p. 5, n° VI. TEXTE, d’après Catel-Lecomte, loc. cit. ... Notum facimus quod Holdevinus de Agliniaco, consensu mulieris suae Richeldis et filiorum suorum, vendidit domno Theobaldo comiti et matri ejus Adelae comitissae omnes terras suas quas apud Pruliacum possederat, illas scilicet terras quas infra terminos quod Hugo Ventet et ceteri brajacenses milites domno Stephano abbati Novi Monasterii et fratribus, qui eo tempore eum comitabantur, in predicto pruliacensi loco determinaverunt. … … … Omnem hanc terram, de qua agimus, donavit domnus Theobaldus comes et domina Adela comitissa mater ejus domno Stephano abbati pro redemptione animarum suarum ... ad victum monachorum quos in eodem loco erat ordinaturus ... ?? 64 1119, 30 avril ?? Fondation de l’abbaye de la Cour-Dieu, au diocèse d’Orléans. ¶ Sur l’abbaye de la Cour-Dieu, L. Jarry, Histoire de l’abbaye de la Cour-Dieu, Orléans 1864. Janauschek, Origines, p. 6, n° VII. TEXTE, d’après D. Martène, Collectio, IV, 979 (Diplôme du roi Philippe-Auguste, 1188). Noverint ... universi praesentes et futuri quod Johannes venerabilis aurelianensis episcopus et universus sanctae Crucis aurelianensis ecclesiae conventus, sicut ex authentico bonae memoriae Ludovici quondam patris nostri cognovimus, locum qui Curia Dei nominatur, Amaurico ejus loci venerando abbati et fratribus ibidem Deo servientibus et omnibus in eodem servitio ibidem successuris liberum et quietum ab omni consuetudine, exactione et inquietatione jure perpetuo possidendum dederunt et concesserunt ... ?? 65 1119, 11 juillet ?? Fondation de l’abbaye de Bonnevaux, dans l’archidiocèse de Vienne. ¶ Charte rédigée postérieurement aux faits; Gui de Bourgogne, archevêque de Vienne, devint pape sous le nom de Calixte II le 1er mars 1119. Janauschek, Origines, I, p. 7. TEXTE, d’après Gallia christiana, XVI, instr., col. 31-32, n° xli. Praesentibus et futuris mandare curavimus quod quidam fratres venientes a Cistercio, Joannes et Gervasius et alii, voluerunt habitationem facere in parochia S. Symphoriani, in malleo quae est S. Petri foris portae. Quod audiens abbas Desiderius et prior S. Juliani de Venco, Petrus videlicet Rufus, et ceteri ejusdem monasterii fratres, venerunt ante domnum Guidonem, Viennensem archiepiscopum, et canonicos ejusdem ecclesiae, et ne ecclesia S. Mauricii hoc pateretur multis precibus supplicarunt. At illi, monasterium S. Petri asserentes a suis antecessoribus fundatum et donis ac possessionibus ampliatum, nullo modo id volentes minuere vel laedere, praedictos fratres eremitas convenerunt et ne id fieret omnino interdixerunt. Ut autem hoc audivit Siebodus de Bellovidere, qui eos ibi conduxerat, ad abbatem S. Petri cum multis rogatis et supplicatis, et ut hoc sustineret obnixe postulavit. Tandem diu et multum fratres supradicti S. Petri monasterii reluctantes ad praedictum locum ex utraque parte venerunt, et certum terminum, praesente archiepiscopo, posuerunt. Insuper locum illum Bonam Vallem vocaverunt, confirmantes ut neque ibi, neque in aliis S. Petri locis et parochiis sine consensu eorum se supercrescerent. Promiserunt etiam per manum jamdicti archiepiscopi, ut eis decimas sicut parochiani S. Petri ex integro redderent, et sicut amici, salvo Cisterciensi instituto, juxta eos habitarent. Confirmatum est etiam ab omni S. Mauricii capitulo et ab universis qui ibi adfuerunt, quod, si praefatus locus ab illis desereretur, ad monasterium S. Petri reverteretur. Signum domni Guidonis, Viennensis archiepiscopi. S. Desiderii abbatis, S. Siebodi decani. S. Guigonis de Suirceu. S. Petri de Millery. S. Gerberti de Peraci. S. Humberti de Bellagarda. S. Guillelmi de Chascias. S. Hugonis de Septimo. S. Amblardi de Verney. S. Desiderii prioris Serrae. S. Paschalis sacristae. S. Petri eleemosinarii. S. Sieboldi de Belleveer. S. Rostagni et Eraclii fratrum de Crossol et aliorum multorum qui adfuerunt. Acta per manum Stephani, cancellarii Viennensis, VII cal. Octobris, anno MCXX, ind. XIII, luna III, feria sexta. ?? 66 [1119] Autun. Le Chapitre de Saulieu cède à Cîteaux le territoire de Crépey. Les chanoines conservent la propriété de la forêt du Tilleul, mais en laissent l’usage aux cisterciens, moyennant une redevance annuelle de douze setiers de grains et de trois sols. La dîme appartiendra aux cisterciens pour la seule partie qu’ils cultiveront eux-mêmes. Pour le reste, elle reviendra aux ayant-droits. ¶ Cette donation faite sous le pontificat de Calixte II, soit après le 1er mars 1119, est antérieure à celle rapportée au numéro suivant (§ II) où figure comme témoin Técelin [le Saur] qui entra à Clairvaux cette même année (1120 au plus tard). ¶ Les deux originaux présentent cette différence que le second A’ ne possédait pas tout d’abord un texte complet; le paragraphe Et ne aliquando ... in aquis a été ajouté ensuite; l’encre y est plus pâle, mais l’écriture de la même main que l’original A. A. Original 11 H 251. Parchemin, 340 × 254; repli 36. Trois incisions. A’. Original 11 H 251. Parchemin, 342 × 237; repli 17. Deux incisions. B. Copie, début XIIIe s., cartulaire 166, f. 40, n° 1, d’après A. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 114r-v, n° 1. a. Petit, Ducs capétiens, I, p. 464, n° 179. CIROGRAPHUM Notum sit cunctis sanctę ęcclesię filiis quod domnus Segwinus eduensis et sedelocensis ęcclesię decanus et totum capitulum sedelocensis ęcclesię canonicorum, consensu et consilio venerabilis Stephani eduensis ęcclesię episcopi, concesserunt cisterciensis ęcclesię monachis totum fundum qui vocatur Crispiacus, in terris, in silvis, in pratis, in aquis. Hunc fundum pro redemptione animarum suarum dederunt eis ex toto liberum, nichil sibi inde retinentes, excepto quod in silva quę vocatur Telei, ad proprios usus necessaria accipient, eo tenore ut monachi illi annuatim duodecim sextarios annonę, medietatem scilicet frumentum ac medietatem hordeum in terra illa natum, hisdem canonicis sancti Andochii reddant et solidos tres. Et ratum fuit coram domno Stephano antistite qui hujus rei auctor fuit, ut hanc annonam apud Crispiacum in domo monachorum canonici illi annuatim recipiant ad mensuram quę illo tempore quo hęc conventio fuit facta, apud Bealnam tenebatur. Denarios autem in festivitate sancti Simphoriani apud Crispiacum accipient. Decimam vero hujus terrę tam sancti Andochii quam beati Nazarii canonici voluntate antedicti episcopi monachis prescriptis dimiserunt, quantum scilicet ad propriam illorum agriculturam pertinet. Nam, si alii licentia monachorum terram illam non ad opus eorundem monachorum sed ad proprium coluerint, ille decimam terrę accipiat cujus juris esse cognoscitur. Hęc facta sunt tempore domni papę Calisti secundi et Hlodowici regis Francorum ac Hugonis ducis Burgundię. Et hii sunt testes: domnus Stephanus eduensis episcopus, Segwinus decanus, Lambertus cantor, Arnulfus capellanus, Girardus de Arneto, Bertrannus de Monte Scotti, Lambertus prepositus de Sedeloco, Petrus Carbonellus. Reinaldus de Monte sancti Johannis, Tebertus prepositus sanctimonialium sancti Andochii, Hugo de Muresaldo. Hęc carta apud Eduam facta, corroborata et confirmata est postea in capitulo sedelocensis ęcclesię coram prescripto episcopo et omnibus illius ęcclesię canonicis. Et ne idem canonici hęc aliquando negare possent, domnus Stephanus abbas cisterciensis cenobii in eodem capitulo omnes canonicos pro hujus rei signo est osculatus. Et hii sunt testes: domnus Stephanus eduensis episcopus, Walterius de Glana, Girardus de Arneto, Bonus Homo capellanus de Monte sancti Johannis, Hugo de Granciaco dapifer ducis, Lambertus prepositus, Reinaldus de Durnei. Et ne aliquando in posterum inter predictos monachos et canonicos aliqua controversia de predicto fundo Crispiaco eveniat, profitemur clericos monachis non dedisse mansos, rusticos et redditus, quos in diversis villis tenent, qui hactenus ad prefatum fundum pertinuerant, sed tantum ipsum fundum Crispiacum sicuti supra notatum est in terris, in silvis, in pratis, in aquis. V°. XII Crispiacum. Donum sedelocensium de fundo crispiacensi. I. (XIIIe s.). 67.I [1119] ?? I. Le duc de Bourgogne, Hugues II, et la duchesse Mahaut [de Mayenne] cèdent à Cîteaux, à la demande des religieux, un meix franc sis à Bully, meix qui sera désigné par une croix qu’on plantera devant la maison. ¶ Ces donations, contemporaines ou de peu postérieures à la donation primitive de Crépey (n° 66) eurent lieu avant l’entrée à Clairvaux de Técelin [le Saur], père de saint Bernard (1120 au plus tard). Técelin le Saur figurant souvent avec Renier de Chatillon dans l’entourage de Hugues II, il n’y a pas lieu de mettre en doute l’identité du Técelin qui figure ici comme témoin avec le père de saint Bernard. A. Original perdu. B. Copie début XIIIe s., cartulaire 166, f. 43r, n° 5. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 115v, n° 4. a. Petit, Ducs capétiens, I, p. 473, n° 191. I. Ego Hugo Dei gratia dux Burgundie et conjunx mea Mahaldis, rogatu monachorum sancte Marie de Cistercio, concedimus mansum quem Ocgerius tenet in villa que vocatur Bulliacus, ex toto liberum, ut ipse Ocgerius et omnes successores ejus eundem mansum inhabitantes sint perpetuo liberi a nobis et ab omnibus successoribus nostris et ab omnibus officiariis et scutariis bealnensibus et ceteris omnibus, quatinus ab hinc nulla exactio vel violentia eis aut rebus eorum fiat. Et ut hec libertas eorum omnibus propaletur, crucem ligneam ante domum in qua manserint precepimus ut pro signo figerent. Quod si quis hominum nostrorum hanc libertatem a nobis decretam nostris temporibus aut heredum nostrorum violare temptaverit, et ad nos aut ad heredes nostros clamor inde auditus fuerit, ille transgressor legis nostre. XX. solidos divionensis monete duci tunc temporibus solvat. ?? 67.II [1119] ?? II. Le tenancier de ce meix et sa famille cèdent aux cisterciens tous les droits qu’ils croyaient avoir à Crépey. ¶ Ces donations, contemporaines ou de peu postérieures à la donation primitive de Crépey (n° 66) eurent lieu avant l’entrée à Clairvaux de Técelin [le Saur], père de saint Bernard (1120 au plus tard). Técelin le Saur figurant souvent avec Renier de Chatillon dans l’entourage de Hugues II, il n’y a pas lieu de mettre en doute l’identité du Técelin qui figure ici comme témoin avec le père de saint Bernard. A. Original perdu. B. Copie début XIIIe s., cartulaire 166, f. 43r, n° 5. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 115v, n° 4. a. Petit, Ducs capétiens, I, p. 473, n° 191. II. Ille vero Ocgerius et uxor ejus ac filii eorum Martinus, Norbertus, Bernardus, Odo, Hugo, Teobaldus, testimonio nostro ac hominum nostrorum concedunt monachis cisterciensibus quicquid juris credebant se habere in fundo crispiacensi nichil ex toto sibi inde retinentes. Pax hec servantibus et pena transgredientibus. Testes: Hugo dux et conjunx ejus Mahaldis, Reinerius de Castellione, Teotzelinus, Henricus prepositus bealnensis castri, Odo decanus, Rainaldus Maingodus, Petrus frater Hugonis prepositi. ?? 68 ?? ?? Dispositions de la Charte de Charité, concernant l’abbaye et l’abbé de Cîteaux. ¶ Les problèmes que pose ce texte, sortant du cadre de cet ouvrage, ne seront pas abordés ici. Nous maintenons le texte appelé par Mgr Turk Charta Caritatis I, qui nous paraît plus ancien que celui appelé Summa Chartae Caritatis par M. Lefèvre et édité par lui d’après le ms. Paris Sainte-Geneviève 1207, dans Collectanea Ordinis Cisterciensis Reformatorum, 1954, p. 99-101. TEXTE: Ljubljana, Bibliothèque de l’Université, ms. 31, f. 8v-12v, cité d’après l’édition procurée par Mgr Dr. J. Turk, dans Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis, IV, 1948, p. 112-113. (28) Si autem abbates nostrarum ecclesiarum viderint matrem suam novum scilicet monasterium, in sancto proposito languescere et a rectissima via sanctę regulę vel ordinis nostri exorbitare, ejusdem loci abbatem per tres coabbates suos, scilicet de Firmitate, de Pontiniaco, de Clarisvallibus sub ceterorum abbatum nominibus quater ut corrigatur ammoneant ... Si eorum consilio non acquieverit, episcopo et canonicis cabilonensis ęcclesie ejus contumaciam notificare non differant postulantes, quatinus eum ad medium deducant et clamoris facta discussione aut ipsum per omnia correptum reddant aut incorrigibilem a cura pastorali dejiciant. Quo dejecto fratres ejusdem loci tres aut quantos voluerint nuncios ad abbatias a Novo Monasterio specialiter fundatas dirigant et quoscumque per quindecim dies potuerint abbates convocent eorumque consilio et auxilio sicut Deus preordinaverit abbatem sibi eligant. Domnus vero abbas de Firmitate interim ipsi ęcclesię presideat, donec aut eidem pastori ab errore converso Deo miserante restituatur aut alii in loco ejus subrogato regulariter subjiciatur. Si autem prefatę civitatis episcopus et clerici prevaricantem personam eo modo, quo diximus, examinare neglexerint, tunc omnes abbates a Novo Monasterio proprie exorti ad locum transgressionis venientes ipsum transgressorem sanctę Regulę ab officio suo deponant moxque ipsius ęcclesię monachi in presentia et consilio eorum abbatem sibi preficiant. (20) Fratres Novi Monasterii defuncto patre suo tres sicut supra diximus, aut plures si voluerint, nuncios ad abbates transmittant et quotquot infra quindecim dies advocare potuerint, congregent et eorum consensu, quem Deus previderit, sibi pastorem constituant. (19) Interim vero domnus abbas de Firmitate, ut sub alio negotio prefati sumus, locum defuncti abbatis per omnia teneat usquequo alius abbas electus et locum et curam ejusdem loci Deo adjuvante suscipiat. ?? 69 1119, 23 décembre Saulieu. Le pape Calixte II confirme la Charte de Charité. ¶ Il serait possible de donner de ce texte une édition critique d’après de nombreux manuscrits. Nous préférons publier ici la copie de première main dont le texte faisait foi dans l’Ordre, reproduisant en fac-similé la signature de l’original conservé encore au milieu du XIVe s. (disparu avant 1604). A. Original perdu. B. Copie milieu du XIVe siècle, Liber privilegiorum Cistercii, Dijon, Bibliothèque municipale, ms. 598, p. 135-136, d’après A. a. Privilegia 1491, f. 3 a-b (d’après A ou B). — b. Henriquez, Regula, p. 38 et 52. — c. Baronius, Annales eccl. ad an. 1119. — d. Manrique, Annales, I, p. 115. — e. Paris, Nomasticon 2, p. 73. — f. Labbe, Concilia, X. p. 828. — g. Cocquelines, Bullarium, II, p. 166. — i. Mansi, Concilia, XXI, p. 190. — j. Fejer, Codex, II, p. 61. — k. Yepes, Coronica general, VII, app. p. 6. — l. Migne, P.L., t. 163, col. 1147. — m. Guignard, p. XXVII, note 1. Exordium magnum, dist. I, c. 22 (incomplet). Calixtus episcopus servus servorum Dei, karissimis in Xpo filiis Ste[p]hano venerabili cisterciensis monasterii abbati et ejus fratribus, salutem et apostolicam benedictionem p AD HOC IN APOSTOLICE sedis regimen Domino disponente promoti conspicimur ut ipso prestante religionem augere et que recte atque ad salutem animarum statuta sunt, nostri debeamus auctoritate officii stabilire. Idcirco, filii in Xpo karissimi, peticioni vestre caritate debita impertimur assensum et religioni vestre paterno congratulantes affectu, Dei operi quod cepistis, manum nostre confirmationis apponimus. Siquidem consensu et deliberatione communi abbatum et fratrum monasteriorum vestrorum et episcoporum in quorum paro[c]hiis eadem monasteria continentur, quedam de observatione regule beati Benedicti et de aliis nonnullis que ordini vestro et loco necessaria videbantur capitula, statuistis. Que nimirum ad majorem monasterii quietem et religionis observanciam, auctoritate Sedis apostolice petitis confirmari. Nos ergo vestro in Domino profectui cumgaudentes, capitula illa et constitutionem auctoritate apostolica confirmamus et omnia in perpetuum rata permanere decernimus, illud nominatim omnimodis prohibentes ne abbatum aliquis monachos vestros sine regulari commendatione suscipiat. Si qua igitur ecclesiastica secularisve persona nostre confirmationi huic et constitutioni nostre temeritate aliqua obviare presumpserit, tanquam religionis et quietis monastice perturbatione auctoritate beatorum Petri et Pauli et nostra, donec satisfaciat, excommunicationis gladio feriatur. Qui vero conservator extiterit, omnipotentis Dei et apostolorum ejus benedictionem et graciam consequatur. Interdicimus autem ne quis conversos laicos vel professos vestros ad habitandum suscipiat. e Ego Calixtus catholicę ęcclesię ep[iscopu]s confirmavi et ss. Datum Sedeloci per manum Grisogoni sancte romane ecclesie diaconus cardinalis ac bibliothecarii .X. kl. jan., indictione .XIII., incarnationis dominice anno .M°.C°.XVIIII, po[n]tificatus autem domni Callixti secundi pape anno primo. ?? 70 [1119-1125 environ] ?? A la demande de l’abbé Etienne Harding et des cisterciens, Etienne [de Bâgé], évêque d’Autun, donne l’église de Chambœuf aux chanoines de Vergy. Ceux-ci renoncent au cens annuel que les cisterciens leur devaient pour le territoire de Gergueil (n° 37). ¶ Cet acte est postérieur à l’élévation de l’ancien doyen de Beaune, Bertrand, à la qualité d’archidiacre, au plus tard en 1119 (voir observation du n° 59). La présence de Gales, prêtre de Gilly, remplacé vers 1125 par le prêtre Thibaut (voir n° 78), ne permet pas de le placer à une date postérieure. A. Original perdu. B. Copie début du XIIIe s., cartulaire 166, f. 98v, n° 5. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 93v, n° 6. D. Copie XIIIe s., cartulaire 169, f. 86r, n° 6, d’après B. a. Mabillon, Annales, V, p. 677, pr. LXXII, d’après C. — b. Migne, P.L., t. 172, col. 1309, d’après a. Stephanus Dei gratia eduensis ecclesie, dilecto in Christo fratri Stephano cisterciensi abbati ejusque successoribus regulariter substituendis imperpetuum. Religionis cisterciensis ecclesie bono odore plurimum delectati tuis tuorumque fratrum petitionibus annuentes, dedimus ecclesiam Canbusii liberam, salvo tamen episcopali jure, canonicis virziacensis castri. Ipsi autem canonici precibus nostris in manu nostra censum quem annuatim in territorio Gergulii grangie vestre a vobis accipere solebant, cisterciensi ecclesie retinendum imperpetuum guerpiverunt. Cujus donationis et guerpine census hii testes fuerunt: Bertrannus archidiaconus de Belna, Humbertus archipresbiter de Belna, Walo presbiter de Gilliaco, Paganus Rabustes de Virgiaco, Aimo monachus cisterciensis. ?? 71 1121, 28 juin ?? Fondation de l’abbaye de l’Aumône, au diocèse de Chartres, huitième fille de Cîteaux, par Thibaut IV de Blois, à la prière de l’abbé Etienne Harding. ?? Janauschek, Origines, I, p. 10, n° XVI. ?? ?? 72 1121, 14 septembre ?? Fondation de l’abbaye du Loroux, au diocèse d’Angers, neuvième fille de Cîteaux, par la libéralité de Foulques V, comte d’Anjou. ?? Janauschek, Origines, I, p. 10, n° XIX. Anno Domini MCXXI et Henrici imperatoris XV et Ludovici regis XIII, fundata est abbatia Oratorii in episcopatu andegavensi a Fulcone comite andegavensi et Eremburge uxore ejus (Chronicon turonense, ad annum 1121). ?? 73 (acte douteux) 1123 ?? Donation indéterminée à l’abbaye de Cîteaux par le roi de France Louis VI. ¶ Il s’agit probablement de l’acte ci-après, n° 108. INDIQ.: Privilèges 1713, p. 6. ?? ?? 74 [1124] ?? Les abbayes de Cîteaux et de Saint-Waast d’Arras, à l’occasion de la visite de l’abbé Etienne Harding à cette dernière, s’unissent par une association de prières. ¶ Sur la date, voir n° suivant. TEXTE, ci-après, n° 75. Benedicta gloria Domini de loco suo qui per presentiam domni abbatis Stephani cistertiensis, vere religiosi viri, atrebatenses fratres Nobiliaci cęnobii beati Vedasti episcopi quondam visitavit et visitando in consortium mutuę fraternitatis conjunxit, et conjungendo valde ob tam amabile beneficium in Domino exhilaravit. Idem vero memorabilis abbas fratrem Oisbertum a pueritia ejusdem congregationis nutritum, ut hunc sibi scriberet librum, devote expetiit, qui paternę obtemperans petitioni devotissime hoc injunctum opus, Domino manum ejus regente, sic complevit, omnium beneficiorum cistertiensis ecclesię ab eodem abbate concessa sibi participatione. ?? 75 [1124] ?? Le scribe Oisbertus, de Saint-Waast d’Arras écrit, pour l’abbé de Cîteaux un manuscrit de l’expositio sancti Jheronimi presbiteri super Jheremiam prophetam; ce scribe participera désormais aux suffrages de l’Eglise de Cîteaux. ¶ Ce manuscrit fut demandé — et l’association de prières conclue — certainement au cours du voyage que l’abbé Etienne fit en Flandre en 1124, au moment de la défection d’Arnold, abbé de Morimond, avant la mort de Calixte II (13 décembre 1124). Pour la discussion de cette date, voir Vacandard, Vie de s. Bernard, 1e édit., p. 162, n° 4, et 166, n° 4 (Cf. s. Bernard, Epist. 4 et 359). A. Original, bibliothèque Dijon, ms. 130 (97), f. 103v. a. Catalogue de la bibliothèque de Dijon, Paris 1889, p. 34-35. Benedicta gloria Domini de loco suo qui per presentiam domni abbatis Stephani cistertiensis, vere religiosi viri, atrebatenses fratres Nobiliaci cęnobii beati Vedasti episcopi quondam visitavit et visitando in consortium mutuę fraternitatis conjunxit, et conjungendo valde ob tam amabile beneficium in Domino exhilaravit. Idem vero memorabilis abbas fratrem Oisbertum a pueritia ejusdem congregationis nutritum, ut hunc sibi scriberet librum, devote expetiit, qui paternę obtemperans petitioni devotissime hoc injunctum opus, Domino manum ejus regente, sic complevit, omnium beneficiorum cistertiensis ecclesię ab eodem abbate concessa sibi participatione. ?? 76 [1124] ?? Miniature représentant les abbés de Cîteaux et de Saint-Waast d’Arras; tous deux, aux pieds de la Vierge, tiennent leur crosse et l’église de leur abbaye. Entre les deux, le scribe Oisbertus de Saint-Waast offre un livre ouvert. ¶ Cette miniature, exécutée à Arras ne reproduit certainement pas, d’après ce que nous savons par ailleurs d’elle, l’église de Cîteaux. Original: ms. Dijon 130 (97), f. 104, reproduit: Ch. Oursel, La miniature à l’abbaye de Cîteaux, pl. LI. — Dom Paul Blanchon-Lasserve, Ecriture et enluminure des manuscrits, IXe-XIIe s., Solesmes et Saint-André-lez-Bruges, s. d., fasc. X, pl. LXXXVIII. ?? ?? 77.I [Vers 1125] ?? I. Le duc Hugues II, Garnier de Sombernon et leurs familles donnent à Cîteaux les biens qu’ils détiennent à Vernolle et Civry[-en-Montagne]. ¶ Cet acte ne se laisse pas dater facilement. La présence de la plupart des personnages suggère les années avoisinant la date proposée. D’autre part, il est certainement antérieur à la fondation de l’abbaye de la Bussière (n° 85), par le même Garnier de Sombernon. ¶ Le nom de Vernolle est aujourd’hui par un lieu dit de la commune de Grosbois-en-Montagne (Section O); Vornoles en 1274 (12 H 141). Les copistes des cartulaires ont lu: Vervals. A. Original perdu. B. Copie début du XIIIe s., cartulaire 166, f. 96r-v, n° 1. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 92, n° 1. D. Copie XIIIe s., cartulaire 169, f. 84v, n° 1. a. Petit, Ducs capétiens, I, p. 478, n° 196. Notum facimus cunctis sancte ecclesie filiis, quod Hugo dux Burgundie et uxor ejus Mahaldis ac filii eorum, Warnerius quoque de Sumernun et mulier ejus Mabilia ac filius eorum Harverius, Albertus etiam et conjunx ejus Agnes, concesserunt monachis sancte Marie cysterciensis cenobii quicquid in fundo qui vocatur Vernals et fundo qui vocatur Civeri habebant pro redemptione animarum suarum. ?? 77.II [Vers 1125] ?? II. Fromond de Saint-Beury, Henri de Drée et Humbert Bucce agissent de même. Gui de Grosbois [en Montagne] cède également ce qu’il possède en ces lieux, y compris la dîme. ¶ Cet acte ne se laisse pas dater facilement. La présence de la plupart des personnages suggère les années avoisinant la date proposée. D’autre part, il est certainement antérieur à la fondation de l’abbaye de la Bussière (n° 85), par le même Garnier de Sombernon. ¶ Le nom de Vernolle est aujourd’hui par un lieu dit de la commune de Grosbois-en-Montagne (Section O); Vornoles en 1274 (12 H 141). Les copistes des cartulaires ont lu: Vervals. A. Original perdu. B. Copie début du XIIIe s., cartulaire 166, f. 96r-v, n° 1. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 92, n° 1. D. Copie XIIIe s., cartulaire 169, f. 84v, n° 1. a. Petit, Ducs capétiens, I, p. 478, n° 196. II. Similiter fecerunt Fromundus de sancto et filius ejus Elarandus, Henricus quoque de Drige, Humbertus etiam cognomento Bucce et mulier ejus Parum Pulchra nomine, eo tenore ut singulis annis predicti monachi pro istis terris reddant Fromundo antedicto duos sextarios annone, et Henrico similiter duos, Humbertoque unum. Medietas hujus annone erit frumentum et medietas hordeum. Hec annona nec melior nec pejor illius terre erit, sed medie temperata. Wido de Grosbosc et filii ejus Hodierius, Segwinus Paganus etiam similiter fecerunt, concedentes monachis quicquid in predictis terris habebant. Et hii sunt testes: Garnerius de Summernun, Albertus de eodem castro, Hugo prior monachus divionensis, Robertus capellanus, Robertus de Albini, Pontius et Belinus de Grosbosc. Decimam harum terrarum dimiserunt monachis Frumundus et filius ejus Heylerandus, Henridricus de Drige, et Humbertus Buce et mulier ejus Parum Pulchra nomine et Rainnerius etiam et filius ejus Wido; cujus Rainnerii et ejus filii sunt testes: Reinaldus de Durneie, Hugo dominus castri Gissiachi, Hemericus de Colengii, domina castri sancti Baldrici in quo ipse Reinerius et filius ejus habitant. Testes vero aliorum de decima et de donis supradictarum terrarum sunt: Hugo de Barnei, Johannes prepositus, Tebaldus Warrel, Radulfus faber, Tebaldus hospitalis, Simon de Gilli. ?? 78 [Vers 1125] ?? Jobert, fils du chevalier Ponce de Vergy élève une réclamation au sujet de la vente du domaine de Gergueil que son père avait faite à Elisabeth de Vergy (n° 48). Dans le même temps, son père, sa mère et lui-même protestent contre les dons faits à Cîteaux de terres sises à Brétigny et Gémigny par Eudes le Riche (n° 39, VIII), Pierre le Maréchal et son frère (n° 39, IV), prétendant que Eudes et les deux autres tenaient ces terres d’eux-mêmes. Les cisterciens achètent la paix au prix de vingt sous et d’un [habit] de futaine. Les frères et sœur de Jobert louent cette vente; enfin Ponce et sa famille accordent aux cisterciens toutes les possessions sur lesquelles eux-mêmes avaient pu élever une revendication. ¶ Le terme Cistercium indique une époque probablement postérieure à 1115/1119; cet acte est postérieur au n° 48; de plus l’absence ici d’Elisabeth de Vergy, qui disparaît vers 1125; la disparition du chapelain (de Gilly) Gales, remplacé par Thibaut, ici présent, invitent à placer cet acte vers 1125. Arnoul Cornu est attesté pour la dernière fois en 1132 (H 1050). TEXTE, ci-dessous, n° 79, II. II. Post hec Geobertus, filius predicti Pontii et Aveline, conquestus est de venditione antedicte terre Gergulii, dicens se hoc factum nunquam laudasse, paterque ejus et mater et ipsemet eodem tempore conquesti sunt de terra Brittiniaci fundi et Gyminiaci dicentes se numquam laudasse donum quod Odo Richi miles virziacensis castri et Petrus maniscaldus ac frater ejus Rainaldus monachis cisterciensis ecclesie de predictis terris fecerunt. Nam as terras hactenus de ipsis tenuisse dixerunt ante scriptum Odonem et ceteros supra nominatos. Propter quos clamores monachi predicti dederunt eis .XX. solidos et fustanium unum et ipsi videlicet Pontius et Avelina et filii eorum Geobertus et Rainaldus et Acherius ac soror eorum Isabel nomine laudaverunt monachis venditionem seu donum predictarum terrarum. Nam sorores illorum Aldevius et Ermengardis tunc temporis erant inscie et pro nimia puericia necdum fari valentes. Indulserunt etiam illa die quicquid de terris vel pratis seu silvis vel de aliqua re magna vel parva de monachis illis hactenus conquerebantur. Hujus autem indulgentie seu concessionis donum super altare sancte Marie apud Cistercium posuerunt Pontius predictus et Odo cognomento viridis avunculus sepedicti Geoberti, pro se et Geoberto et fratribus ejus. Et hi sunt testes: Teobaldus capellanus, Robertus de Nui, Walterius presbiter, Hugo Bulgun, Leotbaldus de Manni, Hugo albus, Wido et Milo filii Hugonis predicti, Arnulfus fortunatus, Odo molendinarius. ?? 79 ?? ?? Notice relatant les démêlés de Ponce [de Vergy] et de sa famille avec Cîteaux (n° 48, 49 et 78). ?? A. Originaux supposés, disparus. B. Notice d’après A, disparue, dont copies: C. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 96v-97, n° 2. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 92v-93r, n° 2. E. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 84v, n° 2, d’après B. a. Duchesne, Vergy, p. 113. — b. Petit, Ducs capétiens, I, n° 194. I. Notum sit omnibus quod domina virziacensis castri, Elizabeth nomine, pro terra Gergulii quam Pontius et uxor ejus Avelina et Odo frater ejusdem mulieris illuc usque tenuerant, dedit eis nummos et panes quos reddere solent homines de Wallurhe et de Quinci pro affuiagio silve de Engincurt et dedit eis fuiagium de Segroith et sex sextarios annone et unum quartarium in valle Vergiaci et terram Amieti de Merhre exceptis vineis et dimidium molendinum Durandi cum terra eidem molendino pertinenti vel .X. solidos, si molendinum nequit quietum facere. Dedit eis etiam justiciam illam quam habebat in Arnulfo de Puisath, et quietum clamavit Deo de placito generali, ita quod et Arnulfus et qui in eadem manebit, quietus erit inde a domina et a Pontio. Hec dedit eis domina ut Gergulium redderent liberum Deo et sancte Marie cisterciensi. Pro quo etiam et Hugo albus dedit eis hoc quod habebat in decima de Nui pro redemptione anime sue. Insuper dedit eis domina duos equos et quatuor libras et .X. solidos et nodellum aureum. Kalendis igitur aprilis in castro virgiacensi, apud sanctum Dionisium coram clericis et militibus castri et alio populo, reddiderunt idem Pontius et Odo et Avelina totam terram de Gergulio in manu domine, ita quod omnino nichil sibi retinuerint, nisi forte si idem Pontius proprios porcos, non alienos, ponere voluerit in silva, ponet absque datione mercedis. Et si domum propriam in Virziaco vel in Ternant edificare voluerit, accipiet ligna in silva Gergulii. Dedit etiam idem Pontius pro anima sua predicto monasterio unum mansum quod in Gergulio emerat de proprio censu. Diffinitum est etiam ut si forte domina vel heres ejus Pontio et Odoni vel heredibus eorum aliquo tempore voluerint facere de his injuriam, non revertentur pro hoc ad recuperandum super Gergulium vel in rebus monasterii, sed semper ad eandem dominam vel ad heredes ejus. Hoc concesserunt et ut scripto firmaretur jusserunt. Domina vero receptam terram Gergulii ex integro reddidit eam totam integre et pure, nil sibi penitus retentans, sancte Marie cisterciensi, in manus monachorum ejusdem loci Johannis et Nevelonis, pro anima sua et antecessorum suorum, presentibus et videntibus et audientibus testibus subscriptis: Henrico archipresbitero et canonicis Henrico, Hariero, Gisleberto, Leibaldo crasso et filiis ejus Setfrido et Guidone et Odone. Sunt etiam testes: Hugo albus et Arnulfus cornutus et filius ejus Rainaldus, Odo de Muilli, Rotfridus de Ursentio, Bernardus de Porta cum duobus filiis suis Gaulterio et Belesmo, Acardus prepositus, Richardus palmerius, Robertus, Wido, Arnulfus. II. Post hec Geobertus, filius predicti Pontii et Aveline, conquestus est de venditione antedicte terre Gergulii, dicens se hoc factum nunquam laudasse, paterque ejus et mater et ipsemet eodem tempore conquesti sunt de terra Brittiniaci fundi et Gyminiaci dicentes se numquam laudasse donum quod Odo Richi miles virziacensis castri et Petrus maniscaldus ac frater ejus Rainaldus monachis cisterciensis ecclesie de predictis terris fecerunt. Nam as terras hactenus de ipsis tenuisse dixerunt ante scriptum Odonem et ceteros supra nominatos. Propter quos clamores monachi predicti dederunt eis .XX. solidos et fustanium unum et ipsi videlicet Pontius et Avelina et filii eorum Geobertus et Rainaldus et Acherius ac soror eorum Isabel nomine laudaverunt monachis venditionem seu donum predictarum terrarum. Nam sorores illorum Aldevius et Ermengardis tunc temporis erant inscie et pro nimia puericia necdum fari valentes. Indulserunt etiam illa die quicquid de terris vel pratis seu silvis vel de aliqua re magna vel parva de monachis illis hactenus conquerebantur. Hujus autem indulgentie seu concessionis donum super altare sancte Marie apud Cistercium posuerunt Pontius predictus et Odo cognomento viridis avunculus sepedicti Geoberti, pro se et Geoberto et fratribus ejus. Et hi sunt testes: Teobaldus capellanus, Robertus de Nui, Walterius presbiter, Hugo Bulgun, Leotbaldus de Manni, Hugo albus, Wido et Milo filii Hugonis predicti, Arnulfus fortunatus, Odo molendinarius. ?? 80 [1127-1133] Chapitre de Cîteaux. Renaud III, comte de Bourgogne affranchit des droits de tonlieu, des redevances sur les achats et les ventes, dans toute l’étendue de son comté, toutes les personnes appartenant à l’Ordre de Cîteaux. ¶ Cette concession fut faite par Renaud III (1127-1140) en présence de l’abbé Etienne Harding, soit avant [septembre] 1133. Acte connu par la charte de renouvellement, ci-après, n° 105. ?? ?? 81 [Vers 1130-1140] ?? Bouchard, prieur de Saint-Vivant de Vergy, donne à Cîteaux ce que son église possède au territoire contigu à celui de Cîteaux; il donne également ses possessions de Latrecey, Toutenant et Moisey. ¶ Bouchard est attesté en 1131 et 1136. Cette donation est contemporaine des suivantes. ¶ Le terrain concédé se trouve à l’est de Cîteaux; il est limité par la Vouge (Vulgis), la «voie sauneresse», le territoire de Saules et le bief de la Vouge (becium Securris). Sur la «voie sauneresse», voir J. Richard, Passages de Saône aux XIIe et XIIIe s., dans Annales de Bourgogne, XXII, 1950, pp. 249-252. A. Original perdu, connu par B. B. Notice du XIIe s., cartulaire 169, f. 4r, n° 7. Brucardus prior vergiacensi cum consensu capituli sui concessit Deo et beatę Marię cisterciensi, fratribusque ibi Deo servientibus quicquid ęcclesia sancti Vincentii de Verziaco castro cui, Deo volente, preerat, jure possidebat in territorio cisterciensi contiguo, quod ex una parte aqua Vulgis dividit, ex alia, strata publica que salinaria vocari solet, ex tercia quoque parte territorium illud quod Saulas vocatur, ex quarta vero, benum illud quod Securris vocari solet, quod tamen dux Burgundie suum esse dicebat; illam etiam partem maresci de Flagiaco, quam ejusdem ville Flagiaci scilicet homines cisterciensis ęcclesię fratribus determinaverunt; quicquid etiam habebat in territorio lastricensi, musiacensi et tontenensi. In cujus concessionis memoriam cistercienses fratres verzacensi ęcclesię per singulos annos .VIII. solidos divionensis monete reddituros se spoponderunt. ?? 82 [Vers 1130-1140] ?? Henri de Pagny cède à Cîteaux la moitié du meix où habite son frère. Les cisterciens achètent l’autre moitié et un journal de terre que possède Jean de Pagny; meix et terre sont sis au territoire de Latrecey. ¶ Henri et Jean de Pagny n’appartiennent pas à la famille seigneuriale de ce nom; ce sont de simples habitants de ce village. A. Original perdu, connu par B. B. Notice, fin du XIIe s., cartulaire 1, f. 6v, n° 24. Henricus de Panniaco concessit sancte Marie cisterciensi fratribusque ibidem Deo servientibus medietatem mansi in quo frater ejus Bernardus Biola domum habebat; cujusdam est excluse medietatem et quoddam jornale quod Johannes quidam de Panniaco, Tescenne filius, habebat in vadimonio, quod et monachi cistercienses redemerunt. Que tria infra territorium lastriciense esse noscuntur. Hujus doni testes: Theodericus presbiter, Walo capellanus ejus de Panniaco, Waldricus de Lastricio, Philibertus de Chalgeio. ?? 83 [Vers 1130-1155 août] ?? Le pré que Cîteaux possède à Orsans a été donné par diverses personnes dont les noms sont rapportés ci-dessous; on a inscrit en interligne ce que chacun d’eux reçut en échange. ¶ Ces acquisitions furent faites avant août 1155, date à laquelle Gui de Vergy cesse la réclamation qu’il élevait depuis longtemps au sujet de ce pré (n° 149). Rien n’empêche qu’elles soient contemporaines des donations sur Latrecey (ci-dessus, n° 81 et 82 et ci-après n° 96) et sur Saules (n° 115), au sujet desquelles Gui de Vergy proteste également. A. Original perdu, connu par B. B. Notice du XIIe s., cartulaire 169, f. 6r, n° 19. Hec sunt nomina hominum illorum qui pratum de Ursenz nobis dederunt. Superscribitur autem nominibus singulorum quantum quisque pro hoc pecunię accepit. ##IIII solidos Minutus pro sua parte prati; XII solidos Johannes piscator frater ejus; X solidos Humbertus de Barges cum filio suo Clarino; pro anima sua Furrarius frater ejus; XX.IIII sol. Achardus et frater ejus Wido; bichet frumenti et quartal fabarum Lambertus piscator; II sol. et VI denarios et sextarium vini Bernardus pullus; X. sol. et unam cappam Pontius decanus et Humbertus nepos ejus; pro animabus suis Humbertus et fratres ejus Theodoricus et Burguinus; pro anima sua Wido presbiter; pro salute animarum suarum Hubertus et frater ejus Aillardus; V. sol. Brutinus de la Rua; IIII. solidos Beatrix et soror ejus Berta; pro anima sua Petrus prepositus; XV. solidos Brunez piscator; II solidos et duos panes Bernardus et filius ejus Bonus Amicus; XV. sol. Beliet et filius ejus Pavillet; III. solidos Oldiard et filii ejus Girardus et Robertus; Hubaldus et filius ejus Stephanus partem suam prati nobis cum pace reliquerunt quia participes extiterant in quadam sue nobis male ablata; XVI. denarios Girardus de Burgel et fratres ejus Reinaldus et Brunez; pro anima sua Pontius de Arcunci; pro salute animarum suarum Frauburc et filii ejus Paganus et Belinus; IIII. solidos Bonardus et uxor ejus Jornet; pro anima sua Petrus d’Eschinu; II. solidos Andreas et filius ejus Theodericus et Humbertus frater Andree. ?? 84 [Avant 1131] Saint-Jean d’Angély. Henri [de Pouilly-sur-Saône], abbé de Saint-Jean d’Angély, donne la terre de Toutenant qu’il avait reçue de son frère Hugues et de son neveu Girard [de Pouilly]. ¶ Henri de Pouilly fut abbé de Saint-Jean d’Angély de 1104 à 1131 (Gallia christiana, II, 1101). A. Original perdu. B. Copie début XIIIe s., cartulaire 166, f. 78r, n° 1. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 49r, n° 1. D. Copie XIIIe s., cartulaire 169, f. 36r. E. Copie XVe s., cartulaire 191, f. 159. F. Copie début XVIe s., cartulaire 184, f. 5. Notum esse volo omnibus tam presentibus quam futuris quod ego Haynricus angeliacensis servus indignus, terram super fluvium Segunnam in bisuntino territorio sitam, que Tentenens appellatur, michi a fratre meo Hugone filioque ejus Gerardo donata est, do et concedo beatę Marię Dei genitrici et fratribus cisterciensibus in perpetuum possidendam, ob salutem anime prenominati fratris mei Hugonis et meę predecessorumque meorum, ita tamen ut cistercienses fratres predicte angeliacensis ęcclesię singulis annis persolvant. Hoc autem factum est apud Angeliacum. V. idus julii. Hujus rei testes sunt: Gregorius prior, Arlebaudus subprior, Hugo prepositus, Hugo Berardi, Ansculfus infirmarius, Willermus sacrista. Hoc etiam frater Girardus nepos illius abbatis laudavit et Teobaudus monachus. ?? 85 1131, 21 mars ?? Fondation de l’abbaye du Vaul Sainte Marie (la Bussière), au diocèse d’Autun, dixième fille de Cîteaux, par Garnier de Sombernon, sur le territoire d’Aseraules. ?? TEXTE: ms. Dijon 1003, recueil factice, f. 136r-v, Cartulaire de la Bussière, f. 1. In nomine sancte et individue Trinitatis, anno ab incarnatione Domini M.C.XXXI. fundata est abbatia de Aseraule a domno Garnerio de Sombernon, qui in primo capitulo, quod ibi fuit, per manum venerabilis Stephani cisterciensis abbatis secundi dedit monachis et omnibus successoribus eorum quicquid habebat in toto territorio et appendiciis ejus, quod Tres Valles nuncupatur. Hoc autem fecit presente et laudante filio suo Herveio. Hujus tam pie actionis testes fuerunt prefatus Stephanus Cistercii abbas, Willermus ejusdem loci abbas, sanctum quoque duodecim monachorum collegium, quod de Cistercio venerat, seculares namque qui aderant, videlicet Aubertus de Dreis, Dodo de Marigniaco, Garnerius de Ageyo, Arnulphus de Eschannay, Dodo et Albertus fratres ejus et Odo Warrellus pluresque alii. Factum est autem hoc temporibus Stephani eduensis episcopi, Guilenchi lingonice civitatis episcopi et Hugonis Burgundie ducis. ?? 86 1131, 5 septembre ?? Fondation de l’abbaye du Miroir, au diocèse de Lyon, onzième fille de Cîteaux, par Humbert de Coligny. ?? Janauschek, Origines, I, p. 20, n° xlvii. TEXTE, d’après d’Achery, Spicilegium, XIII, 311 (nova edit. III, 486). Anno ab incarnatione Domini M.C.XXXI., Humbertus Coloniacensis construxit abbatiam, quae Miratorium dicitur, in archiepiscopatu Lugdunensi, tempore domini Petri archiepiscopi et Willelmi comitis Matisconensis, a quo terram eamdem tenebat, deditque fratribus ibidem Deo servientibus, consensu et concessu uxoris et filiorum suorum Guirrici, Humberti et Willelmi comitis, omnem terram quam ibi habebat et nemus eidem contiguum, quod Bileium dicitur ... ?? 87 1131, 5 novembre ?? Installation d’une colonie monastique venue de Cîteaux dans l’ancienne abbaye bénédictine de Sestri Ponente, dans l’archidiocèse de Gênes, en Ligurie. L’abbaye cistercienne prend le nom de San Andrea di Sestri; elle est la douzième fille de Cîteaux. ?? Janauschek, Origines, I, p. 22, n° L. ?? ?? 88 [1131] ?? Lettre de l’abbé Etienne Harding à T[hurstan], abbé de Sherborne; il lui rappelle que lui-même fut moine à Sherborne avant d’aller outre mer [aux tombeaux des Apôtres, à Rome, et d’entrer à Molesme] et il exhorte à la vertu les religieux de son ancien monastère. ¶ C’est, selon Janauschek, en mars 1131 que l’Ordre cistercien vit s’ouvrir son quarantième monastère. ¶ Sherborn, monastère bénédictin, comté de Dorset, Angleterre. A. Original perdu. B. Cambridge, Jesus College Library, ms. 34 (Q.B. 17), f. 108v, provenant de l’abbaye cistercienne de Rievaulx. a. H. Talbot, An Unpublished Letter of St. Stephen, dans Collectanea Ordinis Cisterciensium Reformatorum, III, 1936, p. 68-69. TEXTE, d’après a. T. venerabili abbati Scireburnie et congregacioni sibi a Deo commisse, frater Stephanus cisterciensis ecclesie servus, Christum cum dileccione timere et cum timore diligere. Epulare offitium est alloqui absentes quasi presentes et conjungere per caritatis contubernium, quos intervalla locorum ab invicem secludunt. Unde, quia os nostrum et caro nostra estis, commoneo vos ut me pauca scribentem patienter paululum sufferatis. Ego monachus vester fui et in baculo meo mare transivi, ut in me omnium vestrum minimo, nullius momenti apud vos, Dominus divitias misericordie sue demonstraret et vos ad emulandum me provocaret. Vas enim vacuum, velut vivus fons sicut voluit, implevit, ut vos qui meliores sanctissima parentela eratis, religionem fortiter tenere et de Domino presumere auderetis. Nunc enim qui solus de terra mea et pauper egressus sum, dives et cum XL turbis viam universe carnis letus ingredior, securus expectans denarium operariis fideliter in vinea la>r et filiis Constantino et Stephano, dedit Deo et sancte Marie Cistercii jure perpetuo possidendum, per manum Humberti abbatis de Roseriis .XX. solidos quos singulis annis accipere solebat de caldaria salinaria apud Salins. Hujus doni testes sunt: Haimo et Audo monachi cistercienses et Lambertus monachus de Roseriis. Quando donum hoc factum est apud Salins, fuerunt hi testes: Landricus miles et soror ejus Hodierna, Stephanus clericus et frater ejus Willermus, Ainardus et Martinus. Cum vero apud Bisontinum, testes sunt hi: Hugo, Dominicus, Bisontius, Stephanus, Wido et Arbertus filius ejus. ?? 122.III ?? ?? III. Le chevalier Landri de Salins donne à Cîteaux dix seilles de saumure et un meix sis à Salins près de la chaudière [de Cîteaux]. ¶ Mention de la chaudière à saumure: n° 122, II. A. Original perdu, connu par B. B. Notice du XIIe siècle, cartulaire 169, f. 4r, n° 3. Landricus miles de Salins, laudante uxore ejus et filiis Hunberto dedit Deo et sanctę Marię Cistercii .X. situlas salinarias coram his testibus: Widone de Mulnet, Stephano clerico et Willermo fratre ejus, Ainardo et Martino. Idemquoque Landricus dedit predicte domui sanctę Marię Cistercii mansum unum prope caldariam nostram situm et coram prefatis testibus. ?? 122.IV ?? ?? IV. Gaucher III, sire de Salins, donne à Cîteaux Martin Lallemand, de Salins. ¶ Acte antérieur au n° 120 (mention du prieur Hugues). A. Original perdu, connu par B. B. Notice du XIIe siècle, cartulaire 169, f. 5v, n° 17. Notum sit universis Christifidelibus quod domnus Gaucherius de Salinis dedit Deo et ęcclesię sancte Marie Cistercii, pro salute animę sue et uxoris ac liberorum suorum, hominem unum apud Salinis, scilicet Martinum Alamannum. Testes: domnus Rainardus abbas Cistercii, in cujus manu hoc factum est, Humbertus abbas Cariloci, Hugo prior Cistercii, Symon cantor, Haimo, Lambertus, Stephanus conversus de Salinis, Johannes prior conversus, Landricus miles de Salinis, Wido de Molnet vicecomes, Symon de Salinis. ?? 123 [1143-1163] ?? Le duc Eudes II et Godefroi de la Roche-Vanneau, évêque de Langres, ménagent un accord entre les cisterciens et les chanoines d’Autun, au sujet du domaine d’Aubaine. ¶ Acte circonscrit par l’avènement du duc Eudes II (1143) et la démission de l’évêque Godefroi (1163). Connu par le texte d’un accord nouveau ménagé entre les deux mêmes parties par Guichard, archevêque de Lyon, le 17 mai 1167 (n° 177). De villa Albanie secundum diffinitionem Odonis ducis Burgundie et Godefridi linguonensis episcopi teneatur. ?? 124 1144, 11 octobre ?? Fondation de l’abbaye de Herrevad, dans l’archidiocèse de Lund, et le royaume de Danemark, quatorzième fille de Cîteaux, sur l’invitation de l’archevêque Eskyll de Lund. ?? Janauschek, Origines, I, p. 80, n° CXCVIII. ?? ?? 125 1145, 26 juin ?? Fondation de l’abbaye de Perseigne, au diocèse du Mans, par le comte Guillaume II de Ponthieu. ?? Janauschek, Origines, I, p. 84, n° CCVIII. C. Brunel, Actes des comtes de Pontieu, p. 52-56, n° XXXII. Gallia christiana, XIV, instr., col. 132, n° xiii. ?? ?? 126 [1145 au plus tôt] ?? Boson de Cruseilles et sa femme [Eglantine], sœur de Girard [II de Pouilly-sur-Saône] donnent à Cîteaux les droits qu’ils ont à Latrecey, hommes, terres, bois, prés et eaux. Ils prient Girard de Pouilly de mettre les cisterciens en possession de ce don et le commettent à sa garde. ¶ Amédée de Clermont, évêque de Lausanne, qui confirme ce don, commença son épiscopat en 1145. A. Original perdu. B. Notice du XIIe s. (incomplète), cartulaire 169, f. 6v. C. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 78r-v, n° 2. D. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 49r, n° 2. E. Copie XIIIe s., cartulaire 169, f. 36. F. Copie XVe s., cartulaire 191, f. 159. G. Copie XVIe s., cartulaire 184, f. 5. H. Copie informe, papier XVIe s., 11 H 988. Notum sit omnibus sancte Ecclesie filiis Bosonem de Crusillis una cum uxore sua, sorore Girardi de Pulliaco, laudantibus duabus filiabus suis, donasse Deo et sancte Marie cisterciensi fratribusque ibidem Deo servientibus quicquid habebat in terra Lastricii, videlicet dominatum ville, nemora, prata, aquas, et hoc per manum domni Amedei lausanensis episcopi. Hujus doni testes sunt hi: Willermus de Montefalconis maritus unius supradictarum filiarum, Willermus rufus de eodem loco, Turumbertus, Americus de Nangim, Aimo de Porgros, Hugo de Genave, Stephanus et Willermus monachi lausanensis episcopi, Willermus de Vinzi monachus de Altacumba. Hoc dono ita parato, Boso de Crusillis et E[glantina] uxor ejus Girardo de Pulliaco sororio viri et uxoris fratri has litteras super dono miserunt. Dilectissimo fratri suo Girardo de Pulliaco, soror ejus E[glantina], uxor Bosonis de Crusillis et maritus ejus Boso sic transire per bona temporalia ut non amittat eterna. Sciat dilectio vestra quod illo a quo est omne datum optimum et omne donum perfectum inspirante, concessimus imperpetuum Deo et beatę Marie cisterciensi fratribusque inibi Deo servientibus, pro remedio animarum nostrarum, patrum et matrum, fratrum et sororum nostrarum, quicquid jure habuimus in territorio lastriciacensi in hominibus, in terris, in aquis, in nemoribus in pratis. Ut vero et vos ipse in ista elemosina partem coram Deo et honorem ante homines habere possitis, mandamus vestre dilectioni et valde precamur, quatinus sancte cisterciensi ecclesie hoc donum sic sedere faciatis, ut omni absque vexatione illud in perpetuum possideat et ut ipsi, abbas scilicet ejusdem ecclesie et alii fratres, gratias vobis inde agant et nos. Ego, Amedeus lausanensis episcopus, omnia que hic continentur sigilli mei impressione confirmo. ?? 127 [1145-1163] ?? Gui II de Vergy ratifie globalement les donations qu’il a faites à Cîteaux dans la combe d’Aubaine, moyennant une rente annuelle de trois sous digenois à la Saint-Denis. ¶ Gui II de Vergy apparaît pour la première fois en 1145 (Duchesne, Vergy., p. 96). D’autre part un accord entre Cîteaux et les chanoines d’Autun fut ménagé par le duc Eudes II et Godefroi de la Roche, évêque de Langres, accord concernant ce domaine. Godefroi de la Roche abdiqua en 1163 (Annales sancti Benigni, ad an. 1163). A. Original 11 H 251. Parchemin, 332 × 78. Une incision double. B. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 44r, n° 8. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 115v, n° 6. a. Duchesne, Vergy, p. 143. Ego Guido domnus Vergiaci notifico presentibus et futuris dedisse me fratribus cisterciensibus quicquid habui in cumba de Albania in mea dominicatura, necnon et illud quod alii de me tenuerunt, ita ut concedam et ratum habeam quicquid ipsi fratres ab illis conquirere potuerint. Et hoc laudavit filius meus Hugo. Dabunt autem ipsi fratres Cistercii mihi annuatim censum trium solidorum divionensis monetę in festo sancti Dionisii. Hujus rei testes sunt: Petrus decanus, Petrus archipresbiter, Petrus presbiter de Nui; Hugo Bujun, Guido de Isorra, Odo crassus, milites. Ligerius, Constanz Rossez, Johannes de Orsans qui tunc erat prepositus. Et ut hoc ratum maneat et firmum, presentem cartulam sigillo meo communivi. V° Crispiacum. Donum Guidonis de Verge de cumba Albanie (XIIIe s.). 128 [1146-1153] ?? Par disposition testamentaire, Simon de Beaugency lègue à Cîteaux un marc d’argent à percevoir tous les ans pour acheter du poisson à tout le couvent lors du Chapitre général. Les moines feront son anniversaire et celui des siens et nourriront un pauvre. ¶ Ce testament fut rédigé lorsque l’évêque Manassès de Garlande occupait le siège d’Orléans, c’est à dire au plus tôt en 1146. Simon de Beaugency était mort en 1153. A. Original, archives du Loiret, G. 224 (colonne I, lignes 48-50). a. Thillier et Jarry, Cartulaire de Sainte Croix d’Orléans, Paris, 1906, in-8°, p. 7, n° V (p. 10). Ego Simon [balginciacensis dominus] do annuatim pro mea et Radulphi mei patris et domine Adenordis et mei heredis, qui hoc concesserit, animabus, marcam argenti monachis de Cistello ad emendum pisces toti conventui, quando tenebunt capitulum. Ipsi vero facient annuatim et omnium supradictorum anniversarium et meum, et pro nobis pascent unum pauperem. ?? 129 1147, 17 septembre ?? Fondation de l’abbaye d’Obazine, au diocèse de Limoges, seizième fille de Cîteaux. ?? Janauschek, Origines, I, p. 106, n° CCLXVI. ?? ?? 130 [1147] ?? Guillaume de Marigny[-sur-Ouche], connétable de Bourgogne, partant pour la croisade, donne à Cîteaux des terres sises à Brétigny, en Longefin. ¶ Connu par un accord conclu entre l’abbaye et Eudes de Marigny, fils du connétable, en 1167 (n° 179). ?? ... terra quam dedit pater ejus iturus Iherosolimam fratribus Cistercii apud Brittiniacum, in finibus Longe famis ... ?? 131 1147 [fin mars?] ?? Le pape Eugène III, prié par l’abbé Renard et ses religieux, agrandit de tous côtés le cimetière de l’abbaye et il le bénit liturgiquement. On limite le terrain ainsi défini en y plantant des croix de bois. ¶ Le pape Eugène III séjourna à Cîteaux du 14 au 17 septembre 1147, lors du Chapitre général. Toutefois, il a pu visiter l’abbaye à la fin de mars 1147; c’est, pensons-nous, à ce moment et très probablement avant de renconter le roi Louis VII à Dijon (Annales s. Benigni, an. 1147, MGH. SS., t. V, p. 44), qu’il a béni ce cimetière. ¶ Ce récit fait suite au texte de l’Exordium parvum, dans un certain nombre de manuscrits. A. Dijon, Bibliothèque municipale, ms. 633 (378), f. 228. B. Dijon, Bibl. munic., ms. 589, f. 39 (XVe s.), d’après A. a. Guignard, Monuments primitifs, p. 75. Anno incarnationis Domini .M.C.XL.VIII. sancte memorie Eugenius papa, rogatu Lodovici piissimi regis francorum ad Gallias transiens, venit Cistercium ibique a domno Rainardo ejusdem loci abbate et a fratribus rogatus, cimiterium eorum in majori quam fuerat spatio dilatavit, aditiens ei non minimum terre spatium ex omni parte per girum atque sollemniter, sicut moris est, benedicens, crucibus ligneis totum ipsius cimiterii ambitum per plura loca distinguentibus, sicut usque hodie cernitur, locum summa veneratione haberi apostolica auctoritate sanctivit atque in eos qui illum quoquomodo violaverint, districte animadversationis sententiam promulgavit. ?? 132 [1148-1150] ?? Accord conclu entre les abbayes de Moutier-Saint-Jean et de Cîteaux au sujet du village de Saint-Germain de Modéon et de biens sis au même lieu. L’abbé Renard renonce, pour lui et ses successeurs, à toute réclamation ultérieure sur ces biens dont jouira en paix le monastère de Moutier. ¶ Cet accord, passé en présence de Henri de Bourgogne évêque d’Autun, élu en 1148 est antérieur au 16 décembre 1150, date mortuaire de l’abbé Renard. A. Original, 8 H. 351. Parchemin, 125 × 110; repli 17. Une fente. a. [P. Roverius], Reomaus sive historia monasterii s. Johannis Reomaensis, Parisiis, 1637, in 4°, p. 205, ex tabulario reomaensi. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, p. 256, n° 329. Quoniam antiquorum fuit consuetudo ea quę commendare memorię voluerunt monimentis litterarum tradere, eorum doctrinam imitantes, notum fieri volumus tam futuris quam presentibus, quod querela illa et discordia quę fuit inter cisterciensem et reomensem ęcclesiam de loco Sancti Germani de Mundaum et possessionibus ad eundem locum pertinentibus, in presentia domni Henrici eduensis episcopi, versa est in concordiam. Ego enim, Rainardus abbas cisterciensis et conventus ejusdem ęcclesię, possessionem supradictam tranquillam et quietam habere reomensi ęcclesię concessimus. Nullam enim inquietationem sive a nobis, sive a nostris successoribus ęcclesiam reomensem sustinere voluimus super his. Unde ea quę supra diximus, et scripto commendavimus et sigillo nostro confirmavimus. Hujus concessionis testes sunt: domnus abbas Airardus de Persenia prior Cistercii Lutegerius et Angelerius ejusdem loci monachus et Stephanus lombardus et Hugo pauper et Aymo et Simon precentor et Otto hospitalarius et Willelmus anglicus et Thomas scriptor ejusdem loci monachi et domnus abbas Petrus reomensis et Boso ejus monachus. ?? 133 (1149 mi-septembre) ?? Baron, sous-diacre romain lègue en mourant aux églises de Clairvaux et de Cîteaux ce qu’il avait déposé à Cluny. Pierre le Vénérable renonce en faveur des cisterciens à ses droits sur ce legs. ¶ Les allusions aux élections épiscopales de Grenoble et de Beauvais, contenues dans le texte intégral des lettres indiquées ci-dessous et dans la réponse que fit saint Bernard (epist. 389), amènent à l’année 1149 (élection de Geoffroi à Grenoble et de Henri de France à Beauvais). Cette lettre fut écrite au moment où se tenait le Chapitre général de Cîteaux. Cf. Vacandard, Vie de saint Bernard, II, p. 496 et note 1. TEXTE: Petri Venerabilis, abbatis cluniacensis, Epistol. lib. VI, n° 3 (P.L., t. 189, col. 403). ...De testamento domini Baronis, romani subdiaconi quod vestrae claraevallensi et cisterciensi ecclesiae, ex his quae apud nos deposuerat, moriens fecisse dicitur, factum est quod a quibusdam personis qui sibi ab eo injunctum esse dicebant, mihi scriptum est. Volo tamen vos scire, quia sicut quidam, ut puto, testes veredici adstruunt, plus vobis in his contulit gratia cluniacensis abbatis quam testamentum Baronis. Scio quidem nec adeo expers sum divinarum vel humanarum legum ut nesciam quod per posterius testamentum et legatum et fidei commissum causa mortis rata sunt. Sed lego tamen alibi: “Nihil tam juri naturali conveniens est quam voluntatem Domini, volentis rem suam in alium transferre, ratam haberi”. Hoc ideo dico quia, sicut testes praemissi fatentur, quidquid Cluniaci deposuerat, totum Cluniaco dederat, nisi forte eum recipere contingeret, antequam praesentem vitam finiret. Nolui tamen hoc uti privilegio, sed quod juxta illorum testimonium meum esse credebam, vobis vestrisque concessi... ?? 134 [Vers 1150, avant 1152] ?? Hugues de Château-Thierry donne à Cîteaux un manuscrit de la Vita s. Martini de Sulpice Sévère suivie des Dialogi Severi de virtute heremitarum libri III. ¶ Thibaut IV, comte de Blois, dont Hugues est dapifer, mourut en 1152. Dijon, Bibliothèque municipale, ms. 653, f. 222. Hunc librum Hugo de Castro Teodorico, Teobaldi comitis blesensis dapifer, scribi fecit et pro sua suorumque salute ecclesie dedit cisterciensi. ?? 135 [Vers 1150?] ?? Achèvement de la deuxième église de Cîteaux. ¶ La construction de cette église est fixée vers 1140-1150 par Curman, Cistercienser-orden Byggnadkonst, Stockholm, 1912, I, p. 59. Plan dans P. M.-A. Dimier, Recueil de plans d’églises cisterciennes, Aiguebelle et Paris, 1949, pl. 79 et p. 99. ?? ?? 136 [Vers 1150-1155] ?? Maurice de Barges donne à Cîteaux l’emplacement nécessaire pour construire un moulin près de Saulon-la-Chapelle. Il se réserve l’usage de ce moulin un jour par semaine. ¶ Vilain était prêtre de Fénay en 1155 (Cf. n° 149); la présence des moines Robert, Aimon et un autre Robert renforce cette hypothèse. ¶ Il s’agit ici du moulin appelé plus tard: Moulin au Portier, entre Saulon-la-Chapelle et Saulon-la-Rue. A. Original supposé, perdu, connu par B. B. Notice du XIIe s., cartulaire 169, f. 4r, n° 4. Mauricius de Barges laudante uxore sua Oldierna dedit Deo et sancte Marie Cistercii locum quendam ad molendinum construendum qui situs est juxta Salun la Capella ex quo videlicet molendino nichil sibi penitus retinuit preter unum diem in septimana. Propter quod promisit se garantiam portaturum ubicumque necessitas exegisset. Testes: Robertus et Haimo atque alius Robertus monachi cistercienses, Wilannus presbiter de Fainai, Anserus et filius ejus Divion, Pontius de Fainai, Dominicus de Salun. ?? 137 [Vers 1150-1155] ?? Robert le Maire, d’Argilly, donne le meix de Biz avec toutes ses dépendances. Le locataire du meix le louera quatre sols par an et un setier d’huile, s’il le veut. ¶ Boniol, forestier ducal à Argilly, est cité en 1131 (Arch. Côte d’Or, H 700), 1151 (n° 140), 1151/1155 (n° 144). A. Original supposé, perdu, connu par B. B. Notice du XIIe s., cartulaire 169, f. 4v, n° 9. Robertus major de Argilli, laudantibus filiis suis Humberto presbitero, Hugone majore, Wiardo et Pontio, dedit et concessit Deo et sanctę Marie cisterciensi mansum quoddam quod dicitur de Biz cum universis pertinentiis suis. Mansi hujus mansor singulis annis pro censu .IIII.or solidos reddit vel sextarium olei si voluerit. Testes: Frumundus presbiter, Boniolus forestarius, Robertus de Balaun, Andreas Minnol. ?? 138 [Vers 1150-1165] ?? Renaud, neveu de Robert-Girbert, donne à Cîteaux ce qu’il possède au bois de Maleria sis à Argilly. ¶ Le moine Robert-Girbert, originaire vraisemblablement de Meursault, est nommé en 1151. Un autre Robert-Girbert, un laïc, paraît en 1168-1169. Gui de Marigny, témoin dans cet acte, peut tirer son nom de Marigny-lès-Reullée; il semble cependant qu’il doive être rapproché de Gui de Montréal, peut-être identique à Gui Cayno et très proche des Marigny-sur-Ouche, s’il n’est pas l’un d’entre eux. Une mention du moine Robert-Girbert en 1151 nous le montre témoin avec Gui de Montréal, précisement (n° 139). Ce dernier est connu de 1151 à 1165, environ. Hugues de Chaussetruie (Calcetruie) est un descendant probable de Gautier de Chaussetruie (Scalcetruge) qui paraît au début du XIIe siècle avec Liébaud de Magny et Gautier de Grandchamp (n° 26). A. Original supposé, perdu, connu par B. B. Notice du XIIe siècle, cartulaire 169, f. 4r, n° 6. Rainaudus nepos Rotberto Girberto dedit Deo et sancte Marie Cistercii jure perpetuo possidendum quicquid habebat in nemusculo quod dicitur Maleria. Et hii sunt testes: Guido de Marrinni, Rainaldus Betun, Gislebertus prepositus de Bileni, Rainerius Curtamantica de Pumard, Hugo de Calcetruie, Hugo Girbertus, Rainaldus frater ejus, Haimericus de Chaalgi. ?? 139 1151 ?? Humbert-Arnaud, de Dijon, et sa mère vendent à Cîteaux tout ce qu’ils possèdent à Tarsul, moyennant trois cents sous, six setiers de froment et autant d’avoine, plus une rente annuelle de six setiers de froment et autant d’avoine, à la mesure de Dijon, et un cens de douze sous sur les foires de Dijon. Ce don fut renouvelé, la même année, devant le duc de Bourgogne, Eudes II. ?? A. Original, 11 H 729. Parchemin, 265 × 225; repli 25/31. B. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 24, n° 1. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 62v, n° 1. D. Copie XIIIe s., cartulaire 169, f. 49r. a. Maison de Chastellux, p. 256, pr. xix. — b. Duchesne, Vergy, p. 139 (extrait). INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 324. CHIROGRAPHUM. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Ego Odo, Dei gratia Burgundię dux, omnibus sanctę Ęcclesię filiis. Anno ab Incarnatione Domini .M.C.LI., Humbertus Arnaldus de Divione et mater ejus, collaudantibus fratribus Humberti et sorore ipsius et Odone marito ejusdem, per manum Haimonis rufi de Divione et Werrici de Vergiaco, dedit pro remedio animę suę et parentum suorum domui Cistercii in jus perpetue possessionis quicquid habebat in territorio Tarsullę in terris, silvis, aquis, pratis, pascuis, preter particulam quę dicitur de Feis, acceptis pro hoc dono .CCC. solidis et tribus sextariis frumenti et totidem avene qui eo tempore quatuor libras vel eo amplius valebant. Retinuit preterea censum annuum sex sextariorum frumenti et totidem avenę quale in ipsa terra nasceretur, aut quale in Britiniaco si apud Tarsullam non inveniretur, ejus mensurę qua anno illo divionenses in emptionibus et venditionibus publicis utebantur. Hoc pacto ut si Humbertus vel successor ejus, per se vel per nuntium suum notum, eo die apud Tarsullam, ab illo qui tunc esset magister grangię requireret, et si per culpam predicti magistri non persolveretur, postea redderetur cum lege trium solidorum si eam exigeret. Censum vero .XII. solidorum persolvendum retinuit crastina die Omnium Sanctorum in nundinis Divionis. Pactus est propterea predicti doni guaranciam se omnino portaturum. Hujus doni testes sunt: Willermus abbas de Maceriis et Willermus monachus ejus et Robertus Girbertus monachus Cistercii, et milites: Hugo frater ducis, Wido de Vergiaco, Josbertus vicecomes de Divione, Wido de Monte regali et Cain frater ejus et Willermus de Urgel et Wiardus frater Haimonis de Divione, Odo de Escherei. Donum hoc iteratum est anno eodem coram me Odone tunc duce Burgundie, presentibus his testibus: Willermo abbate de Maceriis, Walanno et Roberto monachis; militibus: Wiardo de Marmeesse, Haimone rufo, Petro dapifero, Humberto decano de Belne, Bono Amico preposito de Divione, Hugone de Marmeesse. Item hoc donum Humbertus Arnaldus et Odo sororius ejus fecerunt in capitulo Cistercii in manu Gotsewini abbatis. Hoc pactum utriusque partis ego Odo Burgundię dux sigilli mei impressione confirmo. ?? 140 1151 ?? Le duc Eudes II fait savoir que Eudes de Trouhans a donné à Cîteaux tout ce qu’il possédait à Tarsul, mais qu’il s’est réservé la partie du territoire de ce village qui s’étend du côté de Corcelles et de Noiron[-sous-Gevrey] et vers Saulon[-la-Chapelle]. ?? A. Original, 11 H 729. Parchemin, 250 × 227; repli 18; débris de lacs de chanvre. B. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 24v, n° 2. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 63r, n° 2. D. Copie XIIIe s., cartulaire 169, f. 49. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 325. Notum sit omnibus quod Otho de Troans dedit et concessit Deo et fratribus Cistercium inhabitantibus in perpetuam possessionem quicquid habebat in territorio Tharsulle et quicquid ab ipso illic tenebatur in terris, silvis, pratis, pascuis, nichil excipiens ex omni territorio nisi hoc tantum ubi predictum territorium respicit Curcellis et Neirun sicubi extenditur ultra les Haiz prefati monachi sine ejus assensu non accipient. Similiter ubi predictum territorium respicit Salonam ultra fines territorii quod dicitur de Feis sine assensu ejus non accipient. De cetero quaquaversum nichil excipiens totum territorium libere concessit et dedit predictis fratribus et per manum meam, id est Odonis ducis, guarantiam plenam adversus omnes calumpniatores hujus doni se portaturum pactus est. Factum est hoc anno incarnationis Domini .M.C.LI., coram his testibus: Odone decano de Uges, Widone capellano de Ursanz, Angelerio monacho, Haimone, Haganone, Willelmo constabulo, Haimone rufo, Guiardo de Marmeesse, Baldewino de Porta, Boniulo de Argilli, Pontio camerario, Henrico de Castellione, Johanne Balardins, Bono Amico preposito. V°. VI. Donum Odonis de Troens de Tarsulla II. (XIIIe s.). 141 [Vers 1151] ?? Guerri de Vergy donne à Cîteaux ce qu’il possède à Tarsul. ¶ Nous rapprochons cette donation de celles d’Humbert-Arnaud (1151) (n° 139) et de Gui et Eudes de Trouhans (1151-1152) (n° 146 et 147). Connu par la bulle Religiosam vitam d’Alexandre III du 2 février 1165 (n° 175). ?? ?? 142 [Vers 1151] ?? Barthélemy de Corcelles[-lès-Cîteaux] donne à Cîteaux ce qu’il possède à Tarsul. ¶ Cette donation est contemporaine de celles d’Humbert-Arnaud (1151) (n° 139) et de Gui et Eudes de Trouhans (1151-1152) (n° 146 et 147). Barthélemy de Corcelles est un miles vergiacensis. Il est vraisemblablement le fils de Bernard de la Porte (de Porta) et le père d’Humbert de la Porte (cf. J. Richard, Ducs de Bourgogne, p. 261). Connu par la bulle Religiosam vitam d’Alexandre III du 2 février 1165 (n° 175). ?? ?? 143 [Vers 1151-1152] ?? [Herbert], abbé de Saint-Etienne de Dijon et son chapitre donnent à Cîteaux leurs droits sur Tarsul. ¶ Donation contemporaine de la formation du domaine cistercien à Tarsul (1151-1152). Cf. n° 139 à 147. Connu par la bulle Religiosam vitam d’Alexandre III du 2 février 1165 (n° 175). ?? ?? 144.I [1151-1155] ?? I. L’abbé Gosvin commet le forestier ducal à Argilly, nommé Boniol, à la récolte et à la garde de la cire qui peut se trouver dans la forêt de Bagnot et que le duc avait donnée à Cîteaux pour le luminaire de l’abbaye. ¶ Les dates données sont celles de l’abbatiat à Cîteaux de l’abbé Gosvin. A. Original perdu. B. Notice du XIIe s., cartulaire 169, f. 4v, n° 8. I. Ego Goscevinus dictus abbas cisterciensis Boniolo de Argilli curam cere custodiende et recolligende quam dono ducis Burgundie ad opus luminarium domus cisterciensis in nemore Bannol libere et quiete diu possederat, quo ad usque michi sive successoribus et fratribus prefate domus bene placeret et expedire videretur, commisi in presentia domni Roberti prioris, Angelerii, Haimonis, Rotberti Girberti monachorum, eo pacto ut sicut ipsi simplici et bona fide hanc curam commisi, absque omni calumpnia et reclamatione, quandocumque ego sive fratres prefate domus vellent, mutare et alii committere possent. ?? 144.II [1151-1155] ?? II. Attestation du don ducal par le forestier, et reconnaissance de sa commission. ¶ Les dates données sont celles de l’abbatiat à Cîteaux de l’abbé Gosvin. A. Original perdu. B. Notice du XIIe s., cartulaire 169, f. 4v, n° 8. II. Ego Boniolus forestarius de Argilli notum fieri volo omnibus hominibus dominum meum ducem donasse fratribus apud Cistercium Deo servientibus quicquid cere in silva de Bainol inveniri potest. Hujus rei curam a domno Goscevino prefati loci abbatis me suscepisse agnosco eamque tenebo quamdiu ipsi vel successoribus ejus placuerit. ?? 145 [1151-1163] ?? Les chanoines de Saint-Mammès de Langres cèdent à Cîteaux tous les droits qu’ils possédaient au territoire de Tarsul, dans les lieux désignés ci-après: au nord de la rivière de Cent-Fonts; au sud de celle-ci, le terrain qui s’étend à l’est du chemin qui mène de Cîteaux à la chaussée de Saulon; le terrain compris entre le petit bois appelé Haiez et ce chemin n’est cédé que sous condition; enfin ils laissent leurs droits dans cette partie du territoire de Tarsul sise au sud de la Cent-Fonts, là où il touche aux territoires de Cîteaux, de Corcelles[-lès-Cîteaux] et Noiron[-sous-Gevrey], jusqu’au territoire d’Izeure. Les cisterciens recevront le cens qu’avaient coutume de payer aux chanoines les hommes de ce territoire; cependant les cisterciens rendront aux chanoines un setier d’huile chaque année, payable de la Noël au début de Carême, à Dijon, en l’église Saint-Etienne. ¶ Le terminus a quo est donné par la date d’installation des cisterciens à Tarsul, le terminus ad quem par la date d’abdication de l’évêque de Langres, Godefroi de la Roche-Vanneau. ¶ L’identification des lieux décrits n’est pas aisée, par suite des profondes modifications qu’a subies toute cette région, au début du XIIIe siècle en particulier, lorsque les cisterciens détournèrent le cours de la Cent-Fonts pour l’amener à leur monastère. Il semble cependant que le chemin dont il s’agit est celui qui suit, à l’est, le nouveau cours de la Cent-Fonts et se dirigeait vers Noiron, Saulon-la-Chapelle et les Bordes (village disparu, commune de Saulon-la-Chapelle). Le moulin que Cîteaux possédait sur la rivière de Saulon (super aquas Saleun, l’ancienne Cent-Fonts) était sis au village des Bordes. C’était celui de la Vernotte, inter calciata Cistercii et les Bordes (cartulaire 169, f. 3v, n° 14, charte de 1226), en amont du village (cf. cartulaire 169, f. 3r, n° 12). Le petit bois appelé Haiez est à chercher sur l’emplacement actuel de la forêt d’Izeure, vers le sud de «l’Aige d’Henroux» (Commune de Noiron-sous-Gevrey, section Z); il est sans doute identique à «les Haiz» de la charte 140. A. Original, 11 H 729. Parchemin, 80 × 240; repli 10; débris de lacs de chanvre. B. Copie début du XIIIe s., cartulaire 166, f. 25v, n° 5, d’après A. C. Copie 1224, vidimus accordé par Donat, jadis archevêque de Cashel, Yves, abbé du Landais, Guillaume, abbé de la Bussière et Barthélemi, abbé du Miroir, 11 H 729. D. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 63v, n° 5. E. Copie fin XIIIe s., cartulaire 169, f. 50r. F. Copie XVe s., cartulaire 178, f. 7r. In nomine sanctę et individuę Trinitatis. Ego Godefridus Dei gratia lingonensis ęcclesię indignus minister universis matris ęcclesię filiis in perpetuum. Quoniam humana mens et memoria cito labitur et res gestę leviter decidunt nisi litterarum monimentis inserantur, ea quę temporibus nostris acta sunt ne oblivioni tradantur, scripto commendare curavimus. Notum igitur facimus tam presenti ętati quam posteritati quod canonici sancti Mammetis lingonensis ęcclesię concesserunt Deo et beatę Marię Cistercii fratribusque ibidem Deo servientibus perpetuo possidendum quicquid juris habebant in territorio Tarsuule in ea parte aquę in qua villa Saleun et ecclesia de Iseorra sita est et ex altera parte aquę quicquid de eodem territorio habebant a via quę a territorio cisterciensi tendit ad calciatam molendini fratrum cisterciensium quod super aquam Saleun situm est in jusum. Illud autem de hoc territorio quod ipsorum homines de villa Nerun excolebant inter quoddam nemusculum quod appellant Haiez et prefatam viam quę a territorio cisterciensi tendit ad prescriptam calciatam molendini fratrum cisterciensium eomodo concesserunt si in pace excolentium terram illam habere eam possent, vel si decanus eorundem canonicorum sancti Mammetis, Humbertus nomine de Rahi, cui hanc tunc potestatem totum dedit capitulum, re diligenter inquisita, terram hanc sepefatę ęcclesię cisterciensi concederet. Reliquum autem totum quod ipsorum erat de hoc territorio a nemusculo illo quod appellant Haiez usque ad territorium de Iseorra ex ea parte aquę in qua territorium Tarsuule, Cistercii, Curcellarum et Nerun territoriis contiguum est, sepefatis monachis concesserunt, hoc tamen pacto ut si aliqui homines aliquid de territorio illo tenerent pro quo aliquem censum ęcclesię sancti Mammetis per singulos annos redderent, cum illud ab hominibus illis monachi habere possent eundem censum sepefatę ęcclesię sancti Mammetis similiter redderent. Pro quo etiam dono hoc interutrosque statutum est ut singulis annis cisterciensis ęcclesia sextarium unum olei ad mensuram divionensem sepedictis canonicis reddant. Tempus autem quo reddi debeat, est a Nativitate Domini usque ad caput jejunii. Locus vero ubi, est ęcclesia sancti Stephani divionensis. Et ut hoc ratum et firmum habeatur inperpetuum litteris nostris signavimus et sigilli nostri impressione munitum roboravimus. V°. VI. Donum canonicorum lingonensium de Tarsulla (XIIIe s.). 146 1152 ?? Gui, frère de Eudes de Trouhans donne à Cîteaux, sans aucune réserve, ce qu’il possède à Tarsul. ?? A. Original, 11 H 729. Parchemin, 91 × 243; repli 19. B. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 24v, n° 3. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 63r, n° 3. D. Copie XIIIe s., cartulaire 169, f. 49v, n° 3. a. Petit, Ducs capétiens, II, n° 334. Notum sit omnibus sanctę ęcclesię filiis quod Wido frater Othonis de Troans pro remedio animę suę parentumque suorum dedit atque concessit Deo fratribusque Cistercium habitantibus jure perpetuo possidendum quicquid habebat vel ei attingebat in Tarsulla in terris, pratis, silvis, aquis, pascuis, ex toto nichil excipiens. Hoc donum factum atque concessum est anno ab Incarnatione Domini .M.C.LII. coram domino Odone duce Burgundię uxoreque ipsius Maria. Hujus doni testes sunt hi: Angelerius monachus et Haimo cistercienses, Humbertus capellanus ducis, Bernardus de Vielli, Wiardus de Marmeesse, Robertus de Dola, Wido de Argilliaco milites, Bonus Amicus prepositus, Petrus dapifer. V°. VI. Donum Guidonis fratris Othonis de Troens de Tharsulla (XIIIe s.). 147 [1152-1165] ?? Eudes et Gui de Trouhans et leur neveu Girard donnent à Cîteaux tout ce qu’ils possèdent à Tarsul en fait de coutumes, fiefs et chasements, ne retenant que ce qui est hominum feodatorum et réservant au profit de leurs hommes de Chevigny [-Fénay] l’usage de leur bois pour l’entretien de leurs maisons. ¶ Girard est fils d’Hugues de Trouhans (H. 1046bis; Petit, Ducs capétiens, n° 334). ¶ Cet acte se place entre les donations de 1152 (n° 147) et la bulle du 2 février 1165 (n° 175). Acte perdu, indiqué par la bulle Religiosam vitam d’Alexandre III (n° 175) de 1165 et analysé par la bulle Religiosam vitam de Lucius III, du 15 mai 1182 (n° 250). Hoto eciam de Trohens et frater ejus Wido, nepos quoque eorum Girardus quicquid possideant in omni territorio Tarsulle in omnibus commodis et costumiis et quicquid de feodis et casamentis ad eos pertinentibus jam acquisitis et deinceps acquirere poteritis totum domui vestre possidendum perpetuo concesserunt, nichil penitus retinentes preter hominum feodatorum et excepto quod homines sui de Cavigne de nemore quod suum fuit si necesse eis fuerit ad usus tantum propriarum domorum accipiant. ?? 148 [1153-1163] ?? Héraclius de Montboissier, archevêque de Lyon, juge le différend qui s’est élevé entre Cîteaux et les chanoines d’Autun à propos des pâtures de Bligny[-sur-Ouche], des maisons d’Aubaine et des vignes données par les prêtres Etienne et Henri. Les chanoines déniaient aux cisterciens tous droits sur ces biens; ils proposèrent la médiation de l’archevêque. Cette négociation eut lieu en dehors de la présence de l’abbé de Cîteaux. Celui-ci, qui avait promis de donner pouvoir en cette affaire à l’abbé de Maizières et au cellérier de Cîteaux, ne le fit pas. L’opposition que mit à cet accord le chapitre de Cîteaux, le fait que les chanoines le scellèrent seuls à l’exclusion de l’abbé de Cîteaux, firent rebondir cette affaire. ¶ Dates de l’épiscopat d’Héraclius de Montboissier. Connu par l’historique que fait de ce débat la bulle Quotiens controversia d’Alexandre III, du 1er février 1165 (n° 174). ?? ?? 149 1155, 26 août Territoire de Nuits[-Saint-Georges] Gui II de Vergy était en querelle avec Cîteaux au sujet des territoires de Saules et de Latrecey, du pré d’Humbault de Brétigny, de prairies à Poisot et à Orsans, des droits de pêche à Toutenant et de diverses autres choses. Par suite d’un entretien entre les deux parties, Gui de Vergy renonce à ses prétentions, s’engage à faire reconnaître en cas d’une nouvelle contestation survenant d’un tiers le droit de Cîteaux sur ces biens et à approuver toute donation faite à l’avenir au monastère par un membre de sa maison. Il s’engage en outre à venir à Cîteaux ratifier cet accord devant les religieux, ce qu’il fit le lundi suivant (29 août). ?? TEXTE n° 166, I. I. Dominus Guido vergiacensi[s] movit querelam adversus ęcclesiam Cistercii pro his quę hic notantur: pro territorio scilicet de Saulis, pro territorio Lastricii, pro prato Humbaldi de Britiniaco, pro muro ante vineam facto, pro petraria coram cellario, pro via quę in alteram partem vinee versa est, pro maceria etiam quę eandem vineam cingit, pro vinea de Columbe monasterio, pro pascuis de Poisols, pro pratis de Ursenz et piscationibus de Tanteneis et pro omnibus quę ad eum pertinebant. Hęc ergo querela, Spiritu, ut crediums, flante divino, taliter terminata est: anno ab incarnatione Domini. M°.C°.L°.V.°, VII kalendis septembris, habito colloquio ab utraque parte de his et pace firmanda, tandem ad hoc ventum est ut predictus dominus W[ido] calumpniam istam in manu domni Lamberti tunc temporis cisterciensis abbatis relinqueret, et in ipso die qui tercius habetur a festo sancti Bartholomei apostoli omnia hęc quę supra nominata sunt, pro quibus quęrela orta est, sancte Marię Cistercii fratribusque Deo ibidem servientibus, jure perpetuo libere possidendum concessit et dedit, insuper et si quid in his juste calumpniabatur, Deo et ejus gloriose matris memoratisque monachis ut jam dictum est, perfecta donatione concessit. Sed et si ulterius calumpnia, quolibet movente, in his emiserit, defensorem se et responsorem fore popondit. Sed et pro omnibus quęcunque vel ab ipso vel amplius decessoribus suis sive ab hominibus suis domus cisterciensis vel per elemosinam vel per donationem vel per emptionem vel quocunque modo alicubi adquisierat et eodem tempore possidebat, hoc idem se facturum devota mente promisit. Testes sunt: Angelerius, Hugo, Aimo monachi Cistercii, Petrus prepositus ipsius, Wido, Aimo de Merrinni, Hugo de Parrici, Robertus de Vilei milites, Christianus cementarius Cluniaci. Et quoniam hęc extra Cistercium facta sunt in territorio videlicet de Nui, Cistercium se ire promisit et omnia hec illic coram monachis pacturum. Quod et fecit feria IIa sequęntis hebdomade et coram his: Rotberto abbate de Danis, Rotberto priore Cistercii, Angelerio, Stephano, Bliardo, Christiano, Hugone monachis, Wilano presbitero de Fainai, Odone de Lambre, Petro de Barges, Silichero de Lasart, Arbelino. ?? 150 [1156, après juin] ?? Agnès, comtesse de Montpensier et de Grignon, fonde à Cîteaux l’anniversaire de son mari Raymond de Bourgogne et de leur fils Hugues; elle donne pour cela une rente annuelle de quarante sous à percevoir sur les coutumes de Vitteaux. ¶ Raymond de Bourgogne est mort le 28 juin 1156 (Petit, Ducs capétiens, II, p. 120). La fondation de son anniversaire doit suivre de peu sa mort. ¶ Saint Germain d’Auxerre est le titulaire de l’église de Vitteaux. A. Original, 11 H 1132. Parchemin, 140/150 × 177; repli 15. B. Copie XIIIe s., cartulaire 167, f. 74v, n° 13. C. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 135, n° 6. D. Copie XIVe s., vidimus de 1379, donné par Marguerite de Vienne, 11 H 1132. E. Copie XVe s., vidimus de 1401, donné par Mathieu de Beuzon, gouverneur de la chancellerie ducale, 11 H 1132. F. Copie XVe s., vidimus de 1412, également de Mathieu de Beuzon, 11 H 1132. G. Copie XVe s., cartulaire 188, f. 288. a. Duchesne, Ducs, pr. p. 44 (extraits). INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 358. Apud successores cito senescit et oblivioni facile mandatur quod scripture beneficio a predecessoribus memorie non mandatur. Eapropter ne per antiquitatem superventura secula deleant, quod per hoc privilegium nostra tempora ordinant, ad omnium tam posterorum quam presentium memoriam transfundere volui quod ego Agnes comitissa de Monte Pancero et de Grinnumniaco concessi et dedi pro faciendo singulis annis domni mei Raimundi filiique nostri Hugonis anniversario ęcclesię cisterciensi XLa solidos. Hos autem XL. solidos singulis in perpetuum annis in festivitate sancti Germani fratribus cisterciensibus institui solvendos a ministris vietelliensibus de custumiis ipsius Vietellii omni occasione et dilatione remota. Quisquis vero presentium vel posterorum usque in finem seculi huic dono et privilegio contraire voluerit, iram et tremendum Dei judicium incurrere se noverit. Testes hujus rei sunt hii: Hugo frater ducis Burgundię, Radulfus decanus de Belna, Reinerius de Frotleis, Wido Garrel, Johannes prepositus, Robertus de Seciaco, Johannes capellanus, Damianus presbiter, Motet de Belna, Emblasius de Podio, Hugo blancus, Everardus de Verneto, Reinaldus de Polmarco, Haimo Bisortus. V°. XXV. Vietellum. Donum Agnetis comitisse de Monte Pancero de XL. sol. 151 [Vers 1155/1160, avant 1162] ?? Bertrand [chevalier] de Vergy et son épouse Reine donnent à Cîteaux ce qu’ils possèdent à Détain et son territoire. ¶ Ces dons sont faits alors que leur fils Eudes Bertrand était en bas-âge. Il est devenu adolescent quand ce don est reconnu par Reine en 1167-1168 (n° 180). Bertrand de Vergy mourut assez jeune, certainement avant 1162. De toute façon, Détain appartenait déjà aux cisterciens depuis longtemps à cette date (n° 160). Ce don semble postérieur à 1155, date où le sire de Vergy, Gui II, réclame contre certaines donations faites de terres qui relevaient de lui (n° 149). TEXTE, ci-dessous, n° 181, I. I. Sciant omnes quibus scire expedit quod domnus Bertrannus de Verziaco, et uxor ejus Regina dederunt in vita sua pro remedio animarum suarum ecclesie sancte Marie Cistercii quicquid habebant apud Desten et in omni territorio ejus. ?? 152 1157 ?? Godefroi de la Roche-Vanneau, évêque de Langres, donne à l’abbaye de Cîteaux les dîmes de Rosey. ?? A. Original, 11 H 739. Parchemin, 85 × 206. B. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 71r, n° 1, d’après A. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 84v, n° 1. D. Copie XIIIe s., cartulaire 169, f. 80r, n° 1. Cum cunctis benefacere tam Deo quam hominibus constet esse laudabile, omni tamen legum sanctione et pontificali commonemur regimine, potiorem illis curam impendere quos scimus omnipotenti Deo sub regulari disciplina devotius militare. Hac igitur descriptione tam futurorum quam presentium transmittimus memorię quod ego Godefridus lingonensis episcopus dedi in elemonisam sanctę Marię et monachis de Cistercio omnem partem decimę territorii de Roseriis que nostri juris erat et ad presbiteratum Mediolani pertinebat, concedente Nicholao ejusdem ville tunc temporis capellano. Hujus rei testes sunt: Hugo de Riveria archidiaconus lingonensis, Robertus decanus divionensis, frater Gillebertus monachus Clarevallis, anno Domini .M.C.LVII., Belinus capellanus episcopi, frater Angelerius et frater Haimo monachi Cistercii. V°. IX. Roseria I. Donum Godefridi lingonensis (XIIIe s.). 153 [Vers 1157?] ?? Gui de Puncta, Pierre de Grenand, Hugues Fusticulus et Humbert donnent à Cîteaux ce qu’ils possèdent à Rosey. ¶ De tous ces personnages, nous ne connaissons que Gui de Puncta (P. Canat de Chizy, Cartulaire du prieuré de Saint-Marcel-lès-Chalon, 1894, p. 35). C’est un chevalier de l’entourage des sires de Sombernon-Blaisy; il a des intérêts communs avec Ponce de Blaisy, Gui-Gareau, cousins des Sombernon (P. Canat de Chizy, loc. cit.); les autres sont certainement des personnes de l’entourage des Sombernon. Rien ne s’oppose à ce que nous rapprochions cette donation de celle que fait au même lieu, l’évêque de Langres, Godefroy de la Roche-Vanneau (n° 152). Connu par la bulle Religiosam vitam d’Alexandre III, du 2 février 1165 (n° 175). ?? ?? 154 [Vers 1157] ?? Le prieur de Saint Marcel-lès-Chalon et son chapitre donnent à Cîteaux les dîmes de Rosey. ¶ Charte à rapprocher de celle de Godefroy de la Roche-Vanneau, évêque de Langres (n° 152). L’abbaye de Saint-Marcel possédait les domaines voisins de Fleurey-sur-Ouche et d’Ancey (pour la moitié). Connu par la bulle Religiosam vitam d’Alexandre III, du 2 février 1165 (n° 175). ?? ?? 155 [1157-1163] ?? Cécile de Noiron[-sous-Gevrey] donne pour la subsistance des abbés [réunis en Chapitre général] un setier de froment à prendre tous les ans sur son moulin; Robert, son fils, approuve cette donation et précise que c’est là une rente perpétuelle, quel que soit le tenancier du moulin. ¶ Dates circonscrivant l’activité du cellérier Audon: en 1157, les moines Angelerius et Aimon font encore les fonctions de cellériers (n° 152). Audon est nommé en 1162 (n° 162); en 1164, il est remplacé par Arnaud (n° 170). A. Original supposé, perdu, connu par B. B. Notice du XIIe siècle, cartulaire 169, f. 5r, n° 14. Cecilia de Neirun dedit ecclesię Cistercii singulis annis unum sextarium frumenti ad procurationem abbatum de molendino suo. Hoc ipsum donum postea Rotbertus ejusdem Cecilię filius ecclesię Cistercii sicut mater sua concessit et dedit, ita videlicet ut ad quoscumque successores vel domnos molendinum sive per hereditatem sive per venditionem vel per donationem dirivatum fuerit vel quocumque modo ad alios transfusum, semper ęcclesia cisterciensis, quamdiu molendinum duraverit, annis singulis unum sextarium frumenti inde habeat. Testes: Ado cellerarius Cistercii, Durannus conversus, Rotbertus prior, Humbertus presbiter, Carpinus. ?? 156 [1157-1163] ?? Un beau-frère d’Ainard de Salins avait donné à Cîteaux un bouillon de sel qu’il avait reçu en dot sur la chaudière que les cisterciens avaient acquise par la suite. Lui-même et son épouse étant morts sans enfants, Ainard revendiqua l’héritage et querella Cîteaux de toutes manières. Finalement, moyennant quarante sous pour lui et des vêtements d’une valeur de onze sous pour sa famille, il reconnaît les droits de Cîteaux. L’abbaye fait établir une reconnaissance de l’exemption de tout cens, dont jouit cette chaudière. Cependant la réparation du puits et de la saline reste soumise aux mêmes obligations que les autres puits ou salines de la ville. ¶ Daté par la présence du cellérier Audon (voir observation du n° 155). A. Original perdu. B. Notice du XIIe s., cartulaire 169, f. 5v, n° 18. Quidam sororius Ainardi de Salinis dedit Deo et ecclesię sancte Marie Cistercii unum bullionem salis qui fuerat ei datus in matrimonio cum uxore sua annuatim in caldaria salinaria quam cistercienses apud Salinis acquisierant. Mortua vero uxore sua et ipse postea defunctus est, uterque eorum sine liberis. Unde predictus Ainardus movit quęrelam adversus fratres Cistercii dicens hereditatem sororis suę se velle recuperare; sed tandem post multas quęrelas predictam calumniam ex toto remisit et quicquid aliud in predicta caldaria justę vel injustę calumpniabatur, sal vel ignem vel aliud aliquid, totum concessit Deo et ęcclesię sancte Marie Cistercii in perpetuum, nichil sibi in ea vel heredibus suis retinens, hoc ipsum laudantibus uxore sua et omnibus liberis suis qui propter hoc habuerunt XI. solidos in vestes et pater eorum Ainardus .LX. solidos. Testes: Landricus miles et soror ejus Odierna, Stephanus canonicus et Willermus frater ejus, Guido de Canali, Petrus filius Duranni, Fromundus, omnes milites de Salinis, Martinus homo noster, Addo cellerarius in cujus manu hoc factum est. Et sciendum quod predicta caldaria salinaria omnino libera et ab omni censu et exactione vel tributo, nullam omnino consuetudinem alicui dans, nisi tamen in reparatione putei vel edificiorum quę ad eundem puteum pertinent, sicut alii ejusdem ville. Testes hujus libertatis sunt: Bonaldus et Nivo, Landricus miles et soror ejus Odierna, Ainardus et Martinus de Salinis et plures alii ex eadem villa. ?? 157.I [Vers 1160] ?? I. Fouré donne à Cîteaux une vigne [sur Aloxe-Corton], qu’il partage avec Henri, prêtre de Châteauneuf. ¶ Connu par le texte ci-dessous. Fouré (Fulredus) n’est pas cité ailleurs. ?? In nomine sancte Trinitatis. Ego Henricus sacerdos de Castello novo do Deo et sancte Marie et fratribus Cistercii vineam meam de Craee et vineam meam de Corton et quicquid ibidem edificabo et mansum meum de Gigni et campum meum de Puseth et pratum meum de Conmeer et chimbram que est juxta eam, quam Henricus sacerdos nepos meus eis dederat. Horum omnium fructus ad usum vite mee de manu predictorum fratrum retineo, redditurus eis annis singulis tempore vindemie modium unum vini, ita ut, post obitum meum, omnia libera et quieta fratribus eisdem remaneant. In presenti autem chimbram meam, que juxta viam est, do eis libere et quiete in perpetuum possidendam. Porro filium meum Christianum offero Deo et monasterio prefato et cum ipso mansum Gisleberti, in quo edificavi vineam et campum de ulmo et vineam que partitur cum ea quam Fulredus eisdem donavit; ea dumtaxat ratione, ut, si ipse puer, cum ad annos discretionis venerit, intrare voluerit monasterium, cum ipso omnia habeant; sin autem, puer fructus in vita sua habebit, ita ut res ipsas nec dare nec vendere nec impignorare possit et pro recognitione annuatim monasterio reddet pro duobus campis juxta ulmum, unum sextarium vini; pro vinea, que partitur cum vinea Fulredi, unum. Quamcito vero puer obierit vel habitum religionis acceperit, omnia libera et quieta monasterio maneant. Do insuper eis in presenti domum meam de Belna, quam teneo de Rainaldo de Grandi Campo sub censu quinque solidorum. Porro filios meos, qui ab omni dominio liberi sunt, Petrum et Johannem et Bernardum fratrem Petri et Humbelinum, ipsis volentibus et se ipsos et sua dedentibus, offero monasterio predicto, prout Ordo eos suscipere potest et subvenire eis. Horum omnium sunt et testes et auctores nepotes mei Henricus de Chenevex et Johannes de Pontiz. Ego Christianus filius ejus hoc totum laudavi et cartam istam sigillo decani belnensis sigillari feci. ?? 157.II [Vers 1160] ?? II. Henri, prêtre de Châteauneuf, donne à Cîteaux ses vignes de la Cras et de Corton, les édifices qu’il y a construits, son meix de Gigny, son champ du Puiset, son pré de Commay et une chimbra. Il en retient l’usufruit, moyennant un muid de vin annuel. Il laisse dès ce jour à Cîteaux possession entière de sa chimbra. Il offre son fils Christian au monastère, et avec lui, le meix Gilbert, où il a planté une vigne, le Champ de l’Orme et la vigne qu’il partage avec Fouré. Si son fils demeure au monastère tous ces biens resteront à Cîteaux, sinon, l’enfant en jouira sa vie durant. Pour que son fils ait mémoire de ce don et ne l’aliène pas, il donnera pour les deux champs de l’Orme un setier de vin, et un autre setier pour la vigne partagée. A la mort de Christian, ou à sa vêture monastique, tous ces biens seront propriété du monastère. Le prêtre Henri ajoute sa maison de Beaune. Enfin, il offre ses autres enfants au monastère. ¶ Christian, prêtre de Châteauneuf déjà en 1180 (n° 243) est le fils du prêtre Henri, qui paraît ici. Cette identification est assurée par la présence du chanoine de Beaune Jean de Ponti, son oncle, qui paraît dans les deux actes. A l’époque du présent acte, Christian est encore puer, c’est-à-dire qu’il a moins de douze ans, ce qui nous reporte à une période voisine de 1160. On trouvera l’obit d’Henri de Châteauneuf dans l’Obituaire de N.-D. de Beaune, n° 98 (éd. Boudrot). ¶ On doit rapprocher ce texte d’une charte de Notre-Dame de Beaune (G 2733/14) de 1176, par laquelle Jean de Ponti donne aux chanoines de Beaune quicquid acquisierat circa chibriam quam Henricus de Castro Novo diu de canonicis tenuit, quam commune habebant ipse Johannes et Nicholaus capellanus ducis. Selon ce dernier acte, le prêtre Henri était mort en 1176. Il y a lieu de rapprocher des prêtres Jean de Ponti, chanoine de Beaune et Henri de Chenove, chanoine de Saint-Etienne de Dijon et doyen de Bèze, neveux du donateur, le chapelain ducal Nicolas, doyen de la Sainte-Chapelle de Dijon en 1184 et probablement Renaud de Combertault, chanoine de Beaune. ¶ Les vignes de la Cras et de Corton, commune d’Aloxe-Corton. Gigny, hameau de la commune de Beaune; Conmeer est Commay ou Conmey (Garnier, Statistique du département de la Côte d’Or, Dijon, 1869, n° 283), lieu-dit de la commune de Serrigny. Le lieu-dit campum de Ulmo est sans doute le même que l’Orme-Brider, possession de Henri de Castro (Obituaire de N.-D. de Beaune, n° 523). ¶ Une chimbra, alias chibria, semble être une petite maison dans un vignoble. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 141v, n° 1. In nomine sancte Trinitatis. Ego Henricus sacerdos de Castello novo do Deo et sancte Marie et fratribus Cistercii vineam meam de Craee et vineam meam de Corton et quicquid ibidem edificabo et mansum meum de Gigni et campum meum de Puseth et pratum meum de Conmeer et chimbram que est juxta eam, quam Henricus sacerdos nepos meus eis dederat. Horum omnium fructus ad usum vite mee de manu predictorum fratrum retineo, redditurus eis annis singulis tempore vindemie modium unum vini, ita ut, post obitum meum, omnia libera et quieta fratribus eisdem remaneant. In presenti autem chimbram meam, que juxta viam est, do eis libere et quiete in perpetuum possidendam. Porro filium meum Christianum offero Deo et monasterio prefato et cum ipso mansum Gisleberti, in quo edificavi vineam et campum de ulmo et vineam que partitur cum ea quam Fulredus eisdem donavit; ea dumtaxat ratione, ut, si ipse puer, cum ad annos discretionis venerit, intrare voluerit monasterium, cum ipso omnia habeant; sin autem, puer fructus in vita sua habebit, ita ut res ipsas nec dare nec vendere nec impignorare possit et pro recognitione annuatim monasterio reddet pro duobus campis juxta ulmum, unum sextarium vini; pro vinea, que partitur cum vinea Fulredi, unum. Quamcito vero puer obierit vel habitum religionis acceperit, omnia libera et quieta monasterio maneant. Do insuper eis in presenti domum meam de Belna, quam teneo de Rainaldo de Grandi Campo sub censu quinque solidorum. Porro filios meos, qui ab omni dominio liberi sunt, Petrum et Johannem et Bernardum fratrem Petri et Humbelinum, ipsis volentibus et se ipsos et sua dedentibus, offero monasterio predicto, prout Ordo eos suscipere potest et subvenire eis. Horum omnium sunt et testes et auctores nepotes mei Henricus de Chenevex et Johannes de Pontiz. Ego Christianus filius ejus hoc totum laudavi et cartam istam sigillo decani belnensis sigillari feci. ?? 158 [Vers 1161] ?? Godescalc, d’évêque d’Arras devenu religieux au Mont-Saint-Martin, (dioc. de Cambrai), laisse à Cîteaux un manuscrit du De sacramentis de Hugues de Saint-Victor. ¶ Godescalc abdiqua sa charge épiscopale en 1161; il mourut vers 1170-1172 (Gallia christiana, III, col. 326-327). Dijon, Bibliothèque municipale, ms. 204 (166), feuillets de garde, début et fin du volume (fin XIIe s.). Istum librum Sacramentorum dedit frater Godescalcus qui fuit atrebatensis episcopus ęcclesię cystercenci pro salute animę suę et ipsa per misericordiam Dei requiescat in pace. Amen. ?? 159 [Avant 1162] ?? La duchesse Mahaut de Mayenne, veuve de Hugues II, duc de Bourgogne, donne à Cîteaux une vigne sise à Dijon, dans la seigneurie de Hugues de Magny. ¶ La duchesse Mahaut meurt peu avant 1162 (Petit, Ducs capétiens, II, p. 43). Connu par un acte de 1170-1177, émané de l’abbé de Saint-Etienne, Hervé, qui remet à Cîteaux le droit de dîme que son abbaye percevait sur cette vigne (n° 196). ?? ?? 160 [1162], 1er juillet Auxerre. Alain de l’Arrivour, évêque d’Auxerre et Guichard, abbé de Pontigny, jugent le différend qui durait depuis longtemps entre les religieux de Cîteaux et les Hospitaliers [de Beaune], du fait que ceux-ci avaient bâti sur le territoire de Détain. Pour obtenir la paix, les cisterciens auraient donné aux Hospitaliers une somme de mille sous, moyennant quoi ces derniers devaient remettre à la Toussaint passée les cisterciens en possession des maisons qu’ils avaient à Détain et du territoire entier de ce village. Les cisterciens se plaignirent de ce que les Hospitaliers n’avaient pas observé le traité; les deux parties s’en sont remises aux juges susnommés qui ordonnent de s’en tenir au traité et enjoignent aux cisterciens de donner les mille sous s’ils ne l’ont pas encore fait. Après le jugement, les Hospitaliers reconnaissent avoir déjà reçu cette somme et remettent leurs maisons de Détain et le territoire entre les mains des juges. ¶ Cet acte ne saurait être antérieur à 1162, date de l’élection d’Acelin comme abbé de Reigny; il est le premier en date d’une série de jugements dont le dernier sera rendu d’autorité apostolique par l’évêque d’Auxerre en 1162, avant la Toussaint de cette année là. A. Original 21 H (provisoire H 690). Parchemin, 462 × 398; repli 42/47; 9 trous. B. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 50v-51r, n° 3, d’après A. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 101r, n° 3. Ego Alanus Dei gratia autissiodorensis episcopus et ego Wichardus pontiniacensis abbas, tam presentibus quam futuris notum facimus quod controversia quę inter ecclesiam cisterciensem et fratres hospitalarios tanto tempore ventilabatur hoc modo terminata est. Convenimus Autissiodori in octavis beati Johannis Baptiste et coram multis religiosis qui ibi convenerant recognitum fuit quod fratres cistercienses et fratres hospitalarii inter se hujusmodi pacta habuerant videlicet quod cistercienses hospitalariis fratribus mille solidos darent. Hospitalarii autem a transacto festo omnium sanctorum cisterciensibus reliquisse debuerant domos suas quas in villa de Desten habebant et totum territorium de Desten et de villa se non intromitterent. Conquesti sunt autem cistercienses quod hospitalarii hoc pactum minime observassent. Tandem utraque pars in dicto nostro se misit. Dictum autem nostrum tale fuit ut utraque pars teneret quod pepigerat et fratres cistercienses redderent hospitalariis mille solidos si nundum reddiderant; hospitalarii quod nundum fecerant cisterciensibus domos suas de Desten et totum territorium relinquerent et de villa deinceps se non intromitterent. Post dictum nostrum cognoverunt hospitalarii quia cistercienses mille solidos ipsis reddiderant et statim guerpiverunt in manu nostra hospitalarii domos suas de Desten et territorium et pepigerunt quia de villa illa deinceps se non intromitterent. Ego autem Alanus autissiodorensis episcopus videntibus et concedentibus hospitalariis, abbatem cisterciensem investivi coram his testibus qui rogatu nostro huic scripto sigilla sua apposuerunt: sigillum Harduini abbatis sancti Germani autissiodorensis, sigillum Petri abbatis de monasterio sancti Johannis, sigillum Radulfi fontenetensis abbatis, sigillum Ascelini regniacensis abbatis, sigillum Theobaudi abbatis de Scarleiis, sigillum Wichardi abbatis de Maceriis, sigillum Guidonis prepositi sancti Stephani autissiodorensis. V°. Desten .III. Carta de pace cum hospitalariis (XIIIe s.). Original appartenant au fonds de l’abbaye Saint-Vivant de Vergy; primitivement aux archives de Cîteaux, d’après la mention au dos de l’original. 161 [1162, entre juillet et octobre] ?? Le pape Alexandre III charge les évêques d’Autun et d’Auxerre de terminer la querelle qui met aux prises Cîteaux et les Hospitaliers au sujet de Détain. ¶ Sur la date, voir les nos 160, 163. Bulle perdue, connue par l’indication que donne le n° 163. ?? ?? 162 1162 [avant septembre] ?? Eudes II, duc de Bourgogne, quitte toute coutume qu’il possédait ou pouvait posséder dans les domaines de Cîteaux, savoir: le droit de gîte à Tarsul, et d’autres exactions au même lieu; celles qu’il devait avoir sur les vignes cisterciennes de Vosne et de Flagey; il confirme les dons faits par son père [Hugues II] et son aieul [Eudes I] du droit de pâturage sur toutes ses terres et d’autres aisances. Il cède avec tous ses appentis la maison de la duchesse Mahaut, à Dijon, sauf le droit de l’abbaye de Saint-Bénigne [de Dijon]. ¶ Le duc Eudes II était vraisemblablement à son lit de mort quand il fit cette donation; il se trouvait peut-être à Cîteaux. — Cf. Petit, Ducs capétiens, II, p. 133. A. Original perdu. B. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 168r, n° 4. C. Copie XIIIe s., cartulaire 167, f. 5v, n° 16. D. Copie fin XVe s., cartulaire 185, f. 5-7. a. Petit, Ducs capétiens, II, n° 388. Odo per Dei voluntatem dux Burgundie omnibus tam presentibus quam futuris in perpetuum. Notum sit omnibus modernis et posteris quod ego ex consensu uxoris mee Marie, laudante filio meo Hugone, concessi ecclesie cisterciensi et in omni pace et libertate perpetua dimisi quicquid consuetudinis habebam vel habere debebam in ejus possessionibus, gistam scilicet de Tarsulla et si que alie erant vel fuerant inibi exactiones. Exactiones quoque omnes quas habere debebam in vineis quas habet in territorio de Voona et de Flageio; pascua quoque in terra mea universa ceterasque aizantias sicut avus meus et pater meus ante concesserant et in privilegio ejusdem ecclesie denominatur, simili ratione concedo et domum quam mater mea Marthildis extra muros Divionis habebat cum suis appendiciis similiter ei dono, salva tamen pace ecclesie sancti Benigni. Hoc facio pro remissione peccatorum meorum et antecessorum meorum. Ne igitur hoc tamen sollempne donum oblivio deleat vel ullius presumptio corrumpat sigilli mei illud impressione confirmo. Hujus rei testes sunt: Haymo rufus, Pontius Candart, Stephanus de Pulli, Guido prepositus, Gilbertus de sancto Stephano, Philippus de sancto Benigno, Galo de Buxeria abbates. Robertus prior, Ado cellerarius de Cistercio. Factum est in manu Fastradi abbatis Cistercii, anno ab incarnatione Domini .M°.C°.LX°.II°. ?? 163 1162 [octobre] ?? Alain de l’Arrivour, évêque d’Auxerre, agissant seul du consentement d’Henri de Bourgogne, évêque d’Autun, tous deux commissaires nommés par le pape Alexandre III pour terminer le différend qui s’était élevé entre Cîteaux et les Hospitaliers au sujet de Détain, juge la cause en faveur de Cîteaux; les Hospitaliers promettent de ne plus se mêler de l’affaire et les cisterciens de laisser leurs antagonistes recueillir fruits et revenus jusqu’à la Toussaint suivante. ¶ Cet acte, point final d’une longue querelle, se place entre l’octave de la Saint-Jean Baptiste 1162 (Cf. n° 160) et la Toussaint de cette année-là, date où les cisterciens devaient entrer en jouissance des maisons que les Hospitaliers possédaient à Détain. La proximité de la fête de la Toussaint nous fait dater cette pièce du mois d’octobre. A. Original perdu. B. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 50r-v, n° 2. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 101r, n° 2. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 387. Alanus, Dei gratia autisiodorensis episcopus, omnibus fidelibus ad quos littere iste pervenerint, salutem. Solent que bene terminata sunt aliquorum astucia in litteris revocari. Proinde notum sit universis quod cum ecclesia cisterciensis a fratribus hospitalariis injuste se opprimi ad aures domni pape conquesta fuisset, eo quod ipsi in territorio de Desten ad suum gravamen villam edificarent, ego dominus H[enricus] eduensis episcopus mandatum accepimus domini pape ut, utraque parte audita, eorum litem judicio terminaremus. Cum itaque sepius ante nos convenissent et dominus eduensis adesse non potest nuntio et litteris suis mandavit ratum se habiturum quicquid inde a nobis judicio vel concordia fieret. Hoc ipsum ipsi fratres et hospitalarii et cistercienses concesserunt. Auditis itaque partibus, cum ex judicio cisterciensibus probatio incumberet eorum testibus diligenter examinatis et ad voluntatem hospitalariorum digna probatione suscepta, ipsi hospitalarii ad admonitionem nostram causam totam fratribus predictis liberam et quietam proclamaverunt et se ultra non intromissuros promiserunt. Fratres vero cistercienses ad nostram similiter admonitionem concesserunt illis ut usque ad proximam omnium sanctorum festivitatem fructus et redditus in pace suscipiant ita ut de cetero ipsi hospitalarii nisi eorum bona voluntate se non intromittant. Actum est anno ab incarnatione Domini .M°.C°. sexagesimo secundo. ?? 164 [1163 au plus tôt] ?? Ermengarde de Til-Châtel, veuve de Foulques III de Mailly, donne à Cîteaux, au temps où le corps de son mari, mort excommunié, est inhumé en terre bénite, dans le cimetière de l’abbaye [Saint-Pierre] de Bèze, un meix franc à La Perrière; mais devant l’opposition d’Eudes le Champenois qui en était engagiste, ce don ne put pas obtenir effet. ¶ Foulques III de Mailly mourut aux environs de l’an 1160 (M. Chaume, Les Mailly-Fauverney, dans Mémoires de la Commission des Antiquités de la Côte d’Or, XX, 1935, p. 428). Les faits auxquels cette charte fait allusion nous sont connus par un acte du cartulaire de Theuley, que nous reproduisons en note. La présence dans ce dernier acte de Gauthier de Bourgogne, évêque de Langres, nous reporte en 1163 au plus tôt. L’ensemble de l’acte ne permet pas de s’écarter beaucoup de cette date. TEXTE, ci-dessous, n° 195, I. I. Ego Martellus et Fulco frater meus quam sepe audivimus a matre nostra Ermengarde quod in tempore quo corpus patris nostri Fulconis domini de Malliaco terrę benedictę redditum est et in cimiterio sancti Petri Besuę humatum inter alia quę aliis ecclesiis mater nostra divisit, dedit ecclesie Cistercii unum mansum liberum apud Perreriam cum possessoribus mansi, sed obsistente domno Odone campaniensi qui tunc temporis terram in vadimonium tenebat, rem ad perfectum ducere non potuit. Nos autem postea quam terram nostram recuperavimus, Cistercium venimus et in capitulo ab omni conventu patrem nostrum absolvi et beneficiis et orationibus ordinis communicari rogantes, impetravimus et pro ejus anima et pro nobismetipsis unum mansum apud Perreriam cum appenditiis et usuariis suis et possessoribus mansi, Stephanum videlicet cog[no]mento Malet et Christianum fratrem ejus, cum heredibus et rebus suis, prefatę ęcclesię perpetuo donavimus, liberos et emancipatos ab omni costuma et exactione, excepto quod terciam et decimam terrę quam excoluerint, reddent juxta consuetudinem ville ejusdem. ?? 165 [1163-1168] ?? Savari, fils d’Hervé de Vergy, renouvelle les plaintes qu’avait jadis formulées contre Cîteaux son cousin Gui de Vergy (n° 149); mais venant ensuite à résipiscence, il cesse ses réclamations. ¶ Acte daté par la présence de l’abbé de Cîteaux, Gilbert (mai 1163-octobre 1168). TEXTE, ci-dessous, n° 166, II. II. Deinde stimulante illo qui paci et quieti sanctorum non desinit invidere, surrexit Savaricus filius Hervei Vergiaci, cognatus ipsius prefati Guidonis, adversus fratres Cistercii et calumpniatus est eis quędam pascua et nemora, terras, prata nec non et piscaturas aquę. Sed postea resipiscens et se male et injuste confitens egisse, universa quę calumpniabatur dimisit in manu domni Gilleberti abbatis Cistercii per quendam baculum ybernię quem ipse abbas ferebat in manu. Non solum autem quę calumpniabatur dimisit sed quęcumque fratres Cistercii habebant que ad jus et potestatem patris sui pertinebant in perpetuum concessit eis, sic et cognatus ejus domnus Wido Vergiaci antea concesserat. Hujus rei testes sunt: Rotbertus prior Cistercii, Bliardus, Humbertus de Ladona monachi Cistercii, Gauterius conversus magister Jergulii, Girardus canonicus eduensis, Hugo miles de Villa, Gauterius prepositus Hervei Vergiaci et Petrus frater ejus. ?? 166 ?? ?? Notice concernant les calumniae des seigneurs de Vergy (n° 149 et 165). ?? A. Originaux perdus, connus par B. B. Notice du XIIe siècle, cartulaire 169, f. 4v, n° 10 et 11. I. Dominus Guido vergiacensi[s] movit querelam adversus ęcclesiam Cistercii pro his quę hic notantur: pro territorio scilicet de Saulis, pro territorio Lastricii, pro prato Humbaldi de Britiniaco, pro muro ante vineam facto, pro petraria coram cellario, pro via quę in alteram partem vinee versa est, pro maceria etiam quę eandem vineam cingit, pro vinea de Columbe monasterio, pro pascuis de Poisols, pro pratis de Ursenz et piscationibus de Tanteneis et pro omnibus quę ad eum pertinebant. Hęc ergo querela, Spiritu, ut crediums, flante divino, taliter terminata est: anno ab incarnatione Domini. M°.C°.L°.V.°, VII kalendis septembris, habito colloquio ab utraque parte de his et pace firmanda, tandem ad hoc ventum est ut predictus dominus W[ido] calumpniam istam in manu domni Lamberti tunc temporis cisterciensis abbatis relinqueret, et in ipso die qui tercius habetur a festo sancti Bartholomei apostoli omnia hęc quę supra nominata sunt, pro quibus quęrela orta est, sancte Marię Cistercii fratribusque Deo ibidem servientibus, jure perpetuo libere possidendum concessit et dedit, insuper et si quid in his juste calumpniabatur, Deo et ejus gloriose matris memoratisque monachis ut jam dictum est, perfecta donatione concessit. Sed et si ulterius calumpnia, quolibet movente, in his emiserit, defensorem se et responsorem fore popondit. Sed et pro omnibus quęcunque vel ab ipso vel amplius decessoribus suis sive ab hominibus suis domus cisterciensis vel per elemosinam vel per donationem vel per emptionem vel quocunque modo alicubi adquisierat et eodem tempore possidebat, hoc idem se facturum devota mente promisit. Testes sunt: Angelerius, Hugo, Aimo monachi Cistercii, Petrus prepositus ipsius, Wido, Aimo de Merrinni, Hugo de Parrici, Robertus de Vilei milites, Christianus cementarius Cluniaci. Et quoniam hęc extra Cistercium facta sunt in territorio videlicet de Nui, Cistercium se ire promisit et omnia hec illic coram monachis pacturum. Quod et fecit feria IIa sequęntis hebdomade et coram his: Rotberto abbate de Danis, Rotberto priore Cistercii, Angelerio, Stephano, Bliardo, Christiano, Hugone monachis, Wilano presbitero de Fainai, Odone de Lambre, Petro de Barges, Silichero de Lasart, Arbelino. II. Deinde stimulante illo qui paci et quieti sanctorum non desinit invidere, surrexit Savaricus filius Hervei Vergiaci, cognatus ipsius prefati Guidonis, adversus fratres Cistercii et calumpniatus est eis quędam pascua et nemora, terras, prata nec non et piscaturas aquę. Sed postea resipiscens et se male et injuste confitens egisse, universa quę calumpniabatur dimisit in manu domni Gilleberti abbatis Cistercii per quendam baculum ybernię quem ipse abbas ferebat in manu. Non solum autem quę calumpniabatur dimisit sed quęcumque fratres Cistercii habebant que ad jus et potestatem patris sui pertinebant in perpetuum concessit eis, sic et cognatus ejus domnus Wido Vergiaci antea concesserat. Hujus rei testes sunt: Rotbertus prior Cistercii, Bliardus, Humbertus de Ladona monachi Cistercii, Gauterius conversus magister Jergulii, Girardus canonicus eduensis, Hugo miles de Villa, Gauterius prepositus Hervei Vergiaci et Petrus frater ejus. ?? 167 1164 ?? Jean, prieur de [Saint-Vivant de] Vergy, du consentement de son chapitre cède à Cîteaux ce que son église possède à Détain, moyennant un cens annuel de quarante setiers de grain, mesure de Dijon, moitié froment et moitié orge, rendable dans les quinze jours qui suivent l’octave de Pâques, à la réquisition des moines de Vergy. Ceux-ci retiennent l’usage dans les bois de Détain pour la construction de leurs maisons et la fabrication de leurs outils. Aucun changement ne sera apporté au mode de paiement sans l’autorisation du chapitre de Vergy. Les moines de Vergy donnent à Cîteaux quatre-vingt livres et cent agneaux; les cisterciens fournissent vingt-cinq sous aux moines de Vergy, pour un repas; enfin on fait une association de prières entre les deux maisons. Un peu plus tard, cet acte est confirmé en présence du duc Hugues III qui le scelle. ?? A. Original 21 H (provisoire H 690). Parchemin, 279 × 265; repli 50. B. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 51r-v, n. 4, d’après A. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 103v, n° 15. D. Copie authentique, papier, XVe s., Paris, B. N. or. 258, d’après A. a. Bruel, Chartes de Cluny, V, p. 564, n° 4218. — b. Maison de Chastellux, p. 264, pr. n° xxix. CYROGRAPHVM Noverint omnes Ęcclesię filii tam presentes quam futuri quod Johannes prior Vergiaci voluntate et assensu totius capituli sui quicquid ęcclesia vergiacensis habebat in loco qui Destannum dicitur, tam in terris cultis quam incultis, nemoribus, pratis et aquis, decimis et in omnibus quę ibi possederant, monachis Cistercii in perpetuum possidendum tradiderit, eo scilicet tenore ut monachi cistercienses monachis Vergiaci annuatim quadraginta sextarios annonę reddant ad mensuram Divionis quę tunc temporis erat, medietatem frumenti et medietatem ordei talis quale terra ipsa portaverit. Et sciendum quod idem census infra quindecim dies post octavas Paschę reddetur. Sed si monachi Vergiaci eum non requisierint aut accipere noluerint, monachi Cistercii immunes erunt a culpa. Verum hoc monachi vergiacenses sibi retinuerunt ut in nemoribus Destanni ligna acciperent ad vasa sua et proprias domos Vergiaci ędificandas tam ipsi quam famuli eorum, illi duntaxat qui cotidianas prebendas in domo eorum accipiunt. Hoc pactum laudaverunt et priorem Cistercii investierunt monachi et famuli vergiacenses quorum hic nomina continentur: Johannes ipse prior Vergiaci, Bernardus prior claustralis, Bernardus decanus, Guido de Valle, Agano, Petrus de Marriniaco, Rodulfus, Sichardus, Richardus, Achardus, Rannulfus, Guido monachi; famuli: Nicholaus major, Henricus major, Petrus signarius famulus, Arnulfus cocus. Iterum cistercienses et vergiacenses monachi inter se statuerunt ne a quolibet priorum Vergiaci monachi cistercienses prefatum censum in vadimonium vel aliquam commutationem acciperent absque consensu totius Vergiaci capituli. Ut autem cistercienses habere possent predictum territorium de Destanno, monachis vergiacensibus dederunt octoginta libras et centum agnos in principio et introitu rei. Ex his vero famuli habuerunt partes suas. Dederunt cistercienses etiam .XXV. solidos ad procurationem unius prandii vergiacensium. Et pro unoquoque monachorum vergiacensium cohabitantium ibi et morientium, cistercienses in morte facere promiserunt sicut pro suis et vergiacenses similiter pro cisterciensibus se promiserunt acturos. Promiserunt etiam vergiacenses cisterciensibus de hoc territorio Destanni, de eo scilicet quod ad jus suum pertinebat, legitimam garantiam portare. Et ut ea quę prediximus firma et illibata permanerent, in presentia domni Heinrici tunc temporis eduensis episcopi recitata et confirmata sunt et rogatu utriusque partis sigillo ipsius roborata et nomina testium qui ibi affuerunt videlicet apud Sedelocum inferius sunt notata: Seguinus eduensis decanus, Rainnardus de Glene, Osbertus de Tilio, Jacobus et Rainerius de Voidenai nepotes ejus, Gaufredus prepositus Sedeloci, Seguinus major Sedeloci, Cannio de Monteregali, Humbertus monachus de Channe et Rainnerius monachus Claręvallis. Hoc idem pactum postea recitatum et confirmatum est in presentia Hugonis ducis Burgundię et rogatu utriusque partis sigillo ipsius roboratum. Nomina vero testium qui ibi affuerunt hec sunt: Galterius lingonensis episcopus, Guido decanus de Fu[n]ge, Johannes de Belna decanus Divionis, Josbertus de Grance, Haimo rufus, Guerricus miles Vergiaci. Facta sunt autem hęc anno ab incarnatione Domini millesimo centesimo sexagesimo quarto, Lugdovico rege Francorum regnante, Henrico eduensi episcopo, Hugone duce Burgundie nepote ipsius, Gilleberto abbate Cistercii existente. ?? 168 1164 Beaune. Henri de Bourgogne, évêque d’Autun, ratifie l’accord passé sur Détain entre Cîteaux et Vergy (n° 167). Il concède en outre à Cîteaux l’église et l’autel de Détain. ?? A. Original perdu. B. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 52v-53r, n° 6. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 104v, n° 17. D. Copie partielle de 1606, Chronique de Saint-Vivant de Vergy, archives de la Côte d’Or, cartulaire 232, f. 105r. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 414. Ego Henricus Dei gratia eduensis episcopus noticie tam modernorum quam posterorum tradere curavi pactum de territorio Destanni quod inter se iniere monachi Cistercii et monachi Vergiaci et in presentia nostra relatum cognovere. Tradiderunt siquidem monachis Cistercii inperpetuum possidendum monachi Vergiaci ipsum territorium de Desten quicquid in eo sui juris erat in terris cultis et incultis, nemoribus, pratis, aquis, decimis et in cunctis rebus que ibi possederant nichil sibi omnino retinentes preter ligna ad vasa sua et proprias domos Vergiaci edificandas et famulorum suorum illorum scilicet tantum qui cotidianas prebendas in domo eorum accipiunt. Monachi vero Cistercii monachis Vergiaci dederunt in introitu rei. LXXX. libras et centum agnos et XXV. solidos ad procurationem unius prandii monachorum et annuatim reddent .XL. sextarios annone ad mensuram Divionis que tunc temporis erat, medietatem frumenti et medietatem ordei, talis scilicet quale ipsa terra portaverit. Hic census infra .XV. dies post octabas Pasche reddetur, sed si eum vergiacenses non requisierint aut accipere noluerint, cistercienses immunes erunt a culpa. Porro de prefato territorio de Desten sicut prior Vergiaci Johannes apud Sedelocum Robertum priorem Cistercii per quasdam litteras investivit in presentia nostra .IIII. idus maji sic iterum ipse prior Johannes apud Belnam investivit me et ego mox abbatem Cistercii Gillebertum jussu et voluntate ipsius investivi per istam cartam et hec omnia que facta sunt concessi et sigillo nostro munivi. Preterea concessi et dedi fratribus et amicis nostris Cistercii altare et ecclesiam de Desten ut cum omni libertate faciant grangiam suam in perpetuum, et per hanc eandem cartam investivi Guillebertum abbatem Cistercii; ipsi vero post obitum meum facient anniversarium meum. Hujus rei testes sunt: Petrus episcopus Cabilloni, Willelmus abbas de Firmitate, Wichardus abbas de Maceriis, Aldebertus decanus Sedeloci, Robertus archipresbiter Cabilloni, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo dapifer episcopi eduensis, Rainerius de Monrevel, Fromundus rufus, clericus Cabbilloni, Wido decanus de Fange, Gilbertus presbiter de Bainos, Robertus de Tollon qui hanc cartam sigillavit, Seguinus monachus de Firmitate, Lebaudus monachus de Maceriis, Arnaldus cellerarius Cistercii, Petrus monachus Cistercii. Anno ab incarnatione Domini. M°.C°.LX°.IIII°. facta sunt hec et scripta. ?? 169 1164 ?? Jean, seigneur de Saint-Romain, donne à Cîteaux la totale pâture sur ses terres. ?? A. Original perdu. B. Notice du XIIe s., cartulaire 169, f. 5r-v, n° 16. Notum fieri volumus tam presentibus quam futuris quod Johannes de Sancto Romano pro salute animę suę et parentum suorum dedit Deo et sancte Marię Cistercii pasturas in terra sua ubicunque eas animalia nostra invenire poterunt, sive in nemore glandem, aut herbam, sive in tota terra sua alia quam tunc possidebat et quam postea adquisierit. Testes sunt: Rainerius frater ejus monachus |  |, Odo de Lambre, Gauterius de Orches. Tempore domni Gilleberti abbatis factum est hoc, anno ab incarnatione Domini .M°.C°.LX.IIII. ?? 170 1164 Mâlain. Gui de Sombernon donne à Cîteaux tous les droits qu’ils possède à Détain, le droit de pâture dans ses prés de Bévy, de Poisot, d’Arcey, de Coyon (Sainte-Marie-sur-Ouche) et de Mâlain, sans que les troupeaux puissent passer la rivière [d’Ouche], enfin tout ce qui relève de lui à Rosey. ?? A. Original, 11 H 739. Parchemin, 195 × 357; repli 25. B. Copie XIIIe s., cartulaire 166, f. 53v, n° 8, d’après A. C. Copie XIIIe s., cartulaire 168, f. 101v, n° 5 (incomplète). D. Copie partielle 1606, archives Côte d’Or, Chronique de Vergy, cartulaire 232, f. 105v. a. Duchesne, Vergy, p. 139 (extraits). INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 411. Ego Maria per Dei gratiam ducissa Burgundię et Hugo filius meus dux et dominus ejusdem provincię notum fieri volumus omnibus tam presentibus quam futuris quod Guido dominus de Sumbernone dedit Deo et sanctę Marię Cistercii quicquid juris habebat in territorio de Destan. Pręterea concessit eidem domui ad pastum animalium suorum pasturas de Bevi et de Poisos et de Arce et de Coion et de Meelan ita tam ut rivum non transeant. Si vero forte contigerit a pecoribus monachorum damna in satis aut in pratis irrogari, monachi illis quibus damna illata fuerint, tantumdem solummodo restituent quantum illata damna probata fuerint valuisse et sine lege. Quicquid insuper ad feodum ejus pertinens apud grangiam suam de Roseriis predicti monachi tenebant, libere et absolute ipsis dimisit et donavit. Harum omnium rerum donum fecit in manu Gilleberti cisterciensis abbatis, laudante uxore sua Aaliz et hoc apud Meelan coram his testibus: Walone abbate de Buxeria et Humberto monacho ejus et Valone nepote ejusdem abbatis, Aimone et Gaufredo monachis cisterciensibus, Nicholao et Johanne capellanis, Froimundo et Humberto fratre ejus, Hugone flandrensi, Odone de Duabus Piris, Theobaldo cognomento Borrel, Avino cliente, Christiano de Divione et multis aliis. Hoc donum postea paucis diebus interpositis, idem Guido laudavit et confirmavit in presentia mea et Hugonis ducis filii mei, apud Divionem ubi isti quoque interfuerunt testes: Humbertus cappellanus, Guido dominus Vergiaci, Odo de Lambre, Kalo de Fontanis et Girardus frater ejus. Acta sunt hęc anno ab incarnatione Domini .M°.C.°LX°.IIII°. V°. Testimonium Marie ducixe et Hugonis ducis de dono Guidonis de Sumbernun (XIIIe s.). (Scellée de deux sceaux, Inventaire 110, archives Côte d’Or, 11 H 47*, f. 130r, n° 76). 171.I [1164-1167] ?? I. Beaune. Gauthier de Combertault renouvelle après contestation le don fait par ses père et mère de leur fils, le clerc Pierre, de terres et de prés à Moisey moyennant une rente de cinq sous; en retour les cisterciens lui donnent quarante sous; le cellérier Arnaud donne six deniers à son fils Renaud. ¶ Arnaud paraît comme cellérier la première fois en 1164. Raoul, doyen de Beaune, était déjà archidiacre en 1167 (Voir observations du n° 183). Ce serait ici la mention la plus tardive de Jean de Mont-Saint-Jean, sire de Salmaise qui était connu au plus tard en 1164 (Petit, Ducs capétiens, II, Tableau généalogique des Mont-Saint-Jean). A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 38r-v, n° 5. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 43r-v, n° 11. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 32v. I. Ego Giles archipresbiter notifico tam presentibus quam futuris quod Gauterius de Corbertaut dedit Deo et ecclesie sancte Marie Cistercii in perpetuum donum quod fecerat pater ejus et mater de clerico filio suo Petro et de terris et pratis apud Moisiacum. Quod donum calumpniabatur ipse Galterius, sed tandem totum concessit sub censu .V. solidorum in nundinis Belne post festum sancti Remigii et juravit in manu archipresbiteri de Belna Giles garantiam portare in omni loco fratribus Cistercii et ipsi fratres dederunt ei .XL. solidos et hoc laudaverunt fratres ejus Petrus et Siguinus et Damno uxor ipsius Galterii et filius ejus Rainaldus, cui dedit Arnaldus cellerarius .VI. denarios, quos in presenti habebat. Testes: Albertus et Arnaldus cellerarii, Girardus conversus, Giles archipresbiter Belne, Arnulfus de Rueleia, Arnulfus de Varenes, Landricus et Stephanus prepositi, Walterius et Petrus fratres, Hugo Belne, Bernardus de Ville, Rainardus et Milo fratres, Bonus Amicus Liventers, Petrus coca, Henricus presbiter Alosie. Acta sunt hec apud Belnam subter ulmum. ?? 171.II [1164-1167] ?? II. Renaud de Combertault, chanoine de Beaune, proteste, mais finalement approuve le don. ¶ Arnaud paraît comme cellérier la première fois en 1164. Raoul, doyen de Beaune, était déjà archidiacre en 1167 (Voir observations du n° 183). Ce serait ici la mention la plus tardive de Jean de Mont-Saint-Jean, sire de Salmaise qui était connu au plus tard en 1164 (Petit, Ducs capétiens, II, Tableau généalogique des Mont-Saint-Jean). A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 38r-v, n° 5. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 43r-v, n° 11. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 32v. II. Rainaldus canonicus Belne frater predicti Walterii postea calumpniatus est supradictum donum, sed tandem totum concessit Deo et beate Marie Cistercii in perpetuum. Testes: Albertus cellerarius, Girardus conversus, Rodulfus decanus Belne, Johannes de Savinei, Stephanus prepositus, Brus Bevin. ?? 171.III [1164-1167] ?? III. Seguin le jeune et Pierre, frères de Gauthier, renouvellent la querelle, mais finalement toute la famille reconnait les possessions de Cîteaux à Moisey et à Marigny[-lès-Reullée] moyennant un cens de cinq sous. Landri de Pommard donne au nom des cisterciens la somme de douze sous à Seguin et à Pierre. ¶ Arnaud paraît comme cellérier la première fois en 1164. Raoul, doyen de Beaune, était déjà archidiacre en 1167 (Voir observations du n° 183). Ce serait ici la mention la plus tardive de Jean de Mont-Saint-Jean, sire de Salmaise qui était connu au plus tard en 1164 (Petit, Ducs capétiens, II, Tableau généalogique des Mont-Saint-Jean). A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 38r-v, n° 5. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 43r-v, n° 11. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 32v. III. Iterum Siguinus junior et Petrus fratres predicti Galterii moverunt querelam adversus fratres Cistercii de predicta terra eo quod nichil inde habuissent, sed tandem totum finierunt tam ipsi quam alii fratres, scilicet Siguinus magnus, Rainaldus canonicus, Walterius miles in presentia Giles archipresbiteri; omnes isti laudaverunt quicquid habebant apud Moisiacum vel Marriniacum, in terris, pratis, aquis, pascuis, vel in aliis locis in predictis territoriis sub censu .V.que solidorum et Landricus de Pomart dedit pro nobis duobus fratribus Siguino et Petro .XII.cim solidos. Testes: Giles archipresbiter, qui hanc cartam sigillo suo munivit, magister Rainaldus, Robertus senescalcus, Arnaldus cellerarius, Hugo cellarii magister, Johannes Montis sancti Johannis dominus Salmasie, Guillermus de Rivel, Rainardus de Charre, Motet, Landricus de Pomart, Bernardus Gauber. ?? 172 [1164-1169] ?? Henri de Bourgogne, évêque d’Autun, fait l’historique de ses tentatives de conciliation entre Cîteaux et les moines de Vergy lors de leur querelle au sujet de Détain. ¶ Cf. n° 160, 163. Acte postérieur au n° 168 daté de 1164 et antérieur à la mort d’Henri de Bourgogne, survenue le 7 mars 1169 ou 1170. ¶ Nous pensons que la mention du prieur de Vergy, Hugues, est une erreur; il faut lire Jean (cf. n° 170). A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 52r-v, n° 5. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 104r-v, n° 16. Omnibus ecclesie filiis Henricus Dei gratia eduensis episcopus salutem in Christo. Vobis omnibus significandum duximus qualiter in causa que inter cistercienses et monachos de Vergiaco pro territorio de Destan extiterit, processerimus ut, cognita rei veritate, cisterciensium justiciam intelligatis pro predicta siquidem causa a cisterciensibus curia nostra appellata, ut eam fine debito terminaremus, utriusque et cisterciensibus et predictis monachis diem disignavimus quem prior de Vergiaco nobis contramandavit. Iterato diem illis Edue constituimus cui tam prior quam cistercienses interfuerint, sed quia negotiis nostris exigentibus ibi tam cito venire non potuimus, prior recessit et nos expectare noluit, licet ibi ad causam illam diffiniendam in eadem die satis tempestive venerimus. Ne vero prior in aliquo post nos reclamare posset, illum rursus ante presentiam nostram convocavimus et apud Sedelocum diem eis statuimus. Cum autem statuta die cistercienses et prior apud Sedelocum venissent nec nos propter majora negotia ibi venire possemus, mandavimus eis ut prope per sex leugas ab illo loco ad nos venissent. Prior venire noluit. Cistercienses, abbas et plures alii, venerunt et ad jus suum comprobandum testes idoneos secum adduxerunt, quorum attestationes, sicut audivimus, vobis significare curavimus. Robertus prior Cistercii dixit quod ipse interfuit quando Hugo prior de Vergiaco et qui cum eo erant monachi et servientes laudaverunt ecclesie Cistercii quicquid in territorio de Destan habebant pro .XL. sextariis annone censualibus annuatim reddendis. Aimo monachus Cistercii dixit idem quod prior. Guido sacerdos illud idem dixit. Guerricus miles Vergiaci et Petrus prepositus Vergiaci illud idem attestaverunt. De hac donatione retinuerunt monachi Vergiaci cursum propriorum porcorum causa pasture per nemora et quantum eis de lignis necessarium fuerit ad edificia sua facienda, ita quod ex eis nec dare aliquid nec vendere possunt. ?? 173 [Avant 1165] ?? Cîteaux reçoit différents dons en terres, connus seulement par la mention qu’en fait la bulle de confirmation des biens de l’abbaye émanée du pape Alexandre III (n° 175). ?? ?? ?? ?? 173.I [Avant 1165] ?? I. La terre de [Saint-Jean-de] Bœuf, consistant en bois, terres, prés et pâturages. ¶ Cette donation a dû être faite par Guillaume I de Marigny-sur-Ouche (vers 1132-1165, M. Chaume, Les sires de Marigny, dans Mém. de la Commission des Antiquités de la Côte d’Or, XX, 1934, p. 155-162); cela est suggéré par le rapprochement de cette mention avec le n° 178 (tempore patris sui [Willelmi] apud Boias possederant). ?? ?? ?? 173.II [Avant 1165] ?? II. Des vignes sises à Parcis, avec la dîme. ¶ Il y a certainement une erreur de copie de la part du rédacteur du Liber privilegiorum Cistercii, qui nous transmet ce texte. Cette mention de Parcis est unique et échappe à toute tentative de localisation. Nous proposons de lire Parrie qui serait Parruey, commune de Corgengoux (Parrié en 1377). Cependant Cîteaux ne semble jamais avoir eu de biens en ces parages, sinon au village voisin de Moisey, commune de Marigny-lès-Reullée. N’y aurait-il pas dès lors lieu de rapprocher ce don de celui que font de la dîme de Moisey les prêtres de Marigny (n° 61 et 62)? Il existe cependant (n° 166, I), un Hugo de Parrici (miles) dans l’entourage des sires de Vergy (peut-être Perrecy-les-Forges, Saône-et-Loire). ?? ?? ?? 173.III [Avant 1165] ?? III. Dons divers de Liébaut le Gras, Guerri de Vergy, Gui Jabuz, Gui Tafu et Gales Motet, [tous chevaliers de Vergy] sur Détain. ?? MENTION: ci-dessous, n° 175. Alexander episcopus servus servorum Dei dilectis filiis Gisleberto abbati cisterciensis monasterii ejusque fratribus tam presentibus quam futuris regularem vitam professis in perpetuum. RELIGIOSAM VITAM eligentibus apostolicum convenit adesse presidium, ne forte alicujus temeritatis incursus eos aut a proposito revocet, aut robur, quod absit, sacre religionis infringat. Eapropter, dilecti in Domino filii, vestris justis postulationibus clementer annuimus et prefatum monasterium in quo divino mancipati estis obsequio sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus, statuentes ut quascumque possessiones, quecumque bona, idem monasterium in presenciarum legitime possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium seu aliis justis modis Deo propicio poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimendi vocabulis, locum ipsum de Cistercio cum terris, pratis, aquis, silvis, pascuis et omnibus pertinenciis suis, abbatiam de Firmitate, abbatiam de Pontiniaco, abbatiam de Claravalle, abbatiam de Morimundo, abbatiam de Pruliaco, abbatiam de Curia Dei, abbatiam de Bonavalle, abbatiam de Helemosina, abbatiam de Oratorio, abbatiam de Buxeria, abbatiam de Miratorio, abbatiam de sancto Andrea, abbatiam de Balanciis, abbatiam de Personia, abbatiam de Erivado, abbatiam de Obezinna; ex dono Odonis ducis Burgundie in foresta ejus plenaria usuaria in omnibus preter exartationem et in tota terra sua libera usuaria ubicumque terram habet, [n° 11] grangiam de Saleis cum adjacentibus terris, pratis, aquis, silvis, pascuis, decima et omnibus pertinenciis suis ex dono abbatis et capituli sancti Benigni Divionis [n° 114] et Aimonis domini de Tilecastro, Guidonis de Claromonte et aliorum heredum [n° 115], grangiam de Tharsulia cum adjacentibus terris, pratis, aquis, silvis, pascuis, decima et pertinenciis suis ex dono Godefridi lingonensis quondam episcopi et capituli sui [n° 145], et Guerrici de Vergiaco [n° 141], Bartholomei de Curcellis [n° 142], Humberti Ernaldi [n° 139], Odonis et Guidonis de Troan [n° 140 et 146] fratrum et Girardi nepotis eorum [n° 147] et abbatis sancti Stephani divionensis et capituli ejus [n° 143], grangiam de Breteniaco cum adjacentibus terris, pratis, silvis, aquis, pascuis, decima et omnibus pertinenciis suis ex dono Severici de Vergiaco et Ysabellis uxoris sue [n° 39, I], Hugonis blanchi [n° 39, V] et abbatis sancti Germani parisiensis et capituli sui [n° 39, III], Dodonis de Mareniaco et heredum suorum et Garulphi [n° 33], grangiam de Roseriis cum adjacentibus terris, pratis, silvis, pascuis et omnibus pertinenciis suis ex dono Guidonis de Puncta et Petri de Grenant, Hugonis Fusticuli et Humberti fratrum [n° 153] ex dono Godefridi quondam lingonensis episcopi [n° 152] et prioris sancti Marcelli et capituli ejus cabilonensis [n° 154] decimam ejusdem loci, grangiam de Jargolio cum adjacentibus terris, pratis, silvis et pascuis, ex dono Saverici de Vergiaco et Ysabellis uxoris ejus [n° 36] et Odonis viridis [n° 36] et decimam ejusdem grangie ex dono Stephani eduensis episcopi, cui vergiacenses canonici eam concesserunt [n° 70], terram de Buia cum bosco et plano, pascuis et pratis [n° 173], grangiam de Sten cum adjacentibus terris, pratis, pascuis, silvis et decima ex dono prioris de Vergiaco et capituli sui [n° 157], Lebaldi crassi, Guerrici de Vergiaco, Guidonis Jabuz, Guidonis de Sumbernun, Guidonis Tafu, Gualonis Mothet [n° 173, III] et Bertrani de Vergiaco [n° 151], grangiam de Crispeiis cum adjacentibus terris, pratis, silvis, pascuis et decima ex dono capituli sedelocensis [n° 66], partem terre de Albania ex dono capituli eduensis [n° 97], grangiam de Thantheneis cum adjacentibus terris, pratis, silvis, piscationibus, aquis, pascuis et decima ex dono Henrici abbatis de sancto Johanne de Angelis et capituli sui [n° 84], Symonis et Hervei dominorum de Vergiaco [n° 89] et Hugonis de Soliaco [n° 89], grangiam de Moisiaco cum adjacentibus terris, pascuis, silvis, pratis, aquis, decima et omnibus pertinenciis suis ex dono Bernardi de Rualata [n° 57, I], Humberti et Reinaldi fratrum [n° 57, III] et Joceranni de Curteberthaldi [n° 59], vineas de Parcis cum decima [n° 173] et vineas de Divione [n° 159], et de Muresalt [n° 12 et 25]. Sane laborum vestrorum quos propriis manibus aut sumptibus colitis sive de nutrimentis vestrorum animalium nullus omnino a vobis decimas presumat exigere. Preterea sentenciam quam discussa coram nobis controversia que inter vos et eduenses canonicos fuerat diucius agitata super pascuis de Beligniaco [n° 148] que quidem vobis adjudicavimus et super habitationibus de terra de Albana removendis, communicato fratrum nostrorum consilio, promulgavimus, sicut in scripto nostro autentico super eadem sententia facto [n° 174] noscitur contineri, vobis auctoritate apostolica confirmamus et eam inconvulsam perpetuo manere sancimus. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prefatum monasterium temere perturbare aut ejus possessiones auferre vel ablatas retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, sed illibata omnia et integra conserventur eorum pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura, salva Sedis apostolice auctoritate. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit secundo terciove commonita, nisi presumptionem suam congrua satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo Corpore et Sanguine Dei ac Domini redemptoris nostri Jhesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districte subjaceat ultioni. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus sit pax Domini nostri Jhesu Christi quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum judicem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. (rota) Domine, demonstra michi vias tuas. BENEVALETE. (monogramma) † Ego Alexander catholice Ecclesie episcopus, SS. † Ego Hubaldus presbiter card. tt. sancte Crucis in Jerusalem SS. † Ego Henricus presbiter card. tt. sanctorum Nerei et Achillei SS. † Ego Johannes presbiter card. tt. sancte Anastasie SS. † Ego Guillelmus tt. sancti Petri ad Vinc[u]la presbiter card. SS. † Ego Jacintus diac. card. sancte Marie in Cosmydyn SS. † Ego Oddo diac. card. sancti Nicholai in carcere tulliano SS. † Ego Boso diac. card. sanctorum Cosme et Damiani SS. † Ego Cinthyus diac. card. sancti Adriani SS. † Ego Petrus diac. card. sancti Eustachii juxta templum Agrippe SS. † Ego Manfredus diac. cardinal. sancti Georgii ad velum aureum SS. † Ego Hubaldus hostiensis episcopus SS. † Ego Bernardus portuensis et sancte Rufine episcopus SS. † Ego Gualterius albanensis episcopus SS. Datum Senonis per manum Hermanni sancte Romane Ecclesie subdiaconi et notarii .IIII. nonas februarii, indictione .XII., incarnationis dominice anno .M°.C.°LX.°IIII°., pontificatus vero Domni Alexandri pape .III. anno VI° † ?? 173.IV [Avant 1165] ?? IV. Les cisterciens tiennent, sous réserve de cens, différentes vignes à Aloxe[-Corton]: — une vigne donnée par le convers Gilbert et qui a fait, entre Cîteaux et les chanoines d’Autun, l’objet d’un jugement de [l’official de] Beaune. — une vigne donnée par Gaimar. — des vignes données par Eudes et Etienne, prêtres d’Ouges. ?? ?? ?? ?? 173.V [Avant 1165] ?? V. La terre d’Anseau de Fénay. ¶ Ces derniers dons sont connus par l’accord réalisé entre Cîteaux et le Chapitre d’Autun, le 17 mai 1167 (n° 177). MENTION: ci-dessous, n° 177, V et VI. V. Vineas censuales Alosie quas tenent cistercienses teneant sub consueto censu. Vineam Gisleberti quondam conversi, prout judicatum est Belne, teneant eduenses. De vinea Gaimari dictum est ut si cistercienses legales garentes illius vinee habere potuerint, in pace eam teneant, et si habere non potuerint aut eduenses dimittent, autem per eos possidebunt. Vineas Odonis et Stephani presbiterorum de Oges in pace possidebunt eduenses. VI. De terra Ansei de Fainai diffinitum est ut utrimque super terram veniant et quantum ipsius terre eduenses suum esse probaverint, aut eis dimittent cistercienses aut censum secundum quantitatem sue portionis eis persolvent, si legalem garentem habere non potuerint. ?? 174 1165, 1er février Sens. Le pape Alexandre III annule le jugement rendu par Héraclius, archevêque de Lyon, entre les cisterciens et les chanoines d’Autun au sujet des pâturages de Bligny[-sur-Ouche] et des maisons d’Aubaine; il confirme les cisterciens dans leurs droits. Il renvoie jusqu’à plus ample informé son jugement sur les vignes données à Cîteaux par Etienne et le prêtre Henri. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 326 × 310; repli 19; 2 trous. 2 incisions. a. Wiederhold, Papsturkunden, II, p. 47, n° 24. Alexander episcopus servus servorum Dei, dilectis filiis G[ilberto] abbati et fratribus cisterciensibus salutem et apostolicam benedictionem. QUOTIENS CONTROVERSIA aliqua ad audientiam apostolice Sedis perlata debitum finem sortitur, necesse est ut quod exinde fuerit, justitia mediante statutum, litterarum memorie commendetur, ut habeat secutura posteritas quod de gestarum rerum teneat veritate. Cum causa que inter vos et dilectos filios nostros decanum et canonicos eduenses super pascuis de Belignaco et habitationibus in terra de Albana contra tenorem scripti vestri constructis et quibusdam vineis quas Stephanus et Henricus sacerdos, qui eas sub annuo censu ab ecclesia eduensi tenebant, vobis concesserant, vertebatur, sub nostro examine fuisset diutius ventilata, vobis et illis in nostra pariter presentia constitutis, pascua illa tam vos quam eos qui loca ipsa ante vos tenebant diutina possessione cujus memoria non exstat, habuisse instantius asseverastis et hoc etiam legitimis testibus comprobastis. Ipsi vero vos ab eisdem pascuis taliter repellebant; proponebant enim quod inter vos et eos super his, Eraclio quondam lugdunensi archiepiscopo mediante, compositio de utriusque partis assensu facta fuerit et ejus scripto autentico, quod habebant pre manibus, confirmata cumque controversia ipsa in nostra et fratrum nostrorum presentia fuisset sepius retractata, prescriptam compositionem de utriusque partis assensu factam non esse manifeste cognovimus, quoniam facta fuerat absente abbate. Et licet probatum fuerit quod abbati de Maceria et cellarario cisterciensi compositionem illam faciendi se auctoritatem daturum promiserit, non tamen ipsum eam dedisse potuit comprobari, sed potius probatum est quod quidam fratres de Cistercio compositioni prescripte cisterciensis capituli nomine contradixerunt, unde unum illorum a jamdicto Eraclio excommunicationis fuerat sententia innodatus quod etiam ex eo nobis innotuit, quod licet compositioni sigillum suum canonici apposuissent, abbas tamen suum minime fecit apponi. Unde nos, his rationibus moti, supradicta pascua de communi fratrum nostrorum consilio, vobis adjudicavimus et scriptum illud Eraclii omnino cassantes, compositionem nullas vires decrevimus in posterum optinere. Sane de habitationibus amovendis scriptum canonicorum autenticum pretendistis in quo latius continebatur, quod bone memorie Stephanus quondam eduensis episcopus de capituli sui communi assensu vallem de Albana cum terminis in ipso scripto plenius denotatis nichil sibi in eadem valle retento, sub annuo censu .XII. denariorum vobis concessit, ita quidem quod larricium, cimiterium et aquam sibi, sicut scriptum continet, retinuerunt, ea tamen conditione apposita quod nunquam ibidem aliquam habitationem vel edificationem fieri permitterent sed agriculturam solummodo exercerent. Nos itaque scripto illo diligenter inspecto, quoniam nichil contra hoc quod illud falsum sive suspectum nobis redderet, fuerat allegatum, ipsum approbavimus et omnes habitationes et edificationes contra tenorem scripti ibidem factas, judicavimus exinde penitus amovendas et scriptum illus vires perpetuo optinere, sola canonicis agricultura retenta, sicut in eodem scripto noscitur contineri. De vineis siquidem, quoniam diversi varias esse regni Francorum consuetudines asserebant, aliis dicentibus quod si aliquis terram censualem a quolibet optineret eam nulla ratione absque assensu domni fundi locis posset religiosis conferre, quibusdam vero asserentibus eandem cuilibet salvo censu posse concedi, super possessione momentanea sententiam minime duximus proferendam, sed causam integram personis aliquibus commitendam sub quorum examine secundum consuetudinem regni finem possit debitum optinere. Ut autem hec nostra diffinitio futuris temporibus inviolabiliter observetur, eam auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus, statuentes ut nemini liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere vel ei aliquatenus contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Senonis, kalendis februarii. V°. Carta Alexandri pape .III. de controversia cum decano et canonicis eduensis ecclesie super pascuis de Beligne, et habitationibus in terra Albane, et quibusdam vineis (XIIIe s.). 175 1165, 2 février Sens. Le pape Alexandre III confirme l’abbaye de Cîteaux en toutes ses possessions. ¶ Original perdu entre 1350 et 1604 (Archives Haute-Saône, H 343). A. Original perdu. B. Copie milieu du XIVe s., Liber privilegiorum Cistercii, Dijon, Bibliothèque municipale, ms. 598, p. 99-103, d’après A. a. Henriquez, Privilegia, p. 55 (partiel). — b. [Meschet], Privilèges de l’Ordre de Cisteaux, 1713, p. 26 (partiel). — c. Migne, P.L., t. 200, col. 340, d’après a. INDIQ.: J.-L. 11151 (7445). Alexander episcopus servus servorum Dei dilectis filiis Gisleberto abbati cisterciensis monasterii ejusque fratribus tam presentibus quam futuris regularem vitam professis in perpetuum. RELIGIOSAM VITAM eligentibus apostolicum convenit adesse presidium, ne forte alicujus temeritatis incursus eos aut a proposito revocet, aut robur, quod absit, sacre religionis infringat. Eapropter, dilecti in Domino filii, vestris justis postulationibus clementer annuimus et prefatum monasterium in quo divino mancipati estis obsequio sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus, statuentes ut quascumque possessiones, quecumque bona, idem monasterium in presenciarum legitime possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium seu aliis justis modis Deo propicio poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimendi vocabulis, locum ipsum de Cistercio cum terris, pratis, aquis, silvis, pascuis et omnibus pertinenciis suis, abbatiam de Firmitate, abbatiam de Pontiniaco, abbatiam de Claravalle, abbatiam de Morimundo, abbatiam de Pruliaco, abbatiam de Curia Dei, abbatiam de Bonavalle, abbatiam de Helemosina, abbatiam de Oratorio, abbatiam de Buxeria, abbatiam de Miratorio, abbatiam de sancto Andrea, abbatiam de Balanciis, abbatiam de Personia, abbatiam de Erivado, abbatiam de Obezinna; ex dono Odonis ducis Burgundie in foresta ejus plenaria usuaria in omnibus preter exartationem et in tota terra sua libera usuaria ubicumque terram habet, [n° 11] grangiam de Saleis cum adjacentibus terris, pratis, aquis, silvis, pascuis, decima et omnibus pertinenciis suis ex dono abbatis et capituli sancti Benigni Divionis [n° 114] et Aimonis domini de Tilecastro, Guidonis de Claromonte et aliorum heredum [n° 115], grangiam de Tharsulia cum adjacentibus terris, pratis, aquis, silvis, pascuis, decima et pertinenciis suis ex dono Godefridi lingonensis quondam episcopi et capituli sui [n° 145], et Guerrici de Vergiaco [n° 141], Bartholomei de Curcellis [n° 142], Humberti Ernaldi [n° 139], Odonis et Guidonis de Troan [n° 140 et 146] fratrum et Girardi nepotis eorum [n° 147] et abbatis sancti Stephani divionensis et capituli ejus [n° 143], grangiam de Breteniaco cum adjacentibus terris, pratis, silvis, aquis, pascuis, decima et omnibus pertinenciis suis ex dono Severici de Vergiaco et Ysabellis uxoris sue [n° 39, I], Hugonis blanchi [n° 39, V] et abbatis sancti Germani parisiensis et capituli sui [n° 39, III], Dodonis de Mareniaco et heredum suorum et Garulphi [n° 33], grangiam de Roseriis cum adjacentibus terris, pratis, silvis, pascuis et omnibus pertinenciis suis ex dono Guidonis de Puncta et Petri de Grenant, Hugonis Fusticuli et Humberti fratrum [n° 153] ex dono Godefridi quondam lingonensis episcopi [n° 152] et prioris sancti Marcelli et capituli ejus cabilonensis [n° 154] decimam ejusdem loci, grangiam de Jargolio cum adjacentibus terris, pratis, silvis et pascuis, ex dono Saverici de Vergiaco et Ysabellis uxoris ejus [n° 36] et Odonis viridis [n° 36] et decimam ejusdem grangie ex dono Stephani eduensis episcopi, cui vergiacenses canonici eam concesserunt [n° 70], terram de Buia cum bosco et plano, pascuis et pratis [n° 173], grangiam de Sten cum adjacentibus terris, pratis, pascuis, silvis et decima ex dono prioris de Vergiaco et capituli sui [n° 157], Lebaldi crassi, Guerrici de Vergiaco, Guidonis Jabuz, Guidonis de Sumbernun, Guidonis Tafu, Gualonis Mothet [n° 173, III] et Bertrani de Vergiaco [n° 151], grangiam de Crispeiis cum adjacentibus terris, pratis, silvis, pascuis et decima ex dono capituli sedelocensis [n° 66], partem terre de Albania ex dono capituli eduensis [n° 97], grangiam de Thantheneis cum adjacentibus terris, pratis, silvis, piscationibus, aquis, pascuis et decima ex dono Henrici abbatis de sancto Johanne de Angelis et capituli sui [n° 84], Symonis et Hervei dominorum de Vergiaco [n° 89] et Hugonis de Soliaco [n° 89], grangiam de Moisiaco cum adjacentibus terris, pascuis, silvis, pratis, aquis, decima et omnibus pertinenciis suis ex dono Bernardi de Rualata [n° 57, I], Humberti et Reinaldi fratrum [n° 57, III] et Joceranni de Curteberthaldi [n° 59], vineas de Parcis cum decima [n° 173] et vineas de Divione [n° 159], et de Muresalt [n° 12 et 25]. Sane laborum vestrorum quos propriis manibus aut sumptibus colitis sive de nutrimentis vestrorum animalium nullus omnino a vobis decimas presumat exigere. Preterea sentenciam quam discussa coram nobis controversia que inter vos et eduenses canonicos fuerat diucius agitata super pascuis de Beligniaco [n° 148] que quidem vobis adjudicavimus et super habitationibus de terra de Albana removendis, communicato fratrum nostrorum consilio, promulgavimus, sicut in scripto nostro autentico super eadem sententia facto [n° 174] noscitur contineri, vobis auctoritate apostolica confirmamus et eam inconvulsam perpetuo manere sancimus. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prefatum monasterium temere perturbare aut ejus possessiones auferre vel ablatas retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, sed illibata omnia et integra conserventur eorum pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura, salva Sedis apostolice auctoritate. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit secundo terciove commonita, nisi presumptionem suam congrua satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo Corpore et Sanguine Dei ac Domini redemptoris nostri Jhesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districte subjaceat ultioni. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus sit pax Domini nostri Jhesu Christi quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum judicem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. (rota) Domine, demonstra michi vias tuas. BENEVALETE. (monogramma) † Ego Alexander catholice Ecclesie episcopus, SS. † Ego Hubaldus presbiter card. tt. sancte Crucis in Jerusalem SS. † Ego Henricus presbiter card. tt. sanctorum Nerei et Achillei SS. † Ego Johannes presbiter card. tt. sancte Anastasie SS. † Ego Guillelmus tt. sancti Petri ad Vinc[u]la presbiter card. SS. † Ego Jacintus diac. card. sancte Marie in Cosmydyn SS. † Ego Oddo diac. card. sancti Nicholai in carcere tulliano SS. † Ego Boso diac. card. sanctorum Cosme et Damiani SS. † Ego Cinthyus diac. card. sancti Adriani SS. † Ego Petrus diac. card. sancti Eustachii juxta templum Agrippe SS. † Ego Manfredus diac. cardinal. sancti Georgii ad velum aureum SS. † Ego Hubaldus hostiensis episcopus SS. † Ego Bernardus portuensis et sancte Rufine episcopus SS. † Ego Gualterius albanensis episcopus SS. Datum Senonis per manum Hermanni sancte Romane Ecclesie subdiaconi et notarii .IIII. nonas februarii, indictione .XII., incarnationis dominice anno .M°.C.°LX.°IIII°., pontificatus vero Domni Alexandri pape .III. anno VI° † ?? 176 [1165-1168] ?? Etienne, prieur de [Saint-Vivant de] Vergy et ses religieux reconnaissent à Cîteaux le droit de propriété sur les terres cultivées et incultes qu’ils ont ou pourront avoir dans le quadrilatère ainsi défini: (à l’est) par le chemin de Beaune à Dijon, (à l’ouest) par le sommet de la colline des Beaumonts, (au sud) par la «rue Morlein» qui va du chemin de Beaune au sommet de la colline, (au nord) par la rivière de Vouge; sous cette clause que les cisterciens donneront aux moines de Vergy un cens de quatre sous pour dix journaux de vigne pour leurs possessions déjà acquises, et, pour celles à venir, le même cens que le propriétaire précédent donnait. La vinea boetarum fera exception et donnera un cens de dix-sept sous. Les deux journaux de vigne que les cisterciens possèdent en dehors des limites ci-dessus sont soumis au même cens que ceux qui sont à l’intérieur. Toute autre acquisition par les cisterciens en dehors de ces limites et sur les terres relevant du prieuré de Vergy sera soumise à l’approbation du prieur de Saint-Vivant et suivra le même droit que celui qu’elle avait sous le précédent possesseur. ¶ Cette charte est antérieure à 1182, année où la bulle de Lucius III Religiosam vitam eligentibus (n° 250) la cite expressément. Le prieur Etienne est ainsi différent du prieur homonyme de Saint-Vivant connu de 1193 à 1197. L’ensemble des témoins connus ramène aux années 1164-1173. Or, étaient prieurs de Saint-Vivant, en 1164, Jean (n° 170); en 1173, Robert (H. 688); peut-être entre ces deux, un certain Hugues (n° 172). Le prieur de Losne, Jean, devient moine à Cîteaux en 1168 au plus tôt (n° 184). Il faut donc songer pour cette charte à une date comprise entre 1165 et 1168. A. Original Archives Côte d’Or, Fonds de Saint-Vivant de Vergy, H. 701. Parchemin, 198 × 179; repli (débris) 10. Incision double. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 137r, n° 1. Traduction française moderne, dans C. Rodier, Le clos de Vougeot, Dijon, p. 43-44. CIROGRAPHVM Notum sit omnibus ęcclesię filiis quod Stephanus prior Verziaci cum capitulo suo concesserunt et laudaverunt fratribus cisterciensibus quicquid ipsi fratres Cistercii habebant et adquirere possent in terris cultis et incultis a strata publica quę a Belna Divionem tendit, sicut rua Morlem vadit ab ipsa strata usque in verticem montis qui vocatur Belmont, et ab ipsa rua Morlem usque ad fluviolum qui vocatur Vooge, hoc tenore ut pro decima de decem jornalibus vinearum predicti fratres Cistercii reddant quatuor solidos monachis Verziaci singulis annis et omnes vineas quas infra predictos terminos adquirere poterint, obtinebunt sub eodem censu quo possessores earum ante tenebant. Verum vinea Boetarum ab hoc censu excipitur; pro cujus censu simul et decima septem solidi persolvuntur. Extra vero prescriptos terminos ipsi fratres Cistercii duos habent jornales vinearum, qui sunt ad eandem consuetudinem quam illi qui sunt infra eosdem terminos. Abhinc, si fratres Cistercii extra prescriptos terminos adquirere voluerint, quod de jure monachorum verziacensium fuerit, absque prioris loci illius assensu non fiet, et ad talem consuetudinem quam earum possessores ante tenebant. Hujus rei testes sunt: Stephanus prior, Bernardus decanus, Petrus de Mariniaco, Johannes prior latonensis, Girardus prior de Gevreio, Sichardus, Bliardus, Haimo, Addo, Petrus, Walo capellanus, Henricus de Canebiis, magister Gauterius, Bartholomeus de Neurum, Henricus major et Bonus Amicus filius ejus, Nicholaus, Ernulphus cocus, Girardus pistor, Minutus decanus, Theodericus major de Vaona et Odo avunculus ejus, Milet, Petrus prepositus Verziaci et Bernardus filius ejus, Petrus de Manens, Ademarus prior Julliaci, et Guillermus Julliaci, Wirriacus Verziaci et Hugo frater ejus, Petrus decanus, Vilannus signarius, Garinus subprior Verziaci, Richardus subsacrista, Agano de Belna, Goffridus, Petrus, monachi, Ernulfus decanus, Robertus monachus Cistercii. V°. C. Cistercii V (XVe s.). 177 1167, 17 mai Autun, Cloître de Saint-Nazaire. Accord ménagé par Guichard, archevêque de Lyon, légat du Siège apostolique, et Henri de Bourgogne, évêque d’Autun, entre les chanoines d’Autun et les religieux de Cîteaux. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 380 × 318; repli 18. Quatre incisions. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 42r-45r, n° 4, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115r-v, n° 3. D. Copie XIVe siècle, archives Côte d’Or, G. 813. E. Archives de la Commanderie des Hospitaliers de Beaune, 17e liasse, cote 8 (pièce disparue, connue par une mention de la liasse Archives Côte d’Or, H 1218). a. Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, I, p. 100. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 460. Notum sit tam presentibus quam futuris quod ego Guichardus lugdunensis ecclesie archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, et ego Henricus eduensis episcopus controversias que inter eduenses et cistercienses diu agitate sunt utriusque capituli assensu hoc modo diffinivimus. Acta sunt hec in vigilia Ascensionis, Edue in claustro sancti Nazarii, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LX°.VII°. Testes: Guichardus lugdunensis archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, Henricus eduensis episcopus, Gislebertus abbas cisterciensis, Galo abbas de Buxeria, Seguinus eduensis ecclesie decanus, Bertrannus cantor, Hugo abbas sancti Stephani, Hugo sancti Andochii succentor, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo senescaldus, Galo tortus et Ilerannus frater ejus; Humbertus de Buxol, magister Obertus, Robertus [Montis] sancti Johannis, Ansericus, Garinus de Colchis, Guido de Perrol, Ascherius, Antelmus, omnes canonici eduenses, Bernardus capellanus sancte Marie, Guido Maset, Gaufridus cantor et Arnaldus monachi cistercienses, Johannes de Pune et Isaardus monachi archiepiscopi. Ut autem hec imperpetuum rata permaneant et fidem possint prebere legentibus sigillorum nostrorum et sigillorum abbatis cisterciensis et eduensis capituli impressione munimus. S. Seguini eduensis decani. S. Bertranni cantoris. S. Stephani prepositi. S. Hugonis abbatis sancti Stephani. S. Hugonis archidiaconi. S. Hugonis abbatis sancti Petri. S. Rodulfi archidiaconi belnensis. S. Girardi de Scutiniaco prepositi Biliniaci. ?? 177.I 1167, 17 mai Autun, Cloître de Saint-Nazaire. I. Cisterciens et autunois auront libre parcours dans les pâtures de la pôté de Bligny [-sur-Ouche]. Les cisterciens n’auront pas le droit d’usage dans les forêts, de la Saint-Rémi à la Saint-André, s’il y a des glands; ils s’abstiendront de tout dommage dans les prés à faucher et dans les champs ensemencés du milieu d’avril à l’Assomption. Le dommage éventuel sera réparé selon la coutume de Bligny. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 380 × 318; repli 18. Quatre incisions. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 42r-45r, n° 4, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115r-v, n° 3. D. Copie XIVe siècle, archives Côte d’Or, G. 813. E. Archives de la Commanderie des Hospitaliers de Beaune, 17e liasse, cote 8 (pièce disparue, connue par une mention de la liasse Archives Côte d’Or, H 1218). a. Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, I, p. 100. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 460. I. De omnibus pascuis potestatis Biliniaci statutum est ut mutuis recursibus utantur tam cistercienses quam biliniacenses usque ad Vort. A festo tamen beati Remigii usque ad festum sancti Andree a forestibus cistercienses abstinebunt si glandes fuerint. Abstinebunt etiam a dampno satorum atque pratorum que secari solent, a pratis vero abstinebunt a medio aprilis usque ad Assumptionem beate Marię. Si autem dampnum contigerit, emendabitur secundum consuetudinem potestatis biliniacensis sine lege. Acta sunt hec in vigilia Ascensionis, Edue in claustro sancti Nazarii, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LX°.VII°. Testes: Guichardus lugdunensis archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, Henricus eduensis episcopus, Gislebertus abbas cisterciensis, Galo abbas de Buxeria, Seguinus eduensis ecclesie decanus, Bertrannus cantor, Hugo abbas sancti Stephani, Hugo sancti Andochii succentor, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo senescaldus, Galo tortus et Ilerannus frater ejus; Humbertus de Buxol, magister Obertus, Robertus [Montis] sancti Johannis, Ansericus, Garinus de Colchis, Guido de Perrol, Ascherius, Antelmus, omnes canonici eduenses, Bernardus capellanus sancte Marie, Guido Maset, Gaufridus cantor et Arnaldus monachi cistercienses, Johannes de Pune et Isaardus monachi archiepiscopi. Ut autem hec imperpetuum rata permaneant et fidem possint prebere legentibus sigillorum nostrorum et sigillorum abbatis cisterciensis et eduensis capituli impressione munimus. S. Seguini eduensis decani. S. Bertranni cantoris. S. Stephani prepositi. S. Hugonis abbatis sancti Stephani. S. Hugonis archidiaconi. S. Hugonis abbatis sancti Petri. S. Rodulfi archidiaconi belnensis. S. Girardi de Scutiniaco prepositi Biliniaci. V°. III. Crispiacum. Pactum pacis inter eduenses et cistercienses (XIIIe s.). 177.II 1167, 17 mai Autun, Cloître de Saint-Nazaire. II. La terre de Crépey sera délimitée selon les indications des vieilles gens. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 380 × 318; repli 18. Quatre incisions. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 42r-45r, n° 4, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115r-v, n° 3. D. Copie XIVe siècle, archives Côte d’Or, G. 813. E. Archives de la Commanderie des Hospitaliers de Beaune, 17e liasse, cote 8 (pièce disparue, connue par une mention de la liasse Archives Côte d’Or, H 1218). a. Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, I, p. 100. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 460. II. De terra Crespeii de qua cistercienses conquerebantur, statutum est ut secundum antiquorum virorum illius terre divisionem terminetur. Acta sunt hec in vigilia Ascensionis, Edue in claustro sancti Nazarii, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LX°.VII°. Testes: Guichardus lugdunensis archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, Henricus eduensis episcopus, Gislebertus abbas cisterciensis, Galo abbas de Buxeria, Seguinus eduensis ecclesie decanus, Bertrannus cantor, Hugo abbas sancti Stephani, Hugo sancti Andochii succentor, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo senescaldus, Galo tortus et Ilerannus frater ejus; Humbertus de Buxol, magister Obertus, Robertus [Montis] sancti Johannis, Ansericus, Garinus de Colchis, Guido de Perrol, Ascherius, Antelmus, omnes canonici eduenses, Bernardus capellanus sancte Marie, Guido Maset, Gaufridus cantor et Arnaldus monachi cistercienses, Johannes de Pune et Isaardus monachi archiepiscopi. Ut autem hec imperpetuum rata permaneant et fidem possint prebere legentibus sigillorum nostrorum et sigillorum abbatis cisterciensis et eduensis capituli impressione munimus. S. Seguini eduensis decani. S. Bertranni cantoris. S. Stephani prepositi. S. Hugonis abbatis sancti Stephani. S. Hugonis archidiaconi. S. Hugonis abbatis sancti Petri. S. Rodulfi archidiaconi belnensis. S. Girardi de Scutiniaco prepositi Biliniaci. V°. III. Crispiacum. Pactum pacis inter eduenses et cistercienses (XIIIe s.). 177.III 1167, 17 mai Autun, Cloître de Saint-Nazaire. III. Pour ce qui est d’Aubaine, on s’en tiendra aux définitions du duc Eudes II et de l’évêque de Langres, Godefroi de la Roche. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 380 × 318; repli 18. Quatre incisions. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 42r-45r, n° 4, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115r-v, n° 3. D. Copie XIVe siècle, archives Côte d’Or, G. 813. E. Archives de la Commanderie des Hospitaliers de Beaune, 17e liasse, cote 8 (pièce disparue, connue par une mention de la liasse Archives Côte d’Or, H 1218). a. Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, I, p. 100. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 460. III. De villa Albanie secundum diffinitionem Odonis ducis Burgundie et Godefridi linguonensis episcopi teneatur. Acta sunt hec in vigilia Ascensionis, Edue in claustro sancti Nazarii, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LX°.VII°. Testes: Guichardus lugdunensis archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, Henricus eduensis episcopus, Gislebertus abbas cisterciensis, Galo abbas de Buxeria, Seguinus eduensis ecclesie decanus, Bertrannus cantor, Hugo abbas sancti Stephani, Hugo sancti Andochii succentor, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo senescaldus, Galo tortus et Ilerannus frater ejus; Humbertus de Buxol, magister Obertus, Robertus [Montis] sancti Johannis, Ansericus, Garinus de Colchis, Guido de Perrol, Ascherius, Antelmus, omnes canonici eduenses, Bernardus capellanus sancte Marie, Guido Maset, Gaufridus cantor et Arnaldus monachi cistercienses, Johannes de Pune et Isaardus monachi archiepiscopi. Ut autem hec imperpetuum rata permaneant et fidem possint prebere legentibus sigillorum nostrorum et sigillorum abbatis cisterciensis et eduensis capituli impressione munimus. S. Seguini eduensis decani. S. Bertranni cantoris. S. Stephani prepositi. S. Hugonis abbatis sancti Stephani. S. Hugonis archidiaconi. S. Hugonis abbatis sancti Petri. S. Rodulfi archidiaconi belnensis. S. Girardi de Scutiniaco prepositi Biliniaci. V°. III. Crispiacum. Pactum pacis inter eduenses et cistercienses (XIIIe s.). 177.IV 1167, 17 mai Autun, Cloître de Saint-Nazaire. IV. Les chanoines d’Autun cessent toute réclamation au sujet de Détain. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 380 × 318; repli 18. Quatre incisions. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 42r-45r, n° 4, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115r-v, n° 3. D. Copie XIVe siècle, archives Côte d’Or, G. 813. E. Archives de la Commanderie des Hospitaliers de Beaune, 17e liasse, cote 8 (pièce disparue, connue par une mention de la liasse Archives Côte d’Or, H 1218). a. Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, I, p. 100. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 460. IV. Omnem calumpniam de Destagno canonici eduensis ecclesie cisterciensibus omnino dimiserunt. Acta sunt hec in vigilia Ascensionis, Edue in claustro sancti Nazarii, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LX°.VII°. Testes: Guichardus lugdunensis archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, Henricus eduensis episcopus, Gislebertus abbas cisterciensis, Galo abbas de Buxeria, Seguinus eduensis ecclesie decanus, Bertrannus cantor, Hugo abbas sancti Stephani, Hugo sancti Andochii succentor, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo senescaldus, Galo tortus et Ilerannus frater ejus; Humbertus de Buxol, magister Obertus, Robertus [Montis] sancti Johannis, Ansericus, Garinus de Colchis, Guido de Perrol, Ascherius, Antelmus, omnes canonici eduenses, Bernardus capellanus sancte Marie, Guido Maset, Gaufridus cantor et Arnaldus monachi cistercienses, Johannes de Pune et Isaardus monachi archiepiscopi. Ut autem hec imperpetuum rata permaneant et fidem possint prebere legentibus sigillorum nostrorum et sigillorum abbatis cisterciensis et eduensis capituli impressione munimus. S. Seguini eduensis decani. S. Bertranni cantoris. S. Stephani prepositi. S. Hugonis abbatis sancti Stephani. S. Hugonis archidiaconi. S. Hugonis abbatis sancti Petri. S. Rodulfi archidiaconi belnensis. S. Girardi de Scutiniaco prepositi Biliniaci. V°. III. Crispiacum. Pactum pacis inter eduenses et cistercienses (XIIIe s.). 177.V 1167, 17 mai Autun, Cloître de Saint-Nazaire. V. Les cisterciens continueront à posséder les vignes d’Aloxe en payant le cens accoutumé. Les chanoines obtiennent celle qui appartint au défunt convers Gilbert. La vigne de Gaimar reviendra aux cisterciens s’ils peuvent fournir des garants légaux, sinon les chanoines la conserveront; ils auront de même les vignes d’Eudes et d’Etienne, prêtres d’Ouges. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 380 × 318; repli 18. Quatre incisions. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 42r-45r, n° 4, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115r-v, n° 3. D. Copie XIVe siècle, archives Côte d’Or, G. 813. E. Archives de la Commanderie des Hospitaliers de Beaune, 17e liasse, cote 8 (pièce disparue, connue par une mention de la liasse Archives Côte d’Or, H 1218). a. Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, I, p. 100. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 460. V. Vineas censuales Alosie quas tenent cistercienses teneant sub consueto censu. Vineam Gisleberti quondam conversi, prout judicatum est Belne, teneant eduenses. De vinea Gaimari dictum est ut si cistercienses legales garentes illius vinee habere potuerint, in pace eam teneant, et si habere non potuerint aut eduenses dimittent, autem per eos possidebunt. Vineas Odonis et Stephani presbiterorum de Oges in pace possidebunt eduenses. Acta sunt hec in vigilia Ascensionis, Edue in claustro sancti Nazarii, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LX°.VII°. Testes: Guichardus lugdunensis archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, Henricus eduensis episcopus, Gislebertus abbas cisterciensis, Galo abbas de Buxeria, Seguinus eduensis ecclesie decanus, Bertrannus cantor, Hugo abbas sancti Stephani, Hugo sancti Andochii succentor, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo senescaldus, Galo tortus et Ilerannus frater ejus; Humbertus de Buxol, magister Obertus, Robertus [Montis] sancti Johannis, Ansericus, Garinus de Colchis, Guido de Perrol, Ascherius, Antelmus, omnes canonici eduenses, Bernardus capellanus sancte Marie, Guido Maset, Gaufridus cantor et Arnaldus monachi cistercienses, Johannes de Pune et Isaardus monachi archiepiscopi. Ut autem hec imperpetuum rata permaneant et fidem possint prebere legentibus sigillorum nostrorum et sigillorum abbatis cisterciensis et eduensis capituli impressione munimus. S. Seguini eduensis decani. S. Bertranni cantoris. S. Stephani prepositi. S. Hugonis abbatis sancti Stephani. S. Hugonis archidiaconi. S. Hugonis abbatis sancti Petri. S. Rodulfi archidiaconi belnensis. S. Girardi de Scutiniaco prepositi Biliniaci. V°. III. Crispiacum. Pactum pacis inter eduenses et cistercienses (XIIIe s.). 177.VI 1167, 17 mai Autun, Cloître de Saint-Nazaire. VI. La terre d’Anseau de Fénay sera délimitée sur place, et pour ce que les chanoines prouveront être leur, ou bien les cisterciens le leur laisseront, ou bien ils paieront une rente proportionnelle à leur part si les chanoines ne peuvent pas fournir un garant légal. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 380 × 318; repli 18. Quatre incisions. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 42r-45r, n° 4, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115r-v, n° 3. D. Copie XIVe siècle, archives Côte d’Or, G. 813. E. Archives de la Commanderie des Hospitaliers de Beaune, 17e liasse, cote 8 (pièce disparue, connue par une mention de la liasse Archives Côte d’Or, H 1218). a. Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, I, p. 100. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 460. VI. De terra Ansei de Fainai diffinitum est ut utrimque super terram veniant et quantum ipsius terre eduenses suum esse probaverint, aut eis dimittent cistercienses aut censum secundum quantitatem sue portionis eis persolvent, si legalem garentem habere non potuerint. Acta sunt hec in vigilia Ascensionis, Edue in claustro sancti Nazarii, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LX°.VII°. Testes: Guichardus lugdunensis archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, Henricus eduensis episcopus, Gislebertus abbas cisterciensis, Galo abbas de Buxeria, Seguinus eduensis ecclesie decanus, Bertrannus cantor, Hugo abbas sancti Stephani, Hugo sancti Andochii succentor, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo senescaldus, Galo tortus et Ilerannus frater ejus; Humbertus de Buxol, magister Obertus, Robertus [Montis] sancti Johannis, Ansericus, Garinus de Colchis, Guido de Perrol, Ascherius, Antelmus, omnes canonici eduenses, Bernardus capellanus sancte Marie, Guido Maset, Gaufridus cantor et Arnaldus monachi cistercienses, Johannes de Pune et Isaardus monachi archiepiscopi. Ut autem hec imperpetuum rata permaneant et fidem possint prebere legentibus sigillorum nostrorum et sigillorum abbatis cisterciensis et eduensis capituli impressione munimus. S. Seguini eduensis decani. S. Bertranni cantoris. S. Stephani prepositi. S. Hugonis abbatis sancti Stephani. S. Hugonis archidiaconi. S. Hugonis abbatis sancti Petri. S. Rodulfi archidiaconi belnensis. S. Girardi de Scutiniaco prepositi Biliniaci. V°. III. Crispiacum. Pactum pacis inter eduenses et cistercienses (XIIIe s.). 177.VII 1167, 17 mai Autun, Cloître de Saint-Nazaire. VII. Pour gage de ce traité, l’évêque d’Autun s’engage à payer au chapitre trente sous par an. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 380 × 318; repli 18. Quatre incisions. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 42r-45r, n° 4, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115r-v, n° 3. D. Copie XIVe siècle, archives Côte d’Or, G. 813. E. Archives de la Commanderie des Hospitaliers de Beaune, 17e liasse, cote 8 (pièce disparue, connue par une mention de la liasse Archives Côte d’Or, H 1218). a. Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, I, p. 100. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 460. VII. Pro reformatione hujus pacis domnus Henricus eduensis episcopus XXXta solidos capitulo eduensi persolvet annuatim. Acta sunt hec in vigilia Ascensionis, Edue in claustro sancti Nazarii, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LX°.VII°. Testes: Guichardus lugdunensis archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, Henricus eduensis episcopus, Gislebertus abbas cisterciensis, Galo abbas de Buxeria, Seguinus eduensis ecclesie decanus, Bertrannus cantor, Hugo abbas sancti Stephani, Hugo sancti Andochii succentor, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo senescaldus, Galo tortus et Ilerannus frater ejus; Humbertus de Buxol, magister Obertus, Robertus [Montis] sancti Johannis, Ansericus, Garinus de Colchis, Guido de Perrol, Ascherius, Antelmus, omnes canonici eduenses, Bernardus capellanus sancte Marie, Guido Maset, Gaufridus cantor et Arnaldus monachi cistercienses, Johannes de Pune et Isaardus monachi archiepiscopi. Ut autem hec imperpetuum rata permaneant et fidem possint prebere legentibus sigillorum nostrorum et sigillorum abbatis cisterciensis et eduensis capituli impressione munimus. S. Seguini eduensis decani. S. Bertranni cantoris. S. Stephani prepositi. S. Hugonis abbatis sancti Stephani. S. Hugonis archidiaconi. S. Hugonis abbatis sancti Petri. S. Rodulfi archidiaconi belnensis. S. Girardi de Scutiniaco prepositi Biliniaci. V°. III. Crispiacum. Pactum pacis inter eduenses et cistercienses (XIIIe s.). 177.VIII 1167, 17 mai Autun, Cloître de Saint-Nazaire. VIII. Gilbert, abbé de Cîteaux, s’engage à faire célébrer un trentain plénier pour chacun des chanoines qui trépassera; tout religieux prêtre de son abbaye dira pour lui une messe, les autres réciteront cinquante psaumes. Les chanoines d’Autun feront de même à l’égard des religieux de Cîteaux. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 380 × 318; repli 18. Quatre incisions. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 42r-45r, n° 4, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115r-v, n° 3. D. Copie XIVe siècle, archives Côte d’Or, G. 813. E. Archives de la Commanderie des Hospitaliers de Beaune, 17e liasse, cote 8 (pièce disparue, connue par une mention de la liasse Archives Côte d’Or, H 1218). a. Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, I, p. 100. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 460. VIII. Ut autem amplior pax et caritas habundantior inter utramque ecclesiam imperpetuum teneatur, tali fraternitate conjuncti sunt: dominus Gislebertus cisterciensis abbas concessit omnibus canonicis eduensibus ut audito cujuslibet obitu apud Cistercium plenarium tricenarium fiat et unusquisque sacerdotum missam pro eo cantet, ceteri quinquaginta psalmos. Hoc idem eduenses cisterciensibus concesserunt. Acta sunt hec in vigilia Ascensionis, Edue in claustro sancti Nazarii, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LX°.VII°. Testes: Guichardus lugdunensis archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, Henricus eduensis episcopus, Gislebertus abbas cisterciensis, Galo abbas de Buxeria, Seguinus eduensis ecclesie decanus, Bertrannus cantor, Hugo abbas sancti Stephani, Hugo sancti Andochii succentor, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo senescaldus, Galo tortus et Ilerannus frater ejus; Humbertus de Buxol, magister Obertus, Robertus [Montis] sancti Johannis, Ansericus, Garinus de Colchis, Guido de Perrol, Ascherius, Antelmus, omnes canonici eduenses, Bernardus capellanus sancte Marie, Guido Maset, Gaufridus cantor et Arnaldus monachi cistercienses, Johannes de Pune et Isaardus monachi archiepiscopi. Ut autem hec imperpetuum rata permaneant et fidem possint prebere legentibus sigillorum nostrorum et sigillorum abbatis cisterciensis et eduensis capituli impressione munimus. S. Seguini eduensis decani. S. Bertranni cantoris. S. Stephani prepositi. S. Hugonis abbatis sancti Stephani. S. Hugonis archidiaconi. S. Hugonis abbatis sancti Petri. S. Rodulfi archidiaconi belnensis. S. Girardi de Scutiniaco prepositi Biliniaci. V°. III. Crispiacum. Pactum pacis inter eduenses et cistercienses (XIIIe s.). 177.IX 1167, 17 mai Autun, Cloître de Saint-Nazaire. IX. Cet accord obtient valeur nonobstant tout écrit, privilège papal ou autre. ?? A. Original, 11 H 256. Parchemin, 380 × 318; repli 18. Quatre incisions. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 42r-45r, n° 4, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115r-v, n° 3. D. Copie XIVe siècle, archives Côte d’Or, G. 813. E. Archives de la Commanderie des Hospitaliers de Beaune, 17e liasse, cote 8 (pièce disparue, connue par une mention de la liasse Archives Côte d’Or, H 1218). a. Charmasse, Cartulaire de l’Eglise d’Autun, I, p. 100. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 460. IX. Quecumque autem scripta vel privilegia vel domni pape vel alterius ante hanc compositionem facta constant, hujus amicabili compositione quassata decernimus. Acta sunt hec in vigilia Ascensionis, Edue in claustro sancti Nazarii, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LX°.VII°. Testes: Guichardus lugdunensis archiepiscopus et apostolice Sedis legatus, Henricus eduensis episcopus, Gislebertus abbas cisterciensis, Galo abbas de Buxeria, Seguinus eduensis ecclesie decanus, Bertrannus cantor, Hugo abbas sancti Stephani, Hugo sancti Andochii succentor, Gauterius archipresbiter eduensis, Hugo senescaldus, Galo tortus et Ilerannus frater ejus; Humbertus de Buxol, magister Obertus, Robertus [Montis] sancti Johannis, Ansericus, Garinus de Colchis, Guido de Perrol, Ascherius, Antelmus, omnes canonici eduenses, Bernardus capellanus sancte Marie, Guido Maset, Gaufridus cantor et Arnaldus monachi cistercienses, Johannes de Pune et Isaardus monachi archiepiscopi. Ut autem hec imperpetuum rata permaneant et fidem possint prebere legentibus sigillorum nostrorum et sigillorum abbatis cisterciensis et eduensis capituli impressione munimus. S. Seguini eduensis decani. S. Bertranni cantoris. S. Stephani prepositi. S. Hugonis abbatis sancti Stephani. S. Hugonis archidiaconi. S. Hugonis abbatis sancti Petri. S. Rodulfi archidiaconi belnensis. S. Girardi de Scutiniaco prepositi Biliniaci. V°. III. Crispiacum. Pactum pacis inter eduenses et cistercienses (XIIIe s.). 178 1167 ?? Hervé, sire de Vergy, donne à Cîteaux, du consentement de Jean, seigneur de Mont-Saint-Jean, son gendre et héritier, tout ce qu’il possède à Détain; il cesse toute réclamation qu’il avait pu élever au sujet de ce territoire. ?? A. Original perdu. B. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 54, n° 10. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 101v, n° 7. D. Copie partielle de 1606, Chronique de l’abbaye de Saint-Vivant de Vergy, Archives Côte-d’Or, cartulaire 232, f. 105v, «d’après le cartulaire de Cîteaux». a. Duchesne, Vergy, p. 163. Quoniam ea que scripture tenor designat non facile oblivioni traduntur ea ratione per hanc scripturam presentium et posterorum noticie commendo quod ego Erveius Vergiaci dominus quicquid habebam et habere debebam vel calumpniabar apud Desteng et in omnibus ejus appendiciis, in terris cultis et incultis, in pascuis, in pratis, in aquis, in nemoribus, in justicia ville et in omnibus aliis rebus, ecclesie sancte Marie Cistercii et fratribus ibi Deo servientibus donavi et perpetuo possidendum tradidi et contra universos qui aliquid horum calumniari vellent, me meosque firmam et fidelem garantiam ferre omni tempore promisi. Hugo autem Montis sancti Johannis dominus, gener videlicet meus, quem heredem castri vergiacensis constitui, hoc laudavit et concessit in manu domni Gilleberti abbatis Cistercii. Hoc audivi ego et laudavi et Johannes de Savingi decanus Divionis, Guilencus sancti Philiberti capellanus, Wichardus cellerarius Cistercii, Johannes conversus, Artaldus de sancto Prejecto nepos meus, Wirricus crassus. Mee vero donationi, quam ante feceram, interfuerunt ipse abbas Cistercii G[illebertus], Robertus prior Cistercii, Arnaldus cellerarius, Aimericus prior de Gilli, Hugo de Villa. Filia etiam mea Elisabeth uxor ipsius Hugonis de Monte sancti Johannis, hoc itidem concessit et confirmavit apud Montem sancti Johannis precibus meis in presentia mariti sui in manu Galonis abbatis Buxerie et Wichardi cellerarii Cistercii. Testes: Galterius conversus, Odo conversus, Galterius de Maire capellanus, Ricardus presbiter de Salmasia, Wirricus et Lebaldus crassus de Vergi, Artaldus de sancto Prejecto, Guido de Furno, Vicardus de Varennis, Galterius de Agulli et filius ejus Rainaldus et alii. Et ne aliquis inimicus Dei et meus aliquam unquam occasionem susurrandi contra hec assumere valeat, sigillo meo hanc donationem confirmavi. Insuper et sigillo pastoris mei Henrici eduensis episcopi consignari feci. Anno ab incarnatione Domini .M°.C°.L°X.VII°. ?? 179 1167 Dijon, abbaye Saint-Etienne. Eudes de Marigny, fils de Guillaume le Connétable, qui avait querelle avec Cîteaux au sujet de la terre que son père partant pour Jérusalem avait donnée à l’abbaye au lieu de Brétigny, en Longefin, au sujet également d’une autre terre près de Brétigny, des constructions et des revenus cisterciens en ce village, de la corvée de Rolanges, des acquisitions de Cîteaux sur les Marigny à Gilly, Brétigny, Vougeot. Eudes cesse cette querelle, donne tout cela à l’abbaye pour le repos de l’âme de son père et de ses ancêtres et confirme toutes les donations antérieures. Le duc Hugues III scelle le texte de cet accord. ?? A. Original perdu. B. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 93v-94r, n° 6. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 80r, n° 5. D. Copie fin XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 75r. INDIQ.: Duchesne, Vergy, p. 144. — Petit, Ducs capétiens, II, p. 96, et n° 2. Notum sit fidelibus tam futuris quam presentibus quod Odo de Marriniaco filius Willermi conestabuli movit querelam adversus cisterciensem ecclesiam pro terra quam dedit pater ejus iturus Iherosolimam fratribus Cistercii apud Brittiniacum in finibus Longe famis, similiter pro terra que est retro Britigniacum inter finem et silvam, pro his quoque que ibi edificaverant, necnon pro reditibus quos inde traxerant pro corveia de Rolenges, pro his que ab hominibus vel a parentibus ejus in territorio gilliacensi preter pratum uxoris Humberti de Refan vel circa grangiam Britigniaci vel apud cellarium de Voget adquisierant sive per emptionem sive per donationem vel per elemosinam. Tandem sano usus consilio anime sue consuluit et omnium harum calumniarum querimonias absque omni exceptione dimisit, faciens inde donum Deo et ecclesie sancte Marie Cistercii in perpetuum pro anima patris sui et parentum suorum. Similiter cartas quas a parentibus vel hominibus ejus idem fratres habuerant, et quicquid eo tempore in omni potestate gilliacensi, vel tempore patris sui apud Boias possederant, totum concessit. De his omnibus investivit Arnaldum cellerarium Cistercii apud Divionem in curia sancti Stephani, presentibus his qui subscripti sunt: Arveio abbate sancti Stephani, Bosone canonico ejus, Arnaldo cellerario Cistercii, Evrardo converso; Henrico de Chaneves, Willermo de Urjol, per cujus manum hoc factum est, et Humberto fratre ejus, Petro preposito de Nui et Bernardo filio ejus et Johanne genero ejus, Humberto Arnaldo, Hugone fabro et Odone filio ejus. Et sciendum quod predictus Odo et Willermus de Urjol spoponderunt coram predictis testibus de his garantiam se portaturos ubicumque necessitas exegerit, et maxime erga matrem suam et maritum ejus et fratres suos et sorores, eo quod ea, que ad territorium gilliacense pertinent, dedit ipsi Odoni pater ejus specialiter. Acta sunt hec anno ab incarnatione Domini .M°.C°.LX°.VII°. sub domno Gilleberto abbate Cistercii. Que ut in omnes futurorum generationes rata et inconcussa permaneant, ego Hugo dux Burgundie presentem cartulam confirmavi et sigilli mei signaculo communivi. ?? 180 [1167-1168] ?? Reine, veuve de Bertrand [chevalier] de Vergy, reconnaît le don qu’elle a fait jadis à Cîteaux des biens qu’elle avait à Détain. Ses enfants Eudes[-Bertrand] et Elisabeth reconnaissent ce don. ¶ Acte daté par la présence du cellérier de Cîteaux, Guichard. Liébaud le Gras mourut en 1171. Eudes-Bertrand est connu en 1173 (H 697) et 1188 (H 687). TEXTE, ci-dessous, n° 166, II. II. Deinde stimulante illo qui paci et quieti sanctorum non desinit invidere, surrexit Savaricus filius Hervei Vergiaci, cognatus ipsius prefati Guidonis, adversus fratres Cistercii et calumpniatus est eis quędam pascua et nemora, terras, prata nec non et piscaturas aquę. Sed postea resipiscens et se male et injuste confitens egisse, universa quę calumpniabatur dimisit in manu domni Gilleberti abbatis Cistercii per quendam baculum ybernię quem ipse abbas ferebat in manu. Non solum autem quę calumpniabatur dimisit sed quęcumque fratres Cistercii habebant que ad jus et potestatem patris sui pertinebant in perpetuum concessit eis, sic et cognatus ejus domnus Wido Vergiaci antea concesserat. Hujus rei testes sunt: Rotbertus prior Cistercii, Bliardus, Humbertus de Ladona monachi Cistercii, Gauterius conversus magister Jergulii, Girardus canonicus eduensis, Hugo miles de Villa, Gauterius prepositus Hervei Vergiaci et Petrus frater ejus. ?? 181 ?? ?? Notice concernant le don de Détain fait par Bertrand [chevalier] de Vergy et Reine son épouse (n° 151 et 180). ?? A. Original perdu. B. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 50r, n° 1. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 100v, n° 1. D. Copie XVIIe siècle, Archives Côte d’Or, Chronique de Vergy, ms. 232, f. 108r, probablement d’après B. a. Duchesne, Vergy, p. 401. I. Sciant omnes quibus scire expedit quod domnus Bertrannus de Verziaco, et uxor ejus Regina dederunt in vita sua pro remedio animarum suarum ecclesie sancte Marie Cistercii quicquid habebant apud Desten et in omni territorio ejus. II. Postquam vero adoleverit filius eorum Odo et filia Helisabeth, Regina mater eorum, ad cujus originem hoc totum pertinebat, apud Verziacum in claustro sancti Dionisii recognovit hec se prefate ecclesie libere dedisse ad portam Cistercii longe antequam jungeretur in matrimonio Johanni Giffardo militi de Monte sancti Johannis. Hoc audierunt et laudaverunt filius ejus Odo et filia Helizabeth et per manum Arnulfi decani sancti Dionisii ipsius Regine avunculi et Lebaldi crassi cognati eorum perpetuo ecclesie Cistercii possidendum concesserunt et propter hoc beneficiorum et orationum ecclesie Cistercii cum patribus suis participes effecti sunt. Testes hujus rei sunt: Wicardus Cistercii cellerarius, Johannes de Verziaco tunc Cistercii monachus, Hugo de Muressalt conversus, Petrus crassus canonicus eorum cognatus, Garnerius prepositus, Galterius et Johannes filii ejus, Petrus prepositus et Nicholaus gener ejus, Constantius Rossez, Christianus de Belna, Humbertus de Canonia, David de Roca et alii multi. Et ne aliquis hoc donum infringere conaretur, sigillo Arnulfi decani prefate domine avunculi cartam hec continentem confirmari fecerunt. ?? 182 1168 [avant le 17 octobre] ?? Huon le Roux, seigneur du Châtelet de Chalon et fils du duc [Hugues II], donne à Cîteaux son clos de vignes de Meursault. ¶ Donation antérieure à la mort de l’abbé Gilbert (17 octobre 1168). ¶ Le clos dont il s’agit est situé au finage du Cromin, au nord du village (J. Marilier, Le vin à Cîteaux, dans Mémoires de l’Académie ... de Dijon, 1943-1946, p. 270). A. Original 11 H 881. Parchemin, 122 × 170, repli 16. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 124v, n° 2. a. Duchesne, Vergy, p. 137. — Gallia christiana, IV, col. 894, d’après a (édition partielle). Quoniam per successiones temporum facta priorum facile vel labuntur a memoria vel in irritum revocantur nisi litteris mandata et testibus roborata consistant, idcirco ego Petrus Dei gratia cabilonensis episcopus per presenti cartulę conscriptionem tam presentibus quam futuris testificor quod Hugo rufus ducis Burgundie filius, cabilonensis Castelluli dominus, per manum meam dedit ęcclesię cisterciensi pro anima sua et parentum suorum vineam suam, totum videlicet clausum suum in Murissalt, absque omni retentione et exceptione in perpetuum possidendam. Hujus elemosine donatio libere facta est sine aliqua alicujus contradictione, anno dominicę incarnationis .M°.C°.LX°.VIII°., presentibus his quorum nomina subter notata sunt. Ego quoque ad majorem facti confirmationem cartam hanc ipsius donationis testem sigilli mei munimine consignavi, quatinus omnibus eidem donationi contraire volentibus testimonium sit indubitatę veritatis. Hujus rei testes: Henricus eduensis episcopus, Raimundus cantor cabilonensis, Hugo de Croset canonicus ejusdem ęcclesię, Radulfus decanus de Berna, Julianus archipresbiter de Berna, Antelmus canonicus eduensis, Guillermus de Sanceio, Julianus medicus, Mainardus capellanus, Hugo capellanus Castelluli, Hugo prepositus Gibriaci, Robertus Gisbertus de Murissalt, Bernardus Vetula, Petrus de Escutinei, Andreas de Labrueri. V°. XIII. Murissalt. II. Donum Hugonis rufi filii ducis de Murissalt (XIIIe siècle) (scellée de deux sceaux, d’après l’inventaire 11 H 47*). 183 [1168 environ-1176 environ] ?? Raymond, fils de Liébaud de Saint-Gervais[-en-Valière], donne à Cîteaux (une rente de) trois sous que Hugues, fils de Renaud Bonet, avait déjà cédée; elle est assise sur le chasement du seigneur Raymond à Aloxe[-Corton]. ¶ Robert, doyen de Notre-Dame de Beaune, est connu aux dates que nous indiquons. Il était probablement doyen déjà en 1168, date où Raoul, qui fut peut-être son prédécesseur immédiat, est devenu archidiacre de Beaune. C’est là le cursus honorum régulier des doyens de Notre-Dame. Le chanoine Renaud de Combertault est connu en 1173, 1176 et 1187 (fonds de N.-D. de Beaune). L’obit de Liébaud de Saint-Gervais est inscrit au XI kal. maji à l’Obituaire de N.-D. de Beaune (édition Boudrot, n° 581). A. Original perdu. B. Copie milieu du XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 133r, n° 2. Ego Raimundus filii Lebaudi de sancto Gervasio notum facio presentibus et futuris concessisse me ac laudasse ecclesie Cistercii tres solidos quos Hugo filius Rainaldi Bonet prefate ecclesie in morte sua jam dederat, hujusque doni garantiam me portare promitto contra omnes qui illud calumpniari vel in causam trahere ausi fuerint. Sciant etiam omnes quibus id scire expedit quod prefata elemosina Hugonis, que est apud Alossam, de casamento domni Raimundi movet. Testes: decanus belnensis Robertus, Rainaldus de Curbetal, Wido de Pre Ambleni, Rodulphus de Pomart. Ego etiam Robertus decanus belnensis sigilli mei impressione hoc confirmo. ?? 184 1168 [avant le 17 octobre] Cour du duc de Bourgogne. Eudes de Trouhans, en différend avec Cîteaux au sujet des fiefs, chasements et autres terres sis à Tarsul et relevant de Trouhans, concède que tout ce que Cîteaux avait obtenu du fief de Guerri de Vergy demeure acquis à l’abbaye. Tout le reste revient à Eudes; mais pour avoir droit aux mérites et aux prières de l’Ordre, ce dernier et sa famille laissent le tout à Cîteaux. Il réserve seulement l’hommage et l’usage d’un bois pour leurs hommes de Chevigny[-Fénay]. ¶ L’abbé Gilbert mourut le 17 octobre 1168. ¶ Comparer cet acte avec le n° 147. A. Original perdu. B. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 25r, n° 4. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 63v, n° 4. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 49v. a. Maison de Chastellux, p. 269, pr. XXXV, d’après C. — b. Petit, Ducs capétiens, II, n° 476. In nomine Domini, ego Otho de Troens presentibus et futuris notum facio discordiam que inter fratres cistercienses et dominos de Troens diu versata est, propter hoc quod de feodis et casamentis et aliis terris ad dominium de Troens pertinentibus fratres Cistercii apud Tarsullam adquisierant et possidebant in pace terminatam esse. Quoniam enim ego et Guido frater meus et Girardus nepos meus divisimus terram nostram, omnia quę apud Tarsullam nostri juris fuerant propter feodum domni Werrici de Vergiaco, quod jam fratres Cistercii assensu omnium nostrorum adquisierant et in pace tenebant, cetera omnia in partem meam devenerunt. Cupientes ergo beneficiis et orationibus tanti ordinis communicari, ego et frater meus Guido neposque meus Girardus dedimus ecclesie Cistercii quicquid eatenus possederamus et calumniati fueramus in omni territorio Tarsulle in terris, pratis, aquis, pascuis, nemoribus et consuetudinibus et quicquid de feodis vel casamentibus ad nos pertinentibus jam adquisierant et deinceps adquirere possent, totum fratribus Cistercii perpetuo possidendum concessimus, nichil penitus excipientes preter hominium feodatorum et excepto quod homines nostri de Chavegne de nemore quod nostrum fuit, si necesse eis fuerit, ad usus tantum propriarum domorum suarum accipiant. Hoc autem donum, ut illesum et intemeratum omni tempore perseveret, per sponsionem fidei in manu Anserici domini Montis regalis singuli confirmavimus et sigillo Hugonis ducis Burgundie roborari voluimus. Actum est apud Divionem, anno ab incarnatione Domini .M°.C°.LX°.VIII°. in aula ducis, in presentia Gisleberti abbatis Cistercii, Galonis abbatis Buxerie, Hugonis de Corrabov, Johannis de Ladona, Stephani et Lecelini conversorum, Aymonis rufi de Divione, Willermi de Orgeul, Humberti Arnalt, Odonis de Longvi, Petri prepositi de Verge, Girardi presbiteri de Isorra, Uldre, Johannis nigri, Vilenchet, Andreę Pavie et aliorum multorum. ?? 185 [1168 au plus tôt] ?? Arnoul de Reullée donne à Cîteaux la vigne de Meursault appelée «Les quarterans», au Clos du Duc, moyennant une rente annuelle de deux sous, rendable en mars et inaliénable sinon à l’église de Cîteaux. Il renouvelle son don, au chapitre de Cîteaux, après une maladie. ¶ Le don du Clos du duc, fait à Cîteaux par Huon le Roux (n° 183) est antérieur vraisemblablement à cet acte. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 125r, n° 5. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen. Notum sit presentibus et futuris quod Arnulfus de Ruelata donavit ecclesie Cistercii Les quarterens in vinea de Muressaut quod dicitur Clausum ducis videlicet dominium suum et decimas et quarta sextaria et quicquid ipse vel alii ab eo tenebant in predicto clauso sine aliqua retentione sub annuo censu duorum solidorum reddendo in mense martio. Quorum tamen censum querere debet et sine lege et occasione recipere etiam post mensem nec eundem censum dare aut vendere vel engagire ipse vel heredes ejus potuerunt nisi ecclesie Cistercii. Hec omnia laudaverunt uxor ejus Dannons et filius Remondus. Testes horum: Gaufridus et Wichardus monachi, Girardus rufus, Bernardus de Brendon, Clemens de Campo, Clemens niger, Johannes decanus, conversi; Willermus quoque de Rival, Robertus de Vort, Achardus de Vinobles, Landricus de Pomar, Harduinus de Ruele. Hec quoque laudavit Bernardus filius ejus coram his testibus: Vichardo monacho, Bernardo, Humberto, Ligerio, Henrico, Pontio, Rogero, Radulpho, Stephano conversis; Hurrico Reddito, Odone d’Ursens, Odone Bergau. Hec quoque laudaverunt Comitissa soror predicti Bernardi et Maria uxor ejus. Testes: Vichardus monachus, Dominicus divionensis, Bernardus de Brendon. Postea predictus Arnulfus cum convaluisset apud Cistercium de infirmitate sua supradictum censum donavit in capitulo Cistercii, presente Ramondo filio suo et laudante, teste Arduino ministrali suo, presidente in eodem capitulo Jocelino suppriore coram Valterio et Valone et Arnaudo monachis cum conventu ejusdem loci. Hec quoque laudavit uxor ejus Dannons cum filio suo B[ernardo]. ?? 186 [1168] Beaune. Arnoul de Reullée renonce à ses prétentions sur les possessions cisterciennes à Marigny[-lès-Reullée], Meursault et Moisey. Il confirme le droit de pâture que Cîteaux tenait de lui à Reullée. ¶ Année déterminée par la présence du cellérier Guichard (fin 1167-1168) et la mort de l’abbé Gilbert (17 octobre 1168). Don probablement contemporain de celui du Clos du Duc par Huon le Roux. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 37v, n° 4. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 43r, n° 10. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 32. a. Petit, Ducs capétiens, II, p. 317, n° 451. Legentibus et audientibus per hanc scripturam notificamus quod Arnulfus de Rueleia quicquid juste vel injuste calumniabatur et habere se dicebat apud Moisiacum et in omni territorio ejus, in terris, in decimis, in pratis, in pascuis et in omni terra quam fratres Cistercii possidebant vel excolebant circa Marriniacum et de casamento quod Bernardus sororius ejus ab eo tenebat, unam vineam apud Murisaltum et pratum unum et terram apud Moisiacum, totum fratribus Cistercii guerpivit et donavit eisque perpetuo possidendum concessit et usuaria que predicti fratres in pascuis de Rueleia diu ante ab eodem habebant, laudavit et confirmavit et contra omnes qui eos super his inquietare vellent, fidelem se garandum fore promisit. Actum est hoc apud Belnam per manum domni Gilleberti abbatis Cistercii, Wichardi cellerarii. Testes hujus rei sunt: Bernardus conversus, Johannes conversus, Guillermus de Rival, Rainaldus de Verzelai, Landricus de Pomart, Bonus Amicus li Ventirs. Hoc laudavit uxor Arnulfi Dannuns, Bernardus et Raimundus filii ejus, Comitissa ejus filia et uxor Bernardi Maria, coram Wichardo cellerario Cistercii, Henrico de Caneves, Landrico de Pomart, Bernardo, Odone, Evrardo, Guidone, conversis Cistercii. Quę omnia ut rata semper et firma permaneant, ego Hugo dux Burgundie cartulam hanc sigillo meo confirmavi. ?? 187 [1168-1169] ?? Bernard de Montsachet et Dominique de la Cras cèdent à Cîteaux par l’entremise d’Henri de Bourgogne, évêque d’Autun, ce qu’ils réclamaient sur la vigne d’Huon [le Roux] [à Meursault] et reçoivent cinquante-cinq sous de pitance. ¶ Cet accord se place vraisemblablement entre la donation du Clos du Duc en 1168 (n° 183) et la mort de l’évêque d’Autun, Henri de Bourgogne (7 mars 1169 ou 1170). ¶ Montsachet était l’une des deux agglomérations formant la seigneurie de Meursault. Elle est représentée aujourd’hui par le quartier des Forges. L’identification est assurée par les formes intermédiaires: Montsucher, 1259 (11 H 882) et Montsechair, 1289 mars (11 H 882). A. Original 11 H 881. Parchemin, 102 × 158; repli 13. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 124v, n° 3. Notum sit sanctę Ecclesie filiis quod Bernardus de Montsechir et Dominicus de la Craa dederunt et concesserunt Deo et monachis sancte Marie Cistercii per manum donni Henrici eduensis episcopi quicquid calumpniabantur eis in vinea donni Hugonis et in pitantia habuerunt L. et V. solidos. Hujus rei testes: Antelmus canonicus, Stephanus de Dria, Hugo Rainerius, Girardus conversus, Christianus Turturellus, Ogerius de Martrei, Renerius de Foro, Hugo Letet, Petrus Fichar, Lebaudus de Saviangia, Robertus Ildebertus, Gislebertus Brunellus, Guido Ildebertus, Stephanus brunellus, Odo capellanus de Muressau, Robertus Girbertus. V°. XIII. Muressalt .III. Donum Bernardi de Montsecher et Dominici de lacraa de clauso de Muresalt (XIIIe siècle). 188 [1168-1169] ?? Hervé de Vergy notifie le droit de pâture qu’ont les cisterciens sur toutes ses terres; il confirme que personne ne possède de droit quelconque ni d’usage dans la forêt de Gergueil donnée à Cîteaux par ses père et mère. ¶ Cette charte est datée par le début de l’abbatiat d’Alexandre (octobre 1168) et le n° 190 qui lui est postérieur. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 98r, n° 3. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 93r, n° 3. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 85v, n° 3. a. Duchesne, Vergy, p. 163. Presentibus et futuris ego Erveius dominus Vergiaci notum esse volo quod pasturas in omni terra mea ecclesie Cistercii in perpetuum dedi. Hoc quoque testor et affirmo quo in nemore Jergulii quod pater meus et mater mea cisterciensi ecclesie dederunt, nemo aliquid juris habet in ipsa cisterciensis ecclesia nec aliquod usuarium. Testes sunt: Alexander abbas Cistercii, Johannes prior, Gerardus medicus, Libaldus crassus, Petrus frater ejus, Hugo Bujon, Lebaldus Rabastel, Walterius prepositus, Stephanus famulus meus, Thomas famulus meus, Hugo et Walo conversi. ?? 189 1168-1178 ?? Simon de Bœuf donne à Cîteaux, en chapitre, tout ce qu’il possède au territoire de Détain, en champs, bois et pâtures. Ce don fut loué à Vergy par ses fils, son épouse et sa mère. En retour, Cîteaux lui donne trois livres dijonnaises et un setier de froment. ¶ L’acte édité ci-dessous est une reconnaissance passée sous l’abbé Guillaume de la Prée (1186-1189). Il comporte à la fin des clauses postérieures à la donation primitive. ¶ Dates de l’abbatiat d’Alexandre. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 107v, n° 33. Universis qui presentes litteras inspexerint frater W[illermus] dictus abbas Cistercii eternam in Domino salutem. Noverit universitas vestra quod Symon de Buis recognovit apud Destannum in presentia nostra, presentibus etiam Villermo grangiario et fratre Gervasio et Rogerio monachis Cistercii et fratre Lamberto magistro Destanni quod tempore domini Alexandri predecessoris nostri veniens Cistercium coram omni capitulo monachorum dederat libere et sine ulla retentione Deo et beate Marie Cistercii quicquid habebat et quicquid ad jus suum quoquomodo pertinebat in toto territorio Destanni, tam in planis quam in nemorosis et pasturis et quod hoc donum tunc apud Vergiacum laudaverant duo filii ejus Guido et Haymonez et Helisabeth uxor ejus et Maria mater sua, ubi testes fuerunt: Valterius magister Destanni, Bertoldus sutor, Falco de Corberum et Lamberto de Roles. Recognovit quoque ipse Symon quod habuerat tunc de rebus Cistercii IIII libras divionensium et unum sextarium frumenti. Hoc igitur donum suum laudans et confirmans in presentia nostra rogavit ut confirmaremus ei scripto beneficia domus Cistercii que per manum domini Alexandri concessa fuerat ei qui concessit et etiam quod reciperetur in conversum cum ei Deus inspiraret de seculo venire. Quod et nos concessimus ei et presenti scripto confirmavimus si tamen venerit liber et absolutus. Hoc ipsum donum fecit postmodum laudare tres alios filios suos Humbelinum, Legerium et Odonem, salvis sibi tribus denariis census quos annuatim debet ei domus Cistercii. ?? 190 1169 Château de Vergy et Chapitre de Cîteaux. Gui II de Vergy donne à Cîteaux tout ce qu’Hervé de Vergy ou ses vassaux ont donné sur le territoire de Détain (n° 188). Il ajoute le droit de pâture et d’usage dans tout son domaine, avec la clause de simple réparation des dommages qui pourront s’y commettre. Il réserve les droits d’autres usagers. Il approuve par avance les droits d’usage et de pâturage qui pourront être donnés par ses hommes, en réservant la possession foncière. Il accorde aux cisterciens exemption des droits de péage et autres coutumes. ?? A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 55r, n° 12. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 102r, n° 9. D. Copie XVIIe siècle, cartulaire 232, Chronique de Saint-Vivant de Vergy, f. 106v-107r, d’après B. a. Duchesne, Vergy, p. 139, pr. 2. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 489. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Notum sit tam futuris quam presentibus quod ego Guido Vergiaci dominus donavi et concessi ecclesie cisterciensi et fratribus ibi Deo servientibus quicquid domnus Erveius de Vergiaco vel quicumque alii de me tenebant in territorio Desten et in omnibus appendiciis ejus in terris cultis et incultis, in pascuis, in pratis, in aquis, in nemoribus, in justicia ville et in omnibus aliis rebus et contra universos qui aliquid horum calumpniari vellent me firmam et fidelem garantiam ferre omni tempore pepigi et promisi. Preterea dedi eisdem fratribus pasturas et usuaria in omni dominio meo tam in bosco quam in plano, ita ut si damnum fecerint in prato vel in agro, simpliciter sine alia exactione alicujus consuetudinis capitale ipsius damni restituant. Ubi vero aliquos habeo participes mecum in fundo possessionis, quantum ad me pertinet, libera eis usuaria concessi et ut ab aliis participibus quando potuerint sine contradicione adquirant. Similiter etiam ubicumque usuaria et pasturas ab hominibus meis de meo videlicet casamento adquirere poterint, liceat eis et adquirere et tenere sine contradictione vel mea vel heredum meorum, excepto dumtaxat fundo possessionis. Omnia autem que domus ipsa cisterciensis ea die tenebat qua presentem donationem feci, quecumque ipsa fuerint vel quocumque modo pertinere visa fuerint vel ad dominicatum vel ad casamentum Vergiaci, libere in perpetuum et quiete ab ipsis fratribus tenenda concessi, ut nulla deinceps super his vel a me vel ab aliquo heredum meorum moveatur calumnia vel reclamatio audiatur. Hec omnia laudavit uxor mea Adelaidis et filii mei Hugo et Symon. Simul etiam hoc concessimus ut numquam in terra mea alicubi ab ipsis fratribus cisterciensibus venta vel pedagium aut aliqua consuetudo, que a secularibus solent accipi, requirantur. Hec donatio facta est apud Vergiacum ubi presentes aderant testes qui subscripti sunt: ipse abbas Cistercii domnus Alexander, Johannes de Loona et Engenulfus monachi et Johannes conversus Cistercii, Arnulfus decanus, Wiardus de Gillans, Petrus de Isorra, Humbertus capellanus, Morinus clericus, Johannes luscus, Odo de Lambre, Lebaldus crassus, Odo crassus, Hugon Bujun, Gaufredus de Valle, Constantius rufus, Ligerius prepositus et uxor ejus Mirilez, Petrus prepositus, Libaldus Rabustellus prior de Gille et alii plures. Ut ergo donum hoc ratum et firmum et in omnes futurorum generationes inconvulsum permanere posset, cum in capitulo cisterciensi presentibus monachis illud confirmassem, presentem cartam conscribi feci et sigillo meo consignavi, sigillis quoque episcoporum eduensis et cabilonensis et domni ducis per meam petitionem appositis ad majorem omnium que dicta sunt confirmationem. Ego Henricus Dei gratia eduensis episcopus ad petitionem ipsius Guidonis de Vergiaco elemosinam hanc in manu mea suscepi et sigillo meo firmavi et manutenendam promisi. Similiter ego Petrus cabilonensis episcopus ad petitionem ejusdem Guidonis confirmavi sigillo meo et quantum pertinet ad parrochiam nostram manutenere promisi. Ego etiam Hugo dux Burgundie, postulante eodem Guidone, sigillo meo hec omnia confirmavi et manutenenda promisi. Acta sunt hec anno ab incarnatione Domini .M°.C°.LX°.VIIII°. ?? 191 [Vers 1169-1184] Chapitre de Cîteaux. Notification par le duc Hugues III de la donation faite à Cîteaux par son chapelain Nicolas d’un setier d’huile que devra chaque année le détenteur de la maison sise au [Vieux-]Marché de Dijon. En cas de non-exécution, maison et dépendances deviendront propriété de Cîteaux. ¶ Le chapelain Nicolas apparaît pour la première fois dans les chartes ducales en 1169 (Petit, Ducs capétiens, II, n° 484); il devint doyen de la Chapelle-du-Duc en 1172; mais, même après cette date, il n’est pas toujours cité avec ce titre. La dernière mention que l’on ait de lui date de 1184 (Petit, Ducs capétiens, III, n° 718). A. Original, 11 H 490. Parchemin, 127/122 × 73/55; débris de queue en parchemin. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 182, n° 15. a. Petit, Ducs capétiens, II, n° 456. Ego Hugo dux Burgundie notum esse volo et sigillo meo confirmo quod Nicolaus capellanus meus dedit ecclesię Cistercii ut quicumque domum vel aream ipsius domus quę vulgo emplastrum dicitur, quę in foro divionensi est, tenuerit, post obitum ipsius Nicolai singulis annis sextarium unum olei fratribus Cistercii persolvat. Quod si noluerit facere, domus ipsa et emplastrum in dominium Cistercii ecclesię deveniat. Hoc donum factum est, me presente, in capitulo Cistercii. V°. XVIII. Donum Nicholai capellani ducis de I° sextario (XIIIe s.). 192 1170, mi-septembre Cîteaux, en Chapitre général. Hugues III, duc de Bourgogne donne par l’entremise de Guichard, archevêque de Lyon, de Pierre, archevêque de Tarentaise et de l’abbé de Cîteaux Alexandre, pour son salut et celui de ses parents, à tout l’Ordre, exemption des droits de péage, minages, ventes et de toute coutume. ¶ Voir n° 198. A. Original perdu. B. Vidimus de Guillaume de la Tour, archevêque de Besançon, donné à Cîteaux en février 1259 n. s., d’après A, 11 H 93. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 167, f. 97r-v, n° 3. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 7r, n° 4. E. Copie fin XVe siècle, cartulaire 185, f. 25, n° 2, d’après C. F. Copie 1516, collationnée par Morelet sur B, Fonds de l’abbaye de Tart, H. 1042. G. Copie 1537, liasse 11 H 93, f. 1r. H. Copie XVIIe siècle, collationnée par Normand, conseiller du Roy, sur E, H. 1042. a. Henriquez, Privilegia, p. 234. — b. Dom Plancher, Histoire de Bourgogne, I, pr. lxxxiii, d’après les archives de l’abbaye de Tart. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 508. Anno ab incarnatione Domini M.°C°.LXX.°, ego Hugo dux Burgundie fui in generali capitulo cisterciensi et ibi per manus Guichardi archiepiscopi lugdunensis et Petri archiepiscopi tharentasiensis et Alexandri abbatis Cistercii et omnium abbatum qui aderant, in benefitiis et orationibus totius ordinis susceptus, pro remedio anime mee et parentum meorum, eis largitus sum ut fratres de omnibus abbatiis ipsius ordinis per omnem terram meam securi pergant, res proprias absque ullo pedagio, minagia, venta et omni alia costuma ducant, portent et vendant et ad proprios usus necessaria emant. Et ne donum hoc mihi et ipsis tam utile ab aliquo Dei inimico et nostro infringatur, sigillo meo cartam hec continentem communio. Factum est donum hoc in generali capitulo cisterciensi sicut prescriptum est coram archiepiscopis et abbatibus qui convenerant, presente avunculo meo comite Stephano de Sancerre, Guiardo de Favernei, Guillermo de Orgul. et multis aliis. ?? 193 1170 ?? Etienne, comte de Bourgogne, donne à Cîteaux un tanneur nommé Giroux, ses enfants et ses biens sis à Lons[-le-Saunier]. Sur le point de partir pour Jérusalem, il ajoute à ce don celui de deux montées hebdomadaires de saumure, à prendre après sa mort à perpétuité. Il remet tout droit de péage et autres exactions à tous les religieux de l’Ordre de Cîteaux. Enfin, il s’engage à fournir tous les ans une charretée de sel à l’abbaye de Cîteaux. ?? A. Original perdu. B. Copie authentique de 1252 sous le sceau d’Alexandre de Montaigu, évêque de Chalon-sur-Saône, Archives Jura, 17 H 23. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 167, f. 68v, n° 9. INDIQ.: Cartulaire 166, f. 153r, n° 3. Omnibus tam posteris quam presentibus, per hanc cartam sigillo meo communitam, notum facio quod ego Stephanus comes Burgundie dedi ecclesie cisterciensi possessione libera et perpetua hominem unum nomine Giroldum pellificem et ejus heredes cum omni hereditate sua apud Ledonium. Preterea Iherosolimam profecturus dedi prefate ecclesie de muria singulis ebdomadis duas monteys post decessum meum jure perpetuo possidendas. Dedi autem hec omnia quieta et ab omni exactione libera. Remisi etiam toti cisterciensi ordini per universam terram meam peagium et omnem exactionem in manu domni Alexandri cisterciensis abbatis et in omni vita mea singulis annis pro investitura predicte elemosine dedi unam carratam salis eidem ecclesie. Laudaverunt hec omnia frater meus comes Gerardus et comitissa Joeta uxor mea. Testes: G[erardus] Theoloci, J[acobus] Caritatis, P[etrus] Accincti, H[ugo] Bullionis abbates, Amarricus dominus de Mirowaldo, Hugo abbas, Raynaldus de Montbys. Acta ab incarnatione Domini M°.C°.LXX°. ?? 194 [1170] ?? Amauri de Murvaut remet à l’Ordre de Cîteaux dispense de tous droits de péage. ¶ De même date que le n° 193 par suite de l’identité des témoins. ¶ Il s’agit ici du castrum Mirvolt non longe situm a monasterio (sancti Huberti andaginensis), qui paraît si souvent dans le Chronicon s. Huberti andaginensis (MGH., SS. VIII). L’identité de ce castrum avec le fief d’Amauri, qui paraît ici, est assurée par la mention de Petrus Mirowaldensis (ibid., p. 591, ligne 14). A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 167, f. 98v, n° 12, d’après A. C. Copie 1537, collationnée sur l’original par A. Boussuet, clerc au greffe de la Cour du baillage de Dijon, 11 H 93, f. 4v. D. Copie fin du XVe siècle, cartulaire 185, f. 31r, d’après B. a. Henriquez, Privilegia, p. 237. Notum sit omnibus tam futuris quam presentibus quod ego Almalricus dominus de Mirowaldo remisi toti cisterciensi ordini per universam terram meam peagium et omnem exactionem, ita ut omnes transeuntes ab omni consuetudine sint liberi et quieti. Testes: Alexander Cistercii, Petrus Accincti, Jacobus Caritatis, Gerardus Theoloci abbates, comes Stephanus, Willelmus de Cies, Rainaldus de Monte Bys. ?? 195.I [1170-1173] Cîteaux. I. Marteau et Foulques IV de Mailly rappellent le don qu’avait fait leur mère d’un meix franc à la Perrière, don auquel s’était opposé Eudes le Champenois (n° 164); ils renouvellent cette donation; les tenanciers de ce meix sont libres et émancipés de toute coutume et exaction, excepté de la tierce et de la dîme de la terre qu’ils cultivent. ¶ L’abbé Henri II de Morimond commence son abbatiat en 1170; le cellérier Arnaud déjà en charge en 1171, disparaît en 1173. A. Original, 11 H 814. Parchemin, 256 × 245; repli 15. B. Copie authentique XVe siècle, cartulaire 196, n° 10. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 80v-81r, n° 7. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 9, n° 2. E. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 8r, n° 3. F. Copie XVe siècle, cartulaire 191, f. 203. G. Copie 1396, parchemin, 11 H 414. H. Copie informe, 2e moitié du XVe s., papier, 11 H 814. I. Ego Martellus et Fulco frater meus quam sepe audivimus a matre nostra Ermengarde quod in tempore quo corpus patris nostri Fulconis domini de Malliaco terrę benedictę redditum est et in cimiterio sancti Petri Besuę humatum inter alia quę aliis ecclesiis mater nostra divisit, dedit ecclesie Cistercii unum mansum liberum apud Perreriam cum possessoribus mansi, sed obsistente domno Odone campaniensi qui tunc temporis terram in vadimonium tenebat, rem ad perfectum ducere non potuit. Nos autem postea quam terram nostram recuperavimus, Cistercium venimus et in capitulo ab omni conventu patrem nostrum absolvi et beneficiis et orationibus ordinis communicari rogantes, impetravimus et pro ejus anima et pro nobismetipsis unum mansum apud Perreriam cum appenditiis et usuariis suis et possessoribus mansi, Stephanum videlicet cog[no]mento Malet et Christianum fratrem ejus, cum heredibus et rebus suis, prefatę ęcclesię perpetuo donavimus, liberos et emancipatos ab omni costuma et exactione, excepto quod terciam et decimam terrę quam excoluerint, reddent juxta consuetudinem ville ejusdem. V°. Donum Martelli de Maille et Fulconis fratris ejus de uno manso apud Perreriam et possessoribus suis et de olio unius lampadis et de piscatione quam Fulco pater eorum ... ante capitulum generale (XIIIe s.). 195.II [1170-1173] Cîteaux. II. Les deux frères, Etienne et Christian, tenanciers de ce meix, promettent pour eux et leurs héritiers d’entretenir une lampe à l’église de Cîteaux. ¶ L’abbé Henri II de Morimond commence son abbatiat en 1170; le cellérier Arnaud déjà en charge en 1171, disparaît en 1173. A. Original, 11 H 814. Parchemin, 256 × 245; repli 15. B. Copie authentique XVe siècle, cartulaire 196, n° 10. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 80v-81r, n° 7. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 9, n° 2. E. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 8r, n° 3. F. Copie XVe siècle, cartulaire 191, f. 203. G. Copie 1396, parchemin, 11 H 414. H. Copie informe, 2e moitié du XVe s., papier, 11 H 814. II. Promiserunt autem ipsi fratres Stephanus et Christianus coram nobis, quantum sufficeret olei uni lampadi in ęcclesia sanctę Marię Cistercii se suosque heredes annuatim de proprio ministrare. V°. Donum Martelli de Maille et Fulconis fratris ejus de uno manso apud Perreriam et possessoribus suis et de olio unius lampadis et de piscatione quam Fulco pater eorum ... ante capitulum generale (XIIIe s.). 195.III [1170-1173] Cîteaux. III. Marteau et Foulques confirment les donations que leur père et leurs ancêtres avaient faites à Cîteaux des droits de passage, et de certains droits de pêche en Saône. ¶ L’abbé Henri II de Morimond commence son abbatiat en 1170; le cellérier Arnaud déjà en charge en 1171, disparaît en 1173. A. Original, 11 H 814. Parchemin, 256 × 245; repli 15. B. Copie authentique XVe siècle, cartulaire 196, n° 10. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 80v-81r, n° 7. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 9, n° 2. E. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 8r, n° 3. F. Copie XVe siècle, cartulaire 191, f. 203. G. Copie 1396, parchemin, 11 H 414. H. Copie informe, 2e moitié du XVe s., papier, 11 H 814. III. Quicquid etiam pater noster Fulco et alii domini de Mallei predictę ecclesię donaverant in passagiis et naulis et in piscatura quam fratres Cistercii ante generale capitulum in aqua nostra ab Aussona in jusum, singulis annis per octo dies faciunt, laudavimus et concessimus et hęc omnia in pace conservare ecclesię, omnique tempore vitę nostrę garantire promisimus in presentia Alexandri abbatis Cistercii, Henrici abbatis Morimundi, Johannis prioris Cistercii, Gaufredi cantoris, Arnaldi cellerarii, Johannis de Ladona totiusque conventus et eorum qui nobiscum ierant, Petri scilicet decani capellani de Mallei, Guidonis Trossal, Humberti de Laiei, Petri Ravinel, Guirrici villici de Perreria. Hoc autem laudavit mater nostra Ermengardis et maritus ejus Symon apud Tren in manu Johannis de Ladona monachi Cistercii coram Petro decano, Guillermo milite de Romen, Dijun et Guirrico villicis de Perreria et filiis eorum Sarraceno, Parisio et Guionet, Humbelino et Columbet, Petro Ravinel, Girardo Gergona. Et ut hec in perpetuum rata manerent, sigillo Petri cabilonensis episcopi hoc confirmare fecimus. Ego Petrus cabilonensis episcopus utriusque partis precibus cartam hec continentem impressione sigilli mei confirmo et manutenendum accipio. Datori sit gratia, fraudatori anthema. V°. Donum Martelli de Maille et Fulconis fratris ejus de uno manso apud Perreriam et possessoribus suis et de olio unius lampadis et de piscatione quam Fulco pater eorum ... ante capitulum generale (XIIIe s.). 196 [1170-1177] ?? Hervé de Fauverney, abbé de Saint-Etienne de Dijon, donne à Cîteaux tout ce que son abbaye possédait à Tarsul et à Izeure, moyennant un cens de sept sous digenois; il réserve le meix de Courtivron et l’usage aux bois d’Izeure. Il donne aussi le droit de dîme que son abbaye avait sur la vigne dijonnaise donnée à Cîteaux par la duchesse Mahaut (n° 159), moyennant une rente de quatre sous. ¶ Dates de l’abbatiat d’Hervé. A. Original, 11 H 729. Parchemin, 190 × 142; repli 15. Incisions. B. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 26v, n° 7, d’après B. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 63v, n° 6. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 50r. E. Copie fin XVe siècle, cartulaire 178, f. 1v, n° 2. + CHIROGRAPHUM + Ego Herveius ęcclesię sancti Stephani divionensis abbas et ejusdem loci canonici, consensu et beneplacito tocius capituli nostri, totam terram cum pratis, quam in territorio Tarsulle et in territorio Isorre habebamus, sub censu .VII. solidorum divionensis monete in medio martio per singulos annos nobis solvendo, ęcclesię Cistercii perpetuo possidendam, concessimus, nichil in ea nobis retinentes preter unum mansum Curtivronis, pro quo in nemoribus Isorre usagium habere debemus. Similiter etiam decimas vineę, quam predicte ęcclesię monachis Maltildis ducissa in helemosinam dedit, habentem jugera circiter .XII. et est apud Divionem in territorio Hugonis de Maine, que videlicet decime ad ęcclesiam nostram pertinebant, eisdem monachis eo pacto dedimus et concessimus ut ęcclesię nostrę .IIII. solidos annuatim loco et termino supradicto persolvant. Sed et contra omnes qui eosdem fratres super predictis decimis aliquomodo inquietare voluerint, nos et ecclesiam nostram fidelem garantiam ferre promisimus. Quę omnia ut rata et omni tempore inconvulsa permaneant, cartam hęc continentem sigillo nostro et sigillo ęcclesię nostrę cum cyrographi attestatione communire curavimus et ex pluribus qui his interfuerunt, quorumdam nomina in testimonium subscribi decrevimus: Rodulfus prior, Ainardus subprior, Gualo rufus, Girardus niger, Joscerannus sacrista, Petrus capellanus, Girardus de Asperomonte, Martinus, Philippus ęcclesię nostrę canonici, Johannes monachus Cistercii et Stephanus conversus. V°. VI. De censu quem damus abbati sancti Stephani de Tarsulla et de vinea Divionis (XIIIe s.). 197 1171, 9 février Tusculum. Le pape Alexandre III accorde aux cisterciens l’exemption des dîmes pour les champs et les vignes qu’ils cultivent eux-mêmes ou à leurs frais ou sur ce qui sert à la nourriture de leurs animaux. ¶ Original perdu entre 1350 et 1604 (Archives Haute-Saône, H 343). A. Original perdu. B. Copie milieu du XIVe siècle, Liber privilegiorum Cistercii, Bibliothèque Dijon, ms. 598, p. 138-139. a. Pflugk-Hartung, Acta, I, 249. INDIQ.: J.-L. 11982. Alexander episcopus servus servorum Dei dilectis filiis Alexandro abbati et fratribus cisterciensibus salutem et apostolicam benedictionem. RELIGIOSORUM DESIDERIIS annuere et vota que a rationis tramite non discordant effectu prosequente complere, debitum commisse nobis auctoritatis exigit et ordo postulat caritatis. Ad bone siquidem opinionis spectat odorem et ad commendationem pontificalis officii pertinet erga viros religiosos gratie et humanitatis exhibere solacium, et eos benigniori confovere affectu. Inde est, quod nostri officii debito provocati, et vestra nichilominus religione ac devotione inducti, vobis de consueta clemencia et benignitate apostolice Sedis auctoritate apostolica indulgemus ut de agris et vineis quas propriis manibus aut sumptibus colitis, sive de vestrorum nutrimentis animalium nullus a vobis decimas presumat exigere. Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat hanc paginam nostre constitutionis infringere vel ei aliquatenus contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Thusculani, V. id. februarii. ?? 198 1171 Beaune. Hugues III, duc de Bourgogne, désirant participer aux prières et biens spirituels de l’Ordre de Cîteaux, donne aux cisterciens toute liberté d’aller, de porter et de vendre leurs biens, d’acheter ce qui leur est nécessaire, sur toute sa terre, sans payer de droits de péage, éminage, vente et avec exemption de toute autre exaction et coutume. Il leur donne plein droit d’usage dans tout son domaine et confirme l’église de Cîteaux dans toutes ses possessions, comme il l’avait déjà fait en chapitre général avant de partir pour Jérusalem (n° 192). ¶ Nous n’avons pas tenu compte, pour l’établissement de ce texte, de la copie C, tardive et probablement d’après B. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 167, f. 97v, n° 5. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 7r, n° 25. D. Copie XVe siècle, cartulaire 185, f. 25r-v, d’après B. a. Petit, Ducs capétiens, II, n° 524. In Dei nomine, ego Hugo dux Burgundie cupiens fieri particeps orationum et spiritualium beneficiorum fratrum Cistercii, de quorum orationibus predecessores mei plurimum confidentes ibidem se sepelire fecerunt, pro remedio anime mee et parentum meorum, cisterciensi ecclesie et fratribus sub professione ejusdem loci Deo servientibus dono et concedo liberam potestatem eundi, portandi et vendendi res proprias et emendi ad proprios usus necessaria, per omnem terram meam, absque pedagio, eminagio, venta et omni alia exactione vel costuma. In omni etiam dominicatura mea plenissimum usuarium eis concedo. Et ut breviter multa concludam, illa omnia de quibus absque juris contradictione prefata ecclesia investita erat, eo anno quo iherosolimitanam aggrediens viam, in capitulo Cistercii me orationibus fratrum commendavi, cuncta eidem ecclesie laudo et perpetuo in pace possidenda concedo successoribusque meis ut ea fideliter teneant et ab omni laicali manu vel potestate omni tempore defendant, supplico et precipio. Ut autem hoc donum ratum semper et inconcussum permaneat, sigilli mei impressione cartam hanc confirmo. Ego etiam Aaliz ducissa Burgundie cum Odone filio meo hoc donum laudo et ad noticiam futurorum sigillo meo consigno. Hii interfuerunt et audierunt: Johannes prior Cistercii, Johannes de Ladona et Vivianus monachi, Petrus conversus, Nicholaus capellanus, Aimo rufus, Guiardus de Favernei, Bartholomeus camerarius et Johannes frater ejus, Guido prepositus de Argilli, Hugo major de Argilli, Petrus forestarius de Argilli. Actum est apud Belnam anno ab incarnatione Domini M°.C°.LXXI°., rege Lodewico regnante. ?? 199 1171 ?? Hervé de Vergy donne à Cîteaux l’usage et la pâture par toute sa terre, en présence de son neveu Hervé de Fauverney, abbé de Saint-Etienne de Dijon. ?? A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 54v, n° 11. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 102r, n° 8. a. Duchesne, Vergy, p. 164. INDIQ.: Chronique de Vergy, f. 106r. Ego Herveius dominus Vergiaci notum esse volo tam presentibus quam futuris quod ecclesie Dei Cistercii dedi in elemosinam usuaria et pasturas per omnem terram meam, presente nepote meo Erveio abbate sancti Stephani ipsique precepi ut, si necesse esset, hujus doni mei testimonium ferret et si quis contra ire vellet, modis omnibus id manuteneret. Hujus rei testes sunt: Johannes prior Cistercii, Wido monachus, Hugo prior Floriaci et Erveius frater ejus major, Johannes canonicus sancti Stephani, Henricus de Canavis, Warnerius et Walo conversi, Arnaldus monachus Cistercii, Petrus, Harveius, Stephanus famuli mei, Manneius frater templarius. Ut autem hoc omni tempore ratum sit, presentem cartulam sigillo meo communivi. Hoc quoque laudans et concedens ut omnia quibus ea die qua carta hec data est. Anno videlicet .M°.C°.LXXI°. investita erat ipsa cisterciensis ecclesia ut libere et quiete possideret. ?? 200 1171 Melun. Le roi de France, Louis VII, exempte de tout droit de péage et de toute exaction, dans l’étendue de ses domaines, les religieux de l’abbaye de Cîteaux. ?? A. Original non retrouvé. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 167, f. 97r, n° 1. C. Copie XVe siècle, cartulaire 185, f. 25r, n° 1, d’après B. a. Petit, Ducs capétiens, II, n° 528. INDIQ.: A. Luchaire, Louis VII, n° 603. In nomine sancte et individue Trinitatis, Amen. Ludovicus Dei gratia Francorum rex, noverint universi tam presentes quam futuri, intuitu pietatis et pro salute filii nostri Philippi et nostra, ecclesie cisterciensi et fratribus inibi Deo servientibus, hanc nos concessisse libertatem, ut fratribus domus liceat libere, et sine pedagio et exactione aliqua, deferre et reportare tam per terram quam per aquam ea que ad victum et vestitum fratrum et monachorum qui in corpore domus prefate conversabuntur, necessaria erunt, quantum ad nos pertinet. Volumus etiam et precipimus prepositis et servientibus nostris ut fratres, qui ad usus domus missi fuerint, vivent quandocunque necesse habuerint, et ipsos in terra et potestate nostra nullatenus molestari permittant. Actum Meleduni anno incarnati Verbi M°.C°.LXX°. primo. Datum per manum Hugonis cancellarii. ?? 201 [1171] ?? Guichard, archevêque de Lyon et légat du Siège apostolique, notifie l’accord passé en sa présence, celle de Gauthier de Bourgogne, évêque de Langres et celle de Pierre, évêque de Chalon[-sur-Saône], au sujet de la «maison de la Duchesse», à Dijon, entre les abbayes de Saint-Bénigne et de Cîteaux. Cette dernière donnera en deux fois à Saint-Bénigne la somme de quarante livres; vingt livres immédiatement, plus un cens annuel de vingt sous; et vingt autres livres plus un cens annuel de quarante sous, dès que Cîteaux obtiendra possession de la maison. Au cas où Cîteaux ne pourrait reprendre possession de cette maison, elle rendra les chartes reçues et recevra immédiatement de Saint-Bénigne la somme de vingt livres et le montant du cens payé jusque là. ¶ Cet accord fut très certainement conclu lors du synode de Dijon tenu en 1171. Nous croyons cet acte antérieur au n° 202; il est probable que Cîteaux fut mis en possession de la maison immédiatement après la passation de cet acte; les quarante livres payées sans tarder à Cîteaux, avant la fin du synode, l’archevêque de Lyon, accompagné des évêques de Langres et de Chalon, a alors notifié l’obligation pour Cîteaux de payer désormais la rente de quarante sous prévue dans cette charte, d’où l’acte suivant (n° 202). A. Original, 11 H 482. Parchemin, 124 × 162; repli 24, débris de trois queues doubles de parchemin. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 168r, n° 5. + Ego Wichardus Dei gratia lugdunensis archiepiscopus apostolice sedis legatus notum fieri volo quod inter ecclesiam sancti Benigni et ecclesiam cisterciensem de domo et vinea et prato cum tota pertinentia sua sicut eam ducissa olim tenuit, hec compositio facta est per manum nostram et venerabilium episcoporum Gaulteri lingonensis et Petri cabilonensis. Ad presens dabit cisterciensis ecclesia XX. libras ecclesie sancti Benigni et .XX. solidorum censum annuatim solvet in mense marcio donec eamdem possessionem sibi potuerit vendicare. Ubi vero ipsam possessionem optinuerit, dabit alias .XX. libras et censum .XL. solidorum exsolvet. Quod si forte ecclesia cisterciensis possessionem illam recuperare non potuerit, quando volet, reddet ecclesie sancti Benigni cartas suas quas recepit et ab ea sine dilatione recipiet .XX. libras et quicquid pro censu ante donaverat, ita ut ex tunc adversus ecclesiam sancti Benigni nullam de eadem possessione ei liceat facere reclamationem. Ad cujus rei testimonium presentem cartam signari fecimus sigillo nostro et sigillis predictorum episcoporum. V°. XVIII. Divionis. De domo et vinea Divionis que factam est per manum lugdunensis archiepiscopi (XIIIe s.). 202 1171 Dijon. Guichard, archevêque de Lyon, notifie le don que Philippe, abbé de Saint-Bénigne de Dijon a fait à Cîteaux d’une maison sise à Dijon, dite maison de la Duchesse, d’une vigne et d’un pré, biens qui avaient été donnés à Saint-Bénigne par le duc Hugues II et la duchesse Mahaut; ce don est fait moyennant une rente annuelle de quarante sous, rendable en mars, sous peine de gage. Les cisterciens ne pourront y établir ni cimetière, ni église, ni moulin, ni foulon, ni four, ni battoir d’écorce; ils pourront y faire passer l’eau de la rivière [de Suzon], sans toutefois l’élever dans un canal ni la retenir. Si l’abbaye de Cîteaux acquiert à l’avenir des biens à Dijon ou sur le territoire de cette ville, relevant de Saint-Bénigne, cette dernière abbaye y conservera tous ses droits. ?? A. Original, 1 H 316. Parchemin, 263/259 × 267/269; repli 26/27. B. Copie authentique XIVe siècle, 1 H 316. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 167v, n° 2. a. Gallia christiana, IV, instr., col. 21, n° xxvi. INDIQ.: Martin, Conciles de Lyon, n° 629. Ego Guichardus Dei gratia lugdunensis archiepiscopus, apostolicę Sedis legatus, universis fidelibus in perpetuum. Notum fieri volumus presentibus et futuris quod Philippus abbas sancti Benigni divionensis et monachorum ęcclęsię suę conventus concesserunt ęcclesię cisterciensi domum que dicitur Ducissę et vineam et pratum cum tota adjacenti possessione sicut dux Hugo et ducissa Matildis tenuerant de ęcclesia sancti Benigni et tam idem dux et ducissa quam filius eorum Oddo Cistercii ęcclesię, salvo jure ęcclesię sancti Benigni, donaverant, sine cujus assensu nulla alia ęcclesia illam possessionem poterat optinere. Itaque, per manum nostram et venerabilium fratrum et coepiscoporum nostrorum Gauterii lingonensis et Petri cabilonensis, abbas Philippus et ecclesia sancti Benigni totam illam possessionem ęcclesię cisterciensi concesserunt, liberam et quietam ab omni prestatione decimarum vel alterius consuetudinis aut pensionis, sub annuo censu tamen XLa solidorum divionensium monetę solvendo in mense martio sine occasione aliqua, ea die qua voluerint fratres cistercienses. Quod, si infra mensem illum census solutus non fuerit, licebit ęcclesie sancti Benigni et pignus tollere, sicut de aliis censualibus terris fieri solet et censum suum, si voluerit, cum legitima emendatione exigere. Eo quoque tenore et sub ea conditione concessa est fratribus Cistercii ipsa possessio, ut neque ecclesiam neque cimiterium neque molendinum vel fullonem vel etiam furnum vel batandos ad corticem pulverizandum ibi construant neque piscationem aquę habeant sed ipsam aquam, si voluerint, per domum vel circa eam divertant sine aliqua tamen elevatione alicujus clusę vel quolibet aquę retinaculo. Hoc etiam convenit inter utrasque ęcclesias, ut, si quas deinceps possessiones in eadem villa divionensi, vel in territorio ejus, cisterciensis ęcclesia quocumque modo adquisierit ad jus ęcclesię sancti Benigni pertinentes, nichil perdat ęcclesia sancti Benigni de jure quod in eis prius habebat, sed sicut reddebant prius qui eas tenuerant et censum et decimas et alias consuetudines ęcclesia Cistercii exsolvat. Ut autem hęc omnia inviolabiliter imperpetuum observentur, sigilli nostri impressione et sigillis predictorum episcoporum sed et probabilium personarum subscriptione presentem cartam signari fecimus et muniri. S’ Gauterii episcopi lingonensis. S’ Petri episcopi cabilonensis. S’ Philippi abbatis sancti Benigni. S’ Alexandri abbatis Cistercii. S’ Willermi abbatis de Firmitate. S’ Hervei abbatis u[n]gneiacensis. S’ Garnerii. S’ Gerardi lingonensis archidiaconorum. S’ Walterii decani cabilonensis. S’ Beraldi archipresbiteri de Sendrens. S’ Hugonis remensis clerici nostri. Actum Divione, anno ab incarnatione Domini M°.C°.LXXI°. V°. Carta de domo ducisse trans Oscaram (XIIe s.). 203 1171 ?? Alexandre, abbé de Cîteaux, reconnait le don de la maison de la Duchsese fait par Saint-Bénigne, moyennant un cens de quarante sous, exigible en mars. Cîteaux ne paiera ni dîme ni coutume, sans que cette exemption puisse s’étendre aux acquisitions que cette abbaye pourra faire sur la terre de Saint-Bénigne. Les cisterciens ne pourront ni construire une église, ni établir un cimetière, un four, un moulin, un foulon ou battant, une pêcherie, une écluse ou un bief, mais ils pourront amener l’eau dans leur maison par simple dérivation. ?? A. Original perdu. B. Copie XVIIe siècle, B. N. lat. 17081, f. 23v-24, n° 56, d’après un cartulaire de Saint-Bénigne, de la fin du XIIIe s., perdu. C. Copie XVIIe siècle, B. N. Bourgogne XIV, f. 27v. Ego Alexander Cistercii dictus abbas notum fieri volo praesentibus et futuris quod consilio et assensu fratrum nostrorum recepimus ab ecclesia sancti Benigni domum quae fuit ducisse Mathildis cum vinea et prato et omnibus appendiciis ejus sub annuo censu quadraginta solidorum solvendo in mense marcio, qua die fratres nostri voluerint sine occasione; quod si infra illum mensem census solutus non fuerit, ex tunc liceat ecclesiae sancti Benigni, sicut fieri solet, de aliis censualibus terris pignus tollere, et si voluerit, cum emendatione exigere censum. Pro hac autem censu liberi erimus ab omni praestatione decimarum vel aliarum quarumlibet consuetudinum, quantum ad illam possessionem pertinet. Si vero deinceps in ipsa villa vel in territorio ejus possessionem aliquam ad jus sancti Benigni pertinentem domus cisterciensis acquisierit, nihil propter hoc ipsa ecclesia perdat de jure suo, sed et decimas et alia quaelibet jura sic exsolvant fratres nostri sicut solvebant qui ante tenebant. Praeterea ea conditione possessionem illam suscepimus ut non liceat nobis vel fratribus nostris ecclesiam vel cimiterium, furnum vel molendinum, fullonium vel batandos ad corticem pulverizandum in ea construere, neque piscationem habere vel clusam aut aliquod retinaculum in aqua facere sed >si Nantolium salvo tamen buxeriensibus territorio de Duabus Piris, si infra viam illam fuerit et non transibunt viam illam cistercienses nisi ad potandum et ad lavandum. Item inter grangiam de Roseriis et Buxeriam tercia pars pascuarum erit cisterciensium et due partes buxeriensium. Alias ultra Osch[a]ram cistercienses nusquam appropinquabunt pro pascuis vel Buxerie vel alicui grangie ejus ad duas leugas divionenses. Quicquid cistercienses in territorio grangie de Burri habebant, buxeriensium erit. Acta sunt hec anno ab incarnatione Domini .M°.C°.LXX°.V°., sub domno Alexandro abbate Cistercii et sub domno Roberto abbate Buxerie. Testes sunt: Willermus abbas de Firmitate, Ado cellerarius, Johannes de Ladona, Engenulfus, monachi cistercienses, Humbertus de Channi, Willermus de Drea, monachi buxerienses et plures alii. ?? 227 [Vers 1175-1180] Châtillon-sur-Seine. Le duc Hugues III certifie que Renaud de Grancey a cessé ses réclamations sur ce que Cîteaux possédait au territoire de Saules, dans le moulin de Saulon[-la-Chapelle] et ailleurs. Sa femme Damete et ses enfants Eudes et Ponce, alors à Chalencey, approuvent cet acte. ¶ Renaud de Grancey apparaît dans les actes dès 1175; en 1177-1180, le prieur de Cîteaux, Jean, est remplacé par Acelin (n° 231). A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 34r-v, n° 4. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 41v, n° 4. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 29r. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, II, n° 583. Ego Hugo, Burgundie dux, per hanc scripturam sigillo meo signatam presentibus et posteris notifico quod Raynaudus de Grance ecclesie cisterciensi et fratribus ibi habitantibus quicquid calumniabatur in toto territorio Saulis et in molendino de Saloun et in omnibus rebus quibus tunc temporis investita fuerat ęcclesia, in pace dimisit, et siquid juris in eis habebat ex parte sua vel ex parte Dametę uxoris sue, in perpetuum possidendum concessit, meque responsalem in manu fratrum cisterciensium misit, si quis suorum super his omnibus fratribus supradictis temptaverit inferre calumniam. Actum est hoc apud Castellionem per manum meam et per manum Odonis patris jam dicti Rainaudi, coram Johanne priore Cistercii, Johanne de Ladona, Nicholao capellano meo, Guidone Maupen, Guillermo de Orgul, Odone de Lanbre, Raynaldo de Vernei, et Humberto Arnaut, militibus, Bonino preposito Castellionis. Hoc totum concessit et laudavit uxor ipsius Rainaldi Dameta, cum filiis suis Odone et Pontio, apud Charence, in manu Johannis prioris Cistercii et Johannis de Ladona, coram marito suo Raynaudo et Odone patre ejus, Nicholao capellano meo, Teobaldo presbitero, Raynaldo de Vernei milite. ?? 228 [1176-1177] ?? Pour aider l’église de Cîteaux à payer les rentes dont elle est grevée, Pierre, évêque de Chalon[-sur-Saône], lui octroye douze sous de revenu à prendre sur l’église de Broindon; cette somme permettra à Cîteaux de payer la rente qu’elle doit au monastère de Baume[-les-Messieurs] (cf. n° 207). ¶ Charte datée par la présence du cellérier Jean (1176 au plus tôt), et la mort de l’évêque Pierre (1177): Aubri de Trois Fontaines, Chronicon ad an. 1177 (Bouquet, XIII, p. 713). Voir les observations du n° suivant. ¶ L’église de Broindon était succursale de celle d’Epernay (Cf. n° suivant). ¶ Au terme propre de cette charte, le cens est dû à l’église de Baume[-les-Messieurs] (ecclesia balmensis). Toutefois la copie de la bulle Religiosam vitam (ci-dessous, n° 250) indique par erreur l’église [Notre-Dame] de Beaune (ecclesia belnensis). A. Original, 11 H 541. Parchemin, 153 × 180/217; repli 14/18. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 9r, n° 5. C. Copie XVe siècle, cartulaire 187, f. 1v. D. Copie XVe siècle, cartulaire 188, f. 1. Quoniam ecclesiarum redditus eis qui attentius et honestius in ecclesiis Deo deserviunt jure attribuuntur, ea racione ego Petrus cabilonensis antistes compatiens ecclesię cisterciensi quę nimium debitis censualibus obligata tenetur, assensu et laudatione Bernardi archidiaconi et Petri decani oscarensis, dedi fratribus inibi Deo famulantibus .XII. solidos in ecclesia de Brendun annuatim eis solvendos, unde ipsi fratres censum quem debent ęcclesię balmensi reddant. Statui ergo ut presbiter qui ęcclesiam de Brendun regendam susceperit, fratribus vel ubi ipsi constituerint, certo tempore .XII. solidos singulis annis reddat, quod Teobaudus et Petrus nepos ejus, qui tunc prefatę ęcclesię preerant, gratanter se explere promiserunt in manu Johannis cellerarii Cistercii, Guidonis de Fange, Petri decani, coram Teobaldo presbitero Corcellarum, Girardo de Isorra, Humberto Arnaudo, Stephano converso. Et ut hoc ratum omni tempore permaneat, subscriptorum testimonio et sigilli mei impressione confirmavi. S’ Alexandri abbatis Cistercii, Guillermi abbatis de Firmitate, Gauterii decani cabilonensis, Raymundi precentoris, Johannis et Guidonis monachorum. V°. Donum Petri cabilonensis episcopi de .XII. solidis census in ecclesia de Brendum (XIIIe s.). 229 [1176 au plus tôt-1177] ?? Pierre, évêque de Chalon[-sur-Saône], accorde à l’église de Cîteaux un revenu annuel de huit sous, à percevoir sur l’église d’Epernay, pour l’aider à payer les rentes trop lourdes dont elle est chargée. Ce revenu servira à régler la rente que Cîteaux doit à l’église de Baume[-les-Messieurs] (cf. n° 207). ¶ Nous rapprochons cette charte de la précédente; elle est en tout cas postérieure à l’acte n° 208 de 1172, et antérieure à la mort de l’évêque Pierre (1177). Thibaut est déjà chapelain d’Epernay en 1163 (Archives Côte d’Or, H. 1053); il l’est encore en 1179 (n° 231). Pierre, doyen d’Oscheret (decanus oscarensis) est identique à Pierre, doyen de Mailly (decanus de Mallei) (nos 195, 231). A. Original, 11 H 541. Parchemin, 110/116 × 182/170; repli 11/18. B. Copie fin du XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 8v, n° 4. C. Copie XVe siècle, cartulaire 188, f. 9. Ego Petrus cabilonensis episcopus dono ecclesię cisterciensi que nimium debitis censualibus gravatur .VIII. solidos censuales in ecclesia de Sparna ad solvendum censum quem cistercienses debent ecclesie balmensi. Constituo ergo ut presbiter qui ęcclesiam de Sparna tenuerit, singulis annis fratribus Cistercii vel ubi ipsi constituerint .VIII. solidos de redditibus ecclesie perpetuo reddat. Hoc concesserunt et laudaverunt Teobaldus illius villę capellanus et Petrus nepos ejus et Petrus oscarensis decanus coram Odilone capellano de Atheis, Symone de Curtis, Stephano converso et aliis multis. Ego autem hanc donationem auctoritate et impressione sigilli nostri et subscriptorum testimonio confirmavi. Signum Roberti archipresbiteri d’Ulmes, magistri Duranni de Cornevrei, Stephani Broted capellani mei, Guidonis de Baiei. V° I. Donum Petri cabilonensis episcopi de .VIII.to solidis census in ecclesia d’Espernai. 230 [1176 au plus tôt-1179] ?? Jean [de Châteauneuf], fils de Jean de Chaudenay[-le-Château] donne à Cîteaux la moitié de la combe d’Aubaine, pour un cens de trois sous. Il le fait à l’imitation de Gui de Vergy, qui avait donné l’autre moitié (n° 127). ¶ Charte datée par la présence du moine Jean cellérier de Cîteaux (1176 au plus tôt) et la mort de Gui II de Vergy (1179). A. Original, 11 H 251. Parchemin, 126 × 242; repli 15. Deux incisions doubles. Trace de double queue parchemin. A’. Original, 11 H 251. Parchemin, 113 × 242; repli 14. Double incision. B. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 43v, n° 7, d’après A. B’. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 157v, n° 3, d’après A’. C. Copie début XIIIe s., cartulaire 166, f. 43r, n° 6, d’après A’. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 115v, n° 6, d’après A’. INDIQ.: Cartulaire 168, f. 116r, n° 8. Ego Johannes filius Johannis de Chaudena, legentibus et audientibus notifico me, assensu et laudatione [  ] matris patris mei, Guidonis prepositi et Teobaldi fratris ejus et Petri villici de Thorei, dedisse ecclesię cisterciensi medietatem totius cumbe que Albana dicitur prope villam Albanię, ad censum trium solidorum. Nam aliam medietatem Guido dominus Verziaci fratribus cisterciensibus pro simili censu donaverat, ut prata, quanta ipsi possent, in cumba illa et lateribus ejus edificaverint et facerent. Justiciam autem eorum omnium, qui in terra illa aliquid forifecerint, exceptis fratribus cisterciensibus et familia eorum, quantum ad me pertinet, retinui. Hanc vero terram contre omnes qui in ea aliquid calumniarentur, me successoresque meos ecclesie cisterciensi omni tempore fideliter garantire promisi in presentia Guidonis domini Verziaci, quem in manu Johannis cellerarii cisterciensis, Ivardi et Aymonis conversorum, responsalem hujus garantię et graantatorem misi et eum ut fratribus cisterciensibus hanc terram omni tempore super omnia mea garantiret rogavi, coram Odone de Lambre, Galone filio ejus, Hugone de Basse, Leobardo Rabustel, Garnerio preposito Verziaci et Henrico fratre ejus, Raynaudo Buje de Belna et Petro coqua, Roberto de Argille, Guidone preposito Castri novi, Landrico de Muille, ad posterorum noticiam cartam hujus rei confirmare feci. Insuper ducem Burgundię Hugonem, quia non intererat, per internuncios Willermum videlicet de Rivel, Landricum de Belna et Petrum coquam deprecatus sum ut hoc idem in manu acciperet et fratribus cisterciensibus omni tempore manuteneret. Ego Guido Verziaci domnus hoc approbavi et concessi precibusque ipsius Johannis ecclesię cisterciensi manutenere promisi in signum impressionis sigilli mei. V°. Cripiacum. Donum Johannis de Chaudenai de cumba Albanie .VII. (XIIIe s.) pour A. V°. Crispiacum. Donum Johannis de Chaudenai de comba Albanie .VIII. (XIIIe s.) pour A’. 231 [1177-1180] ?? Engelbert, évêque de Chalon[-sur-Saône], confirme la donation qu’avait faite son prédécesseur, l’évêque Pierre, de vingt sols à percevoir sur les églises d’Epernay et de Broindon (n° 228 et 229). Il l’augmente de dix sous payables à Broindon sur les revenus d’Epernay. Les cisterciens pourront disposer de cette somme à leur gré. Ils reçoivent en outre droit de présentation à la cure de ces églises. ¶ Les dates données sont les dates extrêmes de l’épiscopat d’Engelbert (Aubri de Trois-Fontaines, Chronicon, ad annum 1177 [Bouquet, XIII, p. 713], rapproché de Gallia christiana, IV, col. 897). A. Original, 11 H 541. Parchemin, 220/225 × 110; repli 18/16; débris de double queue parchemin. B. Copie fin du XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 9r, n° 6. C. Copie XVe siècle, cartulaire 188, f. 1. Ego Engebertus Dei gratia cabilonensis episcopus, notum esse volo et presentibus et futuris concessise me et confirmasse fratribus cisterciensibus .XX. solidos quos pie recordationis Petrus cabilonensis episcopus predecessor meus eis antea donaverat in duabus parrochiis recipiendos, in illa scilicet de Esperna .VIII°. et in illa de Brendon .XII. Quibus viginti solidis et nos ex assensu Teobaudi presbiteri qui parrochias illas tenebat et Petri decani de Mallei alios decem solidos superaddidimus de quibus per manum ejusdem presbiteri cistercienses investivimus; quos in parrochia de Brendon annuatim recipiendos esse statuimus. Ita quod amodo et in sempiternum parrochia de Esparna decem et octo solidos, illa vero de Brendon duodecim solidos fratribus cisterciensibus persolvere tenebitur, vel eorum voluntatem de illis facere si forte aliquando eisdem fratribus eos placuerit commutare. Donavimus etiam sepedictis fratribus representationem presbiteri qui in parrochiis illis per successionem temporum nonnisi ad nutum cisterciensium ex indulgentia nostra habet substitui. Actum est hoc per manum Acelini prioris, Hugonis de Quince, Raynerii de Alberipa, Guidonis de Fange, sub testibus his: Johanne priore de Luigne, Petro decano, Teobaudo presbitero et Herberto clerico meo. V°. Brendon. Donum Engelberti cabil. episcopi de .XXX. sol. census (XIIIe s.). 232 1178 ?? Gui, seigneur d’Antigny[-le-Château], donne à la grange de Crépey les droits de pâture et d’usage sur toute sa terre, excepté le panage des porcs; il donne également le droit de prendre du bois de charpente pour toutes les constructions de cette grange, excepté dans les haies. ¶ La mention finale: Ego Stephanus, etc., que seule a reproduite le cartulaire 166 et qui s’y trouve grattée, a bien fait partie de l’original, comme cela est attesté dans une charte de 1211 rapportée au cartulaire 168 (f. 51v, n° 16): inspeximus et quod grangia de Crespeyo habet usagium nemorum, pascuorum per totam terram Guidonis de Antiniaco, sicut continetur in instrumento sigillo Stephani eduensis episcopi munito. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 45r, n° 10, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 116v, n° 10, d’après B. Ego Guido dominus Antiniaci notum esse volo tam presentibus quam futuris dedisse me ecclesie Cistercii ad opus grangie de Crespeio pascua et usuaria per totam terram meam, preter pasnagium porcorum. Concessi quoque ut ad omnia edificia prefate grangie ligna accipiendi liberam habeant potestatem exceptis haiis. Hoc donum feci in manu domni Alexandri abbatis Cistercii, presentibus et audientibus Wiviano, Engenulfo, Hugone crasso monachis, Walterio et Haymone conversis cisterciensibus, Barnuino milite de Dreis et Bertranno filio Humberti de Chaudenai. Laudavit hoc donum Sibilla uxor mea et due filie mee Flora et Acharia, coram Hugone monacho et Haymone converso. Actum est hoc anno ab incarnatione Domini millesimo centesimo septuagesimo octavo. Ego Stephanus eduensis episcopus rogatu predicti Guidonis hanc cartam sigillavi. ?? 233 [Avant 1179] ?? Gauthier de Bourgogne, évêque de Langres, et son chapitre [de Saint-Mammès de Langres] cèdent à Cîteaux tous les droits de leur église sur le finage de Tarsul, et sur le territoire de cette grange, de Haiez à la grange elle-même, les cours d’eaux, prés et terre-plaine, appelée la Vêvre, de même que le canal qui traverse leur terre et amène l’eau au moulin de Cîteaux. ¶ Acte perdu, certainement distinct du n° 145. Gauthier de Bourgogne, évêque de Langres depuis 1163, mourut en janvier 1179. ¶ Le canal dont il s’agit peut être le détournement de la rivière de Cent-Fonds depuis Saulon-la-Chapelle; quelques actes concernant cette modification du cours d’eau se rencontrent, dans les cartulaires de Cîteaux, dans les premières années du XIIIe siècle. MENTION: Bulle Religiosam vitam eligentibus de Lucius III, 15 mars 1182 (n° 250). Donum nichilominus Walteri lingonensis episcopi et tocius ejusdem ecclesie capituli, videlicet quicquid ad ecclesiam suam pertinet in finagio de Tarsulla et in omni territorio ejusdem ab Haietis versus ipsam grangiam aquas et prata et terram tantummodo planam, que Vevra nuncupatur et alveum in terra sua ad deducendam aquam molendino vestro necessariam. ?? 234 1179 Beaune. Henri [I, dit le Libéral], comte de Troyes, partant pour Jérusalem, donne une rente annuelle de vingt livres sur le péage des ponts. Elle servira à l’entretien des abbés réunis en Chapitre général. ?? A. Original, 11 H 160. Parchemin, 134 × 245; repli 24; débris de lacs, soie rouge. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 167, f. 73r, n° 1, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 135r, n° 1. D. Copie XIVe siècle, vidimus de Hugues Aubriot, garde de la prévôté de Paris, 11 H 160. E. Copie XVe siècle, papier, 11 H 160, d’après A. F. Copie XIVe siècle, cartulaire 171, f. 10v. G. Copie XVe siècle, cartulaire 185, f. 145r, d’après A. H. Copie de 1657, 11 H 160, f. 1r, d’après A. I. Copie XVIIIe siècle, papier, 11 H 160, d’après A. a. Petit, Ducs capétiens, II, n° 651. Ego Henricus trecensium comes palatinus, notum fieri volo tam presentibus quam futuris me dedisse pro remedio anime mee ecclesie cisterciensi XX libras annui redditus in pedagio pontium ad procurandos abbates qui generali capitulo cisterciensi interfuerunt, ita quod quicunque pedagium illud tenuerit, X libras in festo sancti Petri, intrante augusto, et X libras XV° die post Penthecosten, nuntio predicte ecclesie persolvet. Quod ut notum permaneat et ratum teneatur sigilli mei impressione firmavi. Hujus rei testes sunt: Hugo dux Burgundie, Henricus comes Grandis Prati, Gaufridus frater ejus, Emauricus frater comitis de Mollant, Robertus de Miliaco, Willelmus marescallus, Artaudus camerarius, Teobaldus de Fimis, magister Philippus, Petrus lingonensis. Actum apud Bernam cum irem Iherosolimam, anno incarnati Verbi M°.C°.LXX°.IX. Data per manum Stephani cancellarii. Nota Alberici. V°. Campania. I. Donum Henrici comitis trecensi de XX lib. (XIIIe s.) (scellé du grand sceau de cire verte a simple queuhe de soie rouge, selon H). 235 1179 Troyes. Confirmation par Marie de France, comtesse de Troyes, du don précédent fait par son mari. ?? A. Original, 11 H 160, Parchemin, 100 × 162; repli 16; débris de double queue parchemin. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 167, f. 73r, n° 2, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 135r, n° 2. D. Copie XIVe siècle, cartulaire 171, f. 10v. E. Copie XVe siècle, papier, 11 H 160, d’après A. F. Copie XVe siècle, cartulaire 185, f. 145r, d’après A. G. Copie de 1657, 11 H 160, f. 1v, d’après A. Ego Maria trecensium comitissa, notum facio tam presentibus quam futuris quod dominus meus comes Henricus pro remedio anime sue ecclesie cisterciensi XX libras annui redditus in pedagio pontium ad procurandos abbates, qui generali capitulo cisterciensi interfuerint, dedit et assignavit ita quod quicumque pedagium illud tenuerit, X libras in festo sancti Petri intrante augusto et X libras XV° die post Pentecostem, nuncio predicte ecclesie persolvet. Et ut hoc firmum teneatur sigilli sui inpressione firmavit. Ego etiam et Henricus filius meus hoc laudavimus et concessimus. Hujus rei testes sunt: domnus Nevelo, Reinaldus Baeto, Leonius de Brecis, Herbertus Greslet abbas de Ripatorio, frater Climmanus. Actum apud Trecas, Verbi incarnati M°.C°.LXX.IX°. Data per manum magistri Odonis. XXV. II Campania. Confirmatio Marie trecensis comitisse de elemosina domini sui (XIIIe s.). (Scellé en cire jaune à queuhe pendant de parchemin, selon G). 236 1179 ?? Notification par Gui de Vergy de l’accensement fait à Cîteaux par Doon le Blanc de la forêt de Marey[-lès-Fussey], contigüe au territoire de Détain, moyennant deux sous annuels. ?? A. Original perdu. B. Copie début du XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 56r, n° 14. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 103v, n° 13. D. Copie 1606, Chronique de Saint-Vivant de Vergy, archives Côte d’Or, ms. 232, f. 107r. a. Duchesne, Vergy, p. 143. Ego Guido dominus Vergeii omnibus notum fieri volo quod Dodo albus adcensavit fratribus cisterciensibus forestam quam habebat in territorio de Marre, que contigua est territorio de Destanno, pro duobus solidis annuatim reddendis in festivitate sancti Dionisii aut in vigilia ipsius festivitatis. Laudaverunt hoc uxor ejus et fratres Hugo, Robertus et Bonefacius in manu Guidonis de Fange et Hugonis monachorum et Hugonis conversi, coram adstantibus Petro archipresbitero, Petro crasso, Stephano de Faverneio, Guidone de Ysorra et Willelmo Theffu. Quod factum ut firmius habeatur et inviolabiliter teneatur, hanc cartam meo signavi sigillo meque fidejussorem posui ad rei confirmationem promisique contra omnes qui super hoc fratribus cisterciensibus temptaverint calumniam inferre vel violentiam, garantiam me laturum. Actum est hoc anno ab incarnatione Domini .M°.C°. septuagesimo nono. ?? 237 1179 ?? Mathilde de Bourgogne, comtesse de Nevers, fait don à Cîteaux pour le repos de l’âme de son père Raymond de Bourgogne de soixante sous de revenu annuel sur les coutumes de Vitteaux, qui s’ajouteront aux quarante sous offerts précédemment par sa mère, Agnès de Montpensier (n° 150). Au cas où Vitteaux serait dévasté, ces cent sous seront perçus sur les revenus de Grignon. ?? A. Original, 11 H 1132. Parchemin, 220 × 467; repli 32. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 167, f. 74v, n° 14, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 135, n° 8. D. Copie XIVe siècle, vidimus de 1379 par Marguerite de Vienne, dame de Saint-Laurent et de Vitteaux, 11 H 1132. E. Copie XVe siècle, vidimus de 1401 par Mathieu de Beuzon, gouverneur de la chancellerie ducale, 11 H 1132. F. Copie XVe siècle, cartulaire 188, f. 288. Matildis comitissa nivernensis omnibus fidelibus salutem. Noverint universi quod Agnes mater mea comitissa dedit ecclesie cisterciensi pro salute anime patris mei Raimundi in elemosinam perpetuam XLa solidos singulis annis in festivitate sancti Germani de custumiis Vietelli persolvendos. Hanc donationem ego laudavi et confirmavi. Preterea pro salute anime patris mei predicti Raimundi, dedi in elemosinam perpetuam jam dicte ecclesie LXa solidos a ministris vitelliensibus de custumiis Vietelli eadem festivitate persolvendos. Hos itaque .C. solidos volo, concedo atque precipio ut abbatia cisterciensis singulis annis in perpetuum accipiat de custumiis ipsius Vietelli, omni occasione remota, in supradicta festivitate. Statui etiam quod si contigerit Vietellum ad desertitudinem devenire, isti .C. solidi ad Grinum vel in redditibus de Grinum annuatim memorate reddentur ecclesie. Hanc itaque elemosinam pro remedio anime mee, patris mei, predecessorum maritorumque meorum cisterciensi dedi et concessi monasterio. Hoc laudaverunt filii mei Odo et Guillermus et Agnes et Ida. Quod ut ratum et inconcussum in perpetuum habeatur, sigilli mei impressione munivi. Hujus rei testes sunt: Reinerius de Frolleis, Guido de Vinerri, Osmundus filius ejus, Symon de Vietel, Columbus prepositus To[r]nodori, Silvester prepositus Crusei, Reinaudus clericus comitisse. Actum est hoc anno Verbi incarnati .M°.C°.LXX°.IX°. V°. XXV.II. Donum Mathildis comitisse nivernensis de .C. solidis in redditibus Vietelli in festivitate S. Germani (XIIIe s.). 238 1179 [ou 1182] ?? Notification par Etienne, évêque d’Autun, du don de cent livres fait à Cîteaux par la comtesse Mathilde de Nevers. ¶ 1179 et 1182 sont les dates de deux donations de Mathilde pouvant motiver cette confirmation (Cf. n° 237 et 248). A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 167, f. 75r, n° 16. C. Copie XIVe siècle, vidimus de 1379 par Marguerite de Vienne, 11 H 1132. D. Copie XVe siècle, vidimus de 1401, par Mathieu de Beuzon, gouverneur de la chancellerie ducale, 11 H 1132. Ego Stephanus eduensis episcopus, notum fieri volo quod Mattildis nivernensis comitissa michi mandavit per litteras sigillatas elemosinam quam fratribus Cistercii fecerat scilicet .C. solidos in redditibus Vietelli testificari et sigilli mei impressionem muniri. Si quis autem prefatam elemosinam minuere aut adnullare temptaverit, ecclesiastice censure se subjacere noverit. Non enim volumus nec debemus jamdictis fratribus in justicia deesse. ?? 239 [1179, fin de l’année-1180] ?? Enquête menée par maître Pierre de Reims sur l’ordre du légat Pierre, évêque de Tusculum, en vue d’apaiser la querelle qui s’était élevée entre les cisterciens et les moines de Saint-Germain des Prés. Sept témoins, dont deux convers, déposent en faveur des cisterciens. ¶ Le cardinal Pierre, appelé de Pavie par Roger de Hoveden (Chronique, ad an. 1182) (qui pourrait bien l’avoir confondu avec Pierre Toscani, évêque de Pavie, mort le 21 mai 1180, élu évêque de Tusculum le 4 mai 1179), est mort à Ostie le 1er août 1182. Il fut légat en Germanie au début de l’année 1180 (Jaffé-Wattenbach, Regesta, 13613). Quant à maître Pierre de Reims qui paraît ici, il s’agit très probablement de Pierre de Chelles, abbé de Saint-Rémi de Reims, qui passa à l’évêché de Chartres après la mort de Jean de Salisbury, survenue le 25 octobre 1180 (Migne, P.L., t. 202, col. 400). A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 94r, n° 7. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 81v, n° 15. D. Vidimus de Robert, abbé de Saint-Germain des Prés (1194-1200), cartulaire 169, f. 78. Petrus Dei gratia tusculanus episcopus apostolice Sedis legatus omnibus ad quos littere iste pervenerint salutem in Domino. Cum essemus apud Cistercium presentati sunt nobis quinque homines veritatem negocii, quod inter abbatem cisterciensem et abbatem sancti Germani parisiensis vertitur plene, sicut asserebant, scientes. Nos vero quibusdam negociis impediti eos magistro Petro remensi audiendos commisimus. Non autem fecimus hoc ut in aliquo propter dicta eorum ordini judiciario derogetur, sed ut, salvo jure utriusque partis, inter viros religiosos facilius componatur. Maxime cum ab ipso abbate cisterciensi acceperimus, ut ipse quibuscumque modis posset ex consensu abbatis sancti Germani veritatem inquireret, ut ita, sive prejudicio utriusque partis ad compositionem utraque pars facilius se inclinaret. Dicta autem illorum sunt hec: prius tamen juratorum, Fortunatus, juratus, dixit se vidisse a .XL. et uno annis transactis, quod monachi cistercienses habuerunt usuarium in nemore de Gilliaco et de Chanbole, quod dicitur Bateiz. Dicit etiam se vidisse a .XL. annis et eo amplius, quod predicti monachi vineam de Musini habuerunt et ut suam excoluerunt. Adjecit etiam quod terram in qua fuerat predicta vinea et ubi modo replantata est ab ipsis, vidit desertam aliquando et ab eis excultam et iterum seminatam. Natalis, juratus, idem quod prior. Waldricus, juratus, idem quod priores. Petrus Panellus, juratus, idem quod priores, Wido carpentarius, juratus, dixit se vidisse predictos monachos a .XL. annis et eo amplius habuisse usuarium in nemore de Gilli et de Chanbole, quod dicitur Bateiz. Requisitus quomodo hoc sciret et utrum aliquando cesioni lignorum interfuisset, vel eam fieri vidisset, respondit hoc se vidisse et etiam presentem fuisse et manibus propriis operatum esse in nemore de Gilliaco ad opus predictorum fratrum. Quatuor etiam conversi bone opinionis, in verbo veritatis et sub periculo animarum suarum adjurati, parati etiam jurare, si opus esset, quod viderunt predictos monachos habuisse usuarium in predictis nemoribus, duo illorum a XXti annis, duo illorum a quinque. ?? 240.I [1179, fin de l’année-1180] ?? Le cardinal Pierre, évêque de Tusculum, ménage un accord entre Cîteaux et Saint-Germain des Prés au sujet de Gilly. I. Ce que les cisterciens tiennent à Gilly à l’époque de cet accord, et qui relève de Saint-Germain, ils le posséderont en paix, moyennant un cens annuel qui sera augmenté, passant de six à neuf setiers de grains, moitié froment, moitié avoine. ¶ De même date que l’acte précédent. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 95r, n° 8. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 81r, n° 13. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 76v-77r. E. Archives Nationales LL 1025, f. 151. F. Archives Nationales LL 1022, f. 125. G. Archives Nationales LL 1029, f. 68v (EFG dérivent d’une source commune, une copie de C). a. Poupardin, Chartes de Saint-Germain des Prés, II, p. 23, n° ccxliv. I. Petrus Dei gratia tusculanus episcopus apostolice Sedis legatus universis fidelibus ad quos littere iste pervenerint salutem in Domino. Compositionem per nos et alias discretas personas inter monasteria cisterciense et sancti Germani parisiensis, de communi utriusque patris assensu et coniventia factam ad peticionem abbatum et fratrum, presentibus litteris adnotatam et per eas memorie posterorum duximus commendandam. Convenit igitur inter eos et unanimiter est approbatum ut quicquid eo tempore quo facta est hec compositio, fratres cistercienses tenebant super his que ad jus monasterii sancti Germani quomodolibet pertinebant, in omni deinceps pace possideant, solitos census annuos monachis de Gilliaco reddituri. Census tamen sex sextariorum annone augebitur, ut novem reddant per annos singulos, quorum medietas altera tritici, altera sit avene. Et sit pax inter eos de decimis et aliis querelis. ?? 240.II [1179, fin de l’année-1180] ?? Le cardinal Pierre, évêque de Tusculum, ménage un accord entre Cîteaux et Saint-Germain des Prés au sujet de Gilly. II. Les cisterciens ne recevront sous aucune forme les terres des manses ou celles qui doivent le terrage à Saint-Germain, sans l’assentiment de cette dernière église. Il est interdit aux cisterciens d’acheter ou de louer une terre qui doit le cens à Saint-Germain, même si cette terre leur était donnée en aumône. ¶ De même date que l’acte précédent. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 95r, n° 8. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 81r, n° 13. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 76v-77r. E. Archives Nationales LL 1025, f. 151. F. Archives Nationales LL 1022, f. 125. G. Archives Nationales LL 1029, f. 68v (EFG dérivent d’une source commune, une copie de C). a. Poupardin, Chartes de Saint-Germain des Prés, II, p. 23, n° ccxliv. II. De cetero terras mansorum vel qui terragium debent sancto Germano, sine assensu ecclesie illius cistercienses nullo modo recipient. Quibus similiter censuales predicti monasterii terras emere vel in vadio suscipere deinceps non licebit. Si quis vero de terris censualibus in elemosinam cisterciensibus aliquid dare voluerit, nec abbas sancti Germani concessit ut fiat, nec cisterciensis remisit vel concessit ut non recipiat. ?? 240.III [1179, fin de l’année-1180] ?? Le cardinal Pierre, évêque de Tusculum, ménage un accord entre Cîteaux et Saint-Germain des Prés au sujet de Gilly. III. L’usage du bois de Chambolle est laissé en suspens; on recommande seulement aux serviteurs de Saint-Germain de ne pas molester ceux de Cîteaux qui y prendraient du bois, mais de s’en remettre aux pleiges qui sont l’abbé de Vézelay et celui de Sainte-Geneviève [de Paris]. ¶ De même date que l’acte précédent. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 95r, n° 8. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 81r, n° 13. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 76v-77r. E. Archives Nationales LL 1025, f. 151. F. Archives Nationales LL 1022, f. 125. G. Archives Nationales LL 1029, f. 68v (EFG dérivent d’une source commune, une copie de C). a. Poupardin, Chartes de Saint-Germain des Prés, II, p. 23, n° ccxliv. III. Similiter questio de usuario nemoris de Chanbala necdum potuit terminari, sed provisum est ut quotiens cistercienses causa usuarii in nemore illo aliquid acceperint, si monachi vel servientes sancti Germani supervenerint, violentiam nullam vel dampnum inferant, sed sub plegiis, qui dati sunt, recredant, ita ut propter hoc neutra partium aliquid sui juris amittat, et sic permaneat donec querela ista compositione vel judicio terminetur. Quod autem fuerit judicatum sive de emendationibus forisfactorum sive de usuario, utraque pars firmiter observabit. Plegii sunt per manum nostram dati, abbates Virzilliacensis et sancte Genovephe. ?? 240.IV [1179, fin de l’année-1180] ?? Le cardinal Pierre, évêque de Tusculum, ménage un accord entre Cîteaux et Saint-Germain des Prés au sujet de Gilly. IV. Le débat sur deux moulins [sis à Gilly] est remise à l’arbitrage de prudhommes. Semerius, le tenancier de l’un d’eux, ayant fait à Cîteaux une aumône sur son moulin, est approuvé par l’abbé de Saint-Germain, sauf le cens dû à ce dernier par Semerius et ses successeurs. ¶ De même date que l’acte précédent. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 95r, n° 8. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 81r, n° 13. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 76v-77r. E. Archives Nationales LL 1025, f. 151. F. Archives Nationales LL 1022, f. 125. G. Archives Nationales LL 1029, f. 68v (EFG dérivent d’une source commune, une copie de C). a. Poupardin, Chartes de Saint-Germain des Prés, II, p. 23, n° ccxliv. IV. De duobus molendinis, quorum alter Semerius tenet sub annuo censu .V. solidorum et trium sextariorum, alterum prior Gilliaci habet, sic tenebitur ut arbitrio bonorum virorum, qui hujus rei periciam habent, taliter ambo temperentur ne alterum alteri noceat, nec utralibet pars aliquo modo aliquem ad quod duorum molendinorum voluerit ire prohibeat, nec per se nec per alios ad destructionem alterius molendini intendat. Helemosinam vero quam Semerius in suo molendino cisterciensibus contulit, abbas sancti Germani laudavit, salvo censu suo a Semerio vel a successoribus suis reddendo. ?? 240.V [1179, fin de l’année-1180] ?? Le cardinal Pierre, évêque de Tusculum, ménage un accord entre Cîteaux et Saint-Germain des Prés au sujet de Gilly. V. L’abbé de Cîteaux est chargé de rechercher et de rendre à Saint-Germain les terres du domaine propre des moines de Gilly (= de Saint-Germain) que son abbaye aurait acquises durant les vingt dernières années. ¶ De même date que l’acte précédent. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 95r, n° 8. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 81r, n° 13. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 76v-77r. E. Archives Nationales LL 1025, f. 151. F. Archives Nationales LL 1022, f. 125. G. Archives Nationales LL 1029, f. 68v (EFG dérivent d’une source commune, une copie de C). a. Poupardin, Chartes de Saint-Germain des Prés, II, p. 23, n° ccxliv. V. De terris dominicalibus monachorum de Gilliaco consciencie abbatis cisterciensis commissum est ut, si quidem intra hos .XX. annos ab Odone ejusdem loci priore vel a quolibet alio cistercienses exinde adquisierunt, diligenter inquirat et fideliter reddat. Hanc compositionem ab utroque capitulo, cisterciensi et sancti Germani, faciant approbari et sigillis suis abbates eam firmabunt, cum sigillo capituli sancti Germani. Nos quoque eam ratam habentes firmam et inviolatam permanere decernimus et presentis scripti patrocinio communimus, statuentes ut nulli hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. ?? 241 [1179-1185, août ou septembre] ?? Lettre de Philippe d’Alsace, comte de Flandres et de Vermandois, aux abbés de l’Ordre réunis en Chapitre général, par laquelle il les remercie de l’association de prières qui lui a été accordée; il donne à tous les religieux de l’Ordre cistercien exemption de droit de passage et de péage pour eux et leurs marchandises par toutes ses terres. ¶ Philippe d’Alsace fut comte de Vermandois après son mariage avec Isabelle, fille de Raoul de Vermandois, en 1179; il renonce à ce comté en 1185. Nous pensons que cette lettre précède de quelques semaines la tenue du Chapitre général. A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 167, f. 100r, n° 19 (= 29). C. Copie XVe siècle, cartulaire 185, f. 34, d’après B. D. Copie XVIe siècle, 11 H 93, f. 3r, d’après un cartulaire non identifié. a. Henriquez, Privilegia, p. 236. Viris venerabilibus dominis et amicis karissimis abbati totique capitulo cisterciensis ordinis, Ph[ilippus] flandrensis et Viromanduorum comes salutem et sinceram dilectionem cum plenitudine voluntatis. Universitati vestre grates copiosius refero de fraternitatis vestre communione que michi a vestre caritatis liberalitate proximo anno benigne indulta est. Unde et universis fratribus ordinis vestri liberaliter concedo ut ipsi cum universis que ipsorum sunt ad usum eorum necessaria ab universo traverso et pedagio liberi per terram meam transeant in perpetuum. ?? 242 1180, 15 mars Velletri. Le pape Alexandre III prohibe, à la demande de l’abbé de Cîteaux, le départ de l’abbaye de tout profès, sans permission de l’abbé et interdit à quiconque de le retenir sans la caution de lettres communes. ¶ L’original de cette bulle était encore conservé à Cîteaux en 1604 (Archives Haute-Saône, H 343). A. Original perdu. B. Copie milieu du XIVe siècle, Liber privilegiorum Cistercii, Bibliothèque Dijon, ms. 598, p. 171-172. a. Pérard, Recueil, p. 255. INDIQ.: J.-L. 13633 (8788). Alexander servus servorum Dei dilectis filiis cisterciensi abbati et universo capitulo ejusdem monasterii salutem et apostolicam benedictionem. QUOCIENS A NOBIS petitur quod religioni et honestati convenire dinoscitur, animo nos decus libenti concedere et petentium desideriis suffragium apostolicum impertiri. Eapropter, dilecti in Domino filii, vestris justis postulationibus inclinati, auctoritate presencium inhibemus ut nulli fratrum vestrorum post factam in monasterio vestro professionem, aliqua lenitate, sine vestra licentia fas sit de claustro discedere; discedentem vero absque communium litterarum cautione nullus audeat retinere. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre constitutionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemtare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Velletri, XVIII kal. aprilis. ?? 243 1180, 28 mars Velletri. Le pape Alexandre III mande aux archevêques de Lyon et de Besançon de faire respecter les privilèges des cisterciens relatifs à l’exemption de la dîme, précise la règle à suivre par rapport aux novales et soumet les contrevenants à une excommunication dont il se réserve l’absolution. ¶ Original conservé à Cîteaux en 1604 (Archives Haute-Saône, H 343). ¶ De nombreuses bulles identiques ont été délivrées aux Cisterciens à cette période. Cf. J.-L., Index, s. v°: Audivimus et audientes. A. Original perdu. B. Copie milieu du XIVe siècle, Liber privilegiorum Cistercii, Bibliothèque Dijon, ms. 598, p. 141-142. INDIQ.: Wiederhold, II, p. 9 et note 2. Alexander episcopus servus servorum Dei venerabilibus fratribus lugdunensi apostolice sedis legato et bisuntino archiepiscopis et eorum suffraganeis salutem et apostolicam benedictionem. AUDIVIMUS ET AUDIENTES vehementi sumus ammiratione commoti, quod cum fratres cistercienses sicut alii fratres eorum ordinis a solutione decimarum de laboribus suis quos propriis manibus vel sumptibus excolunt, de benignitate Sedis apostolice liberi sint penitus et immunes, quidam clerici et laici vestre juridictionis ab eis nichilominus contra indulgenciam Sedis apostolice decimas exigere vel extorquere non verentur, interpretatione prava et sinistra apostolici privilegii capitulum pervertentes, asserendo de novalibus debere intelligi, ubi noscitur de laboribus esse inscriptum. Quoniam igitur manifestum est omnibus qui recte sapiunt interpretationem hujusmodi esse perversam et intellectui sano contrariam, cum secundum capitulum illud a solutione decimarum tam de terris illis vel vineis, quas deduxerunt vel deductas ad cultum, quam de terris cultis vel vineis, quas ipsi propriis manibus vel sumptibus excolunt, penitus sint immunes. Ne ullus de cetero habeat contra eos materiam malignandi vel ipsos quomodolibet contra justiciam molestandi fraternitati vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus universis ecclesiasticis viris vestre juridictionis auctoritate apostolica districtius prohibere curetis, ne a memorato abbate et fratribus de Cistercio vel a fratribus aliorum monasteriorum cisterciensis ordinis, qui per vestras dioceses commorantur, de novalibus vel etiam de aliis terris vel vineis, quas propriis manibus vel sumptibus excolunt, decimas exigere vel quomodolibet extorquere presumant. Nam si de novalibus voluissemus intelligi, ubi posuimus de laboribus, de novalibus poneremus, sicut in privilegiis quorumdam aliorum apponimus. Quia vero non est conveniens vel honestum ut contra privilegia Sedis apostolice quoquomodo veniatur que obtinere debent inviolabilem firmitatem mandamus atque precepimus ut si qui clerici vel laici contra privilegia Sedis apostolice predictos fratres decimarum exactione gravaverint, laicos excommunicationis sententia percellatis, clericos autem, contradictione et appellatione cessante, ab officio suspendatis et tam excommunicationis quam suspensionis sententiam faciatis usque ad dignam satisfactionem inviolabiliter observari. Ad hoc presentium auctoritate precipiendo mandamus quatinus si quis in fratres prescripti monasterii violentas manus injecerit, eum accensis candelis publice excommunicatum denuncietis et faciatis ab omnibus sicut excommunicatum caucius evitari, donec abbati et fratribus congrue satisfaciat et cum litteris diocesani episcopi rei veritatem continentibus apostolico se conspectui representet. Datum Velletri, V. kal. aprilis. ?? 244 1180 ?? Durand, abbé de Sainte-Marguerite, a donné aux cisterciens la terre que son chapitre possédait à Aloxe, devant la maison de Cîteaux, moyennant trente sous à la prise de possession et un cens annuel de douze deniers payable à la Saint-Barthélemy. Seguin de Beaune, qui tenait cette terre, approuve ce don. ?? A. Original perdu. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 133, n° 1. C. Copie XVe siècle, cartulaire 182, f. 1. Usus litterarum repertus est propter memoriam rerum. Inde est quod ego Durannus Dei gratia sancte Margarete dictus abbas presenti scripto subscriptorumque testium testimonio, memorie succedentium notum fieri volo quod fratribus Cistercii, assensu capituli nostri, terram quam nostram esse dicebamus que est ante eorumdem fratrum domum de Aloxia tali conventione dedi quod in ingressu XXXa. solidos proinde habuimus et annuatim XII. denarios in festo sancti Bartholomei habituri sumus. Nos vero si qua super hoc calumpnia adversus eos emersitur, ad justiciam eis garantiam portabimus. Hoc donum laudavit Siguinus de Belna de cujus tenemento terra illa erat, et uxor ejus nomine Pentecostes, et Hugo primogenitus filius ejusdem Siguini et alii filii eorum. Hujus rei testes sunt: Nicholaus capellanus ducis, Johannes de Ponti presbiter, Christianus de Castro novo presbiter, Hugo de Neblens decanus, Johannes de Volena, Petrus Gillauz, Willermus Eveillarz, Raynerus Bacoe, Arvelinus Morauz, Petrus coqua et plures alii. Actum est hoc anno ab incarnatione Domini M°.C°.LXXX°. ?? 245 1181, 30 octobre Lérida. Le roi Alphonse II d’Aragon donne à Cîteaux un revenu annuel de cent quarante marabotins pour l’entretien du Chapitre général, le second jour de l’assemblée. Il assigne cette rente sur les revenus du château et du bourg de Seròs. L’abbé cistercien de Santas Creus est chargé de les recevoir et de les transmettre à Cîteaux. L’abbé de Cîteaux pourra, du consentement de l’abbé de Santas Creus et du Chapitre trafiquer de cette somme, pourvu que le produit du trafic soit affecté aux besoins du Chapitre général. Si le roi ou les siens peuvent offrir à Cîteaux une somme de mille marabotins dont les intérêts serviraient à l’entretien du Chapitre général, les revenus de Seròs reviendraient intégralement au roi. ?? A. Original non retrouvé. B. Copie dans Cartulaire de Santas Creus, dit «El Llibre Blanch», bibliothèque provinciale de Tarragone, f. 138v. a. Emilio Morera Llauradò, Tarragona christiana, Tarragona 1897, p. 497. — b. Federico Udina Martorell, El «Llibre Blanch» de Santas Creus, Barcelona 1947, p. 243-244, n° 246. Quoniam elemosina a morte liberat et non sinit hominem ire in tenebras, idcirco ego Ildefonsus, Dei gratia rex aragonensis, comes barchinonensis et marchio Provintie, de misericordia Dei omnipotentis confidens, dono, offero atque in perpetuum concedo Deo et beate Marie cisterciensi et dompno Petro ejusdem loci abbati et sancto ac venerabili abbatum conventui, qui ibidem ad honorem Dei congregatur, .CXL. morabatinos bonos ajados et lupinos recti et grossi ponderis, de quibus .CXL. morabatinos procuretur singulis annis totus abbatum conventus, qui ibi congregati fuerint, secunda scilicet die. Quos .CXL. morabatinos dono et in perpetuum assigno jam dicto conventui in omnibus eximentis qui mihi exeunt vel de cetero exibunt in castro et villa de Seros et in terminis suis, tali scilicet modo quod de primis eximentis quod inde mihi exibunt, persolvantur singulis annis jam dicti .CXL. morabatinos in festo scilicet sancti Johannis Baptiste et tradantur abbati de Sanctis Crucibus, qui eos deferat vel mittat ad jam dictum capitulum. Si vero contingeret aliquo casu jamdicti castri fructus ita annichilari vel perire, quod nichil plus inde exeat, volo et in perpetuum mando quod nichil alicui homini alio persolvatur donec jam dicti .CXL. morabatinos jamdicto capitulo sint persoluti. Preterea hac presenti carta dono, laudo, et per me et per meos in perpetuum concedo jamdicto abbati et capitulo cisterciensi ut, si aliquando illi placuerit, possint vendere jamdictos .CXL. morabatinos, quos in eximentis meis de Seros illis assigno, cuicumque persone vel loco religioso vendere voluerint, ita tamen ut de pecunia quam inde acceperint, ematur talis honor de cujus eximentis predicta capituli procuratio honorifice fiat per unumquemque annum, et hoc fiat consilio capituli et abbatis Petri de Sanctis Crucibus, cujus consilio hoc disposui in animo meo. Si vero interim contigerit vel licuerit mihi vel meis predicto capitulo mille morabatinos offerre vel mittere de ipsis similiter ematur honor consilio capituli et abbatis de Sanctis Crucibus, de cujus eximentis fiat singulis annis honorifice predicta capituli procuratio et ex inde revertatur honor de Seros libere et absolute mihi et meis. Actum est hoc apud Ilerdam .III. kalendas novembris, anno Domini millesimo .C.L.XXX.I. Signum † Ildefonsis regis aragonensis, comitis barchinonensis et marchionis Provintie, Berengarius terrachonensis archiepiscopus, Petrus cesaraugustanus episcopus SS., Petrus ausonensis episcopus SS., Sig†num Stephani oscensis episcopus, Sig†num Pontii de Guardia, Sig†num Geraldi de Iorba, Sig†num Arnaldi de Herill, Sig†num Pontii de Cervaria. Ego Bernardus de Calidis scriba domini regis scripsi hanc cartam mandato ipsius et feci hoc sig†num. ?? 246.I 1181 ?? Notification par le duc Hugues III de l’accord intervenu entre les religieux de Cîteaux et Jean de Châteauneuf. I. Ce dernier cède à Cîteaux ses droits à Thorey[-sur-Ouche]. ?? A. Original, 11 H 251. Parchemin, 240 × 262; repli 20. B. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 44v-45r, n° 9, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 116, n° 9. a. Petit, Ducs capétiens, II, p. 408, n° 661. I. Notum sit omnibus et futuris et presentibus quod Johannes de Castello novo querelas illas quę inter ipsum et fratres cistercienses de pasturis de Thure diu fuerant ventilatę, ex toto dimisit et illud juris in pasturis quod habebat in tenimentis de Thure, fratribus cisterciensibus sine ulla retentione donavit et in perpetuum possidendum concessit, eo pacto quod in satis, in pratis, vel in nemoribus, si damnum aliquod fecerint, pro capitali restituent. V°. Crispiacum. Donum Johannis de Castello novo de pasturis de Thori et de comba Albanie IX (XIIIe s.). 246.II 1181 ?? Notification par le duc Hugues III de l’accord intervenu entre les religieux de Cîteaux et Jean de Châteauneuf. II. Les religieux ne couperont pas de bois dans ses forêts sans son assentiment ou celui de ses gens; ils pourront y chasser le petit gibier, mais Jean de Châteauneuf se réserve sangliers et cerfs. ?? A. Original, 11 H 251. Parchemin, 240 × 262; repli 20. B. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 44v-45r, n° 9, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 116, n° 9. a. Petit, Ducs capétiens, II, p. 408, n° 661. II. Ligna ad caulas, id est pargas, ad plaustra seu ad alia edificia, sine ipsius assensu vel ejus ministralium succidere non presument; bestiolas silvestres si se occasio prebuerit licenter capient; porcos vero et cervos tam masculini generis quam feminini si casu ceperint, jus suum sicut fetalium habet consuetudo, domino persolvent. V°. Crispiacum. Donum Johannis de Castello novo de pasturis de Thori et de comba Albanie IX (XIIIe s.). 246.III 1181 ?? Notification par le duc Hugues III de l’accord intervenu entre les religieux de Cîteaux et Jean de Châteauneuf. III. Il abandonne tous les droits qu’il conteste depuis longtemps aux cisterciens dans la combe d’Aubaine, sous réserve de bornage et moyennant un cens annuel de trois sous. Les cisterciens pourront prendre dans la forêt le bois nécessaire pour la construction de leurs chars. ?? A. Original, 11 H 251. Parchemin, 240 × 262; repli 20. B. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 44v-45r, n° 9, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 116, n° 9. a. Petit, Ducs capétiens, II, p. 408, n° 661. III. Similiter idem ipse Johannes cumbam de Albanez, de qua inter ipsum et jam dictos fratres longa fuerat disceptatio, siquid in ea juris habebat eisdem fratribus cisterciensibus absolute donavit, volens pariter et concedens ut hinc inde ex utroque latere cumbe quantum conveniens foret, ad considerationem fratris Haymonis, tunc magistri Crespeii, ad pratum faciendum a nemore secernerent metasque ponerent et sic sub annuo censu trium solidorum jure perpetuo possiderent, ita quod roortas et percas ad opus plaustrorum suorum de nemore licenter assumerent, damnum aliquod si inferrent pro capitali redderent, alii vero qui de ipsis non essent neque ex eorum familia, si aliquid ibidem forifacerent, legem exsolverent. V°. Crispiacum. Donum Johannis de Castello novo de pasturis de Thori et de comba Albanie IX (XIIIe s.). 246.IV 1181 ?? Notification par le duc Hugues III de l’accord intervenu entre les religieux de Cîteaux et Jean de Châteauneuf. IV. Enfin Jean de Châteauneuf leur permet d’élargir le chemin qu’ils avaient tracé; il permet que les bergers de Cîteaux prennent du bois pour faire leurs abris et pour se chauffer, mais non pour construire; ces dernières concessions étant faites pour le repos de l’âme de ses parents et ancêtres. ?? A. Original, 11 H 251. Parchemin, 240 × 262; repli 20. B. Copie début XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 44v-45r, n° 9, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 116, n° 9. a. Petit, Ducs capétiens, II, p. 408, n° 661. IV. Concessit etiam supradictus Johannes pro animabus patris sui et matris suę et antecessorum suorum ut fratres cistercienses viam quam juxta pratum fecerant quę diu in causa fuerat, pro qua de rebus ęcclesię Johannes ipse quadraginta solidos et dominus Virgeii totidem habuerat, prout usus eorum exposceret ampliarent, eorumque pastores de nemore bordellos licenter facerent, ligna ad calefaciendum acciperent, alia vero edificia ibi non facerent. Factum est hoc anno ab incarnatione Domini M°.C°. octogesimo primo per manum Acelini prioris et Pontii cellerarii cisterciensis, coram astantibus Johanne de Ladona, Guidone de Fange, Hugone crasso et Symone monachis cisterciensibus; Aymone de Crespeiis, Johanne Bergognen, Nicholao auriga, Lamberto cellerario, conversis; Humberto milite de Porta, Guidone preposito de Castello novo; Petro Chanteraul, Bernardo de Corbetaul. Ut autem hoc totum ratum possit haberi, nullaque violentia vel calumnia in perpetuum cassari vel turbari, ego Hugo Burgundię dux, rogatu ipsius Johannis, cartam hanc sigilli mei impressione signavi. V°. Crispiacum. Donum Johannis de Castello novo de pasturis de Thori et de comba Albanie IX (XIIIe s.). 247 1182 Grange du [Petit-]Jailly. Etienne, évêque d’Autun, ratifie la donation qu’Agnès, dame de Lucenay, et ses fils Raymond, Hugues et Orri ont fait à Cîteaux de leurs possessions de Villars, moyennant une rente annuelle imprescriptible de six sous dijonnais. Les religieux s’engagent à faire participer les donateurs, leur mari et père défunt Gales, aux mérites spirituels de l’Ordre. ¶ Il s’agit de Villars, commune d’Esbarres, Côte d’Or; c’était déjà l’avis de l’archiviste de Cîteaux au milieu du XVIIIe siècle. Le Petit-Jailly est une grange de l’abbaye de Fontenay. A. Original, 11 H 549. Parchemin, 135 × 223. B. Copie XIIIe siècle, cartulaire 166, f. 80, n° 6, d’après A. C. Copie XIIIe siècle, cartulaire 168, f. 53v, n° 30. D. Copie XIIIe siècle, cartulaire 169, f. 44r. E. Copie XVe siècle, cartulaire 190, f. 218, n° 1, d’après A. F. Copie XVe siècle, cartulaire 191, f. 150. G. Copie du XVe siècle, Archives Saône-et-Loire H 8112, f. 1r. INDIQ.: Petit, Ducs capétiens, III, n° 716. Ego Stephanus Dei gratia eduorum episcopus. Notum sit tam presentibus quam futuris, quod Agnes domina de Lucenaco et filii ejus Raimundus, Hugo, Orricus, pro animabus suis et pro anima patris sui Galonis et predecessorum suorum donaverunt et conscesserunt domui Cistercii in elemosina, quicquid habebant in villa que vocatur Vilers et in territorio ejusdem ville, videlicet in hominibus, in pascuis, in pratis, in nemoribus, in aquis nichil omnino excipientes. Unde fratres cistercienses singulis annis a festo Purificationis beate Marie usque ad Cathedram sancti Petri, predicte Agneti vel heredibus ejus ad Lucenacum .VI. solidos divionensium monete persolvent. Hunc vero censum sepedicta Agnes vel ejus heredes nulli poterunt donare, vende>n suam Herveus dominus Virgeaci domui vestre donavit [n° 188], .XL. quoque solidos quos Agnes comitissa de Montepancero et de Grinneaco de costumiis Vitelli singulis vobis reddendos annis concessit [n° 150]; vineam etiam veteris clausi apud Muresaut quam Odo dux Burgundie et Hugo filius ejus ecclesie vestre perpetuo contulerunt, cujus vinee decimam quidam miles nomine Hugo de Cavenniaco, rogatu Hugonis ducis, domui vestre concessit [n° 12 et 25]. Donationem eciam quam super omnibus querelis grangiarum vestrarum Staneii et Roseriarum Wido de Sumbernum domui vestre perpetuo remisit et pasturas villarum suarum Moelein scilicet et Cohuns, Puscis, Arci et Bovi quas vobis omni tempore concessit [n° 160]. Totum quoque clausum vinee quam Hugo rufus filius ducis Burgundie Castelluli cabilonensis dominus per manum Petri cabilonensis episcopi absque retentione et exceptione vobis dedit [n° 182]. Decimas eciam et omnes redditus terre culte et inculte que infra clausum dicti Hugonis rufi apud Muresaut habetur, quos Hugo abbas sancte Margarete et ejus conventus domui vestre concessit [n° 220], calumpnias eciam querimonias Bernardi de Montsechirt et Dominici de la Craa, quas domui vestre per manum eduensis episcopi benigne et integro remiserunt [n° 187]. Pactum quoque vestrum cum monachis virgeacensibus, idem quicquid habetis ab eis vel acquirere potestis in terris cultis vel incultis a strata publica que a Belna Divionem tendit sicut rua Morlein vadit ab ipsa strata usque in verticem montis qui Belmont vocatur et ab ipsa rua Morlein usque ad fluvium qui vocatur Veoget, pro decima de .X. jornalibus vinearum .IIIIor. solidos annuatim monachi virgeacenses habeant a vobis [n° 176]; compositionem quoque Johannis prioris virgeacensis et tocius capituli sui super territorio de Destein tam in terris cultis quam incultis in omnibus denique appendiciis ejus in pascuis, pratis, aquis, decimis et in omnibus que ibi possederant, quam ecclesia vestra fecit pro .XL. sextariis annone singulis annis reddendis [n° 167]. Donum quoque Hervei domini Virgeaci qui inde quicquid habebat vel habere debebat in omnibus commodis vel calumpniabatur apud Destagnum et in omnibus appendiciis ejus in terris cultis et incultis, in pascuis, pratis, aquis, nemoribus, in justicia ville et in omnibus aliis rebus vobis donavit [n° 178]. Similiter donum Widonis virgeacensis castri domini, qui, quicquid Herveus de Virgeio vel quicumque ibi de ipso tenebant, in territorio de Destein et in omnibus appendiciis ejus vobis laudavit et concessit, pasturas usuaria in omni dominio suo tam in bosco quam in plano ubi vero aliquos participes secum habuerit in fondo possessionis sue quantum ad ipsum pertinet, libera vobis usuaria concessit ut a suis participibus, quecumque potueritis, acquiratis et ubicumque usuaria et pasturas ab hominibus suis de suo inde casamento acquirere poteritis, liceat vobis acquirere et acquisita possidere sine contradictione vel sua vel heredum suorum excepto dumtaxat fundo possessionis [n° 190]. Omnia eciam que domus vestra ea die tenebat qua presentem donationem prefatus Wido vobis fecit quecumque ipsa fuerint vel quocumque modo pertinere visa fuerint vel ad dominicaturam vel ad casamentum Virgeaci libere in perpetuum vobis tenenda concessit, ut nulla deinceps vel a se vel ab aliquo heredum suorum moveatur calumpnia vel reclamatio audiatur [n° 190]. Donum nichilominus Elisabeth domine castri Virgeaci et multorum aliorum, maxime dominorum marriniacensis castri, qui quicquid apud Britiniacum et Giminniacum possederant absque ulla retentione vobis dederunt [n° 39, I]. Quicquid preterea domini castri Mariniaci Haimo videlicet et uxor ejus Agnes et filii eorum Willermus et Walo et ejusdem A[gnetis] de alio viro filii Doo et Warus ac Doo et uxor ejus Ricantia et filii eorum Hugo et Haimo in Britiniaco et Giminniaco tenuerant, vobis concesserunt, ratum et omnino habuerunt et vobis concesserunt si quilibet homo aliquid de eis tenens in predictis vel aliis potestatis eorum locis donum vel compositionem ecclesie vestre inde fecerit [n° 39, II]. Donum eciam Rainaldi sancti Germani parisiensis abbatis et capituli ejus, qui quicquid sui juris erat in terris, silvis, pratis que Hergodus in fundo Giminiaco tenuerat, vobis dederunt et quicquid spinis vel silvis occupatum invenissetis in illa parte terrarum, silvarum, pratorum que in eodem fundo Giminiaco abbas et monachi sancti Germani possedeant vobis concesserunt in omni > et < terra gilleacensis potestatis, usuaria ad pastum porcorum et aliorum animalium et ad omnia vobis necessaria tam in pratis quam in aquis et silvis [n° 39, III]. Donum eciam bisuntini [archi] episcopi, campum videlicet vinosum et duo jugera apud Brenniacum que sine ulla prorsus retentione cujuslibet exactionis domui vestre donavit [n° 105]. Concessionem quoque Odonis domini Marriniaci castri quam vobis fecit, sopitis omnibus querelis quas adversus vos habebat pro eo quod acquisieratis apud grangiam Britiniaci vel apud Veoget vel in aliis locis potestatis sue sive per emptionem sive per donationem [n° 179]. Elemosinam eciam dominorum castri Marrineaci, Aimonis scilicet et conjugis ejus, Waronis quoque et Widonis filiorum dicte conjugis ac Dodonis et uxoris ejus filiorumque eorum Hugonis et Aimonis, quam domui vestre dederunt et ratum habuerunt sicut et Arnulfus Cornu, si quis hominum aliquid de eis tenent et donationem quoquomodo inde vobis fecerit [n° 33; 39, VII], et quicquid Elisabeth domina virgeacensis castri in territorio Gergulii vobis contulit integre et pure, nichil inde sibi retentans [n° 40] et omnem censum de territorio Gergulii quem pro commutatione parrochie Cambusii canonici virgiacensis vobis guirpiverunt [n° 70] et quicquid in fundo qui vocatur Vernals et fundo qui dicitur Civeri quem dedit Hugo dux Burgundie et uxor ejus ac filii eorum [n° 77]. Et quicquid Warnerus de Sumbernum et uxor ejus ac filii eorum Arverius, Albertus et uxor ejus Agnes vobis concesserunt [n° 77] et alii multi quibus pro terris istis annuatim .V. sextarios annone, medietatem frumenti et medietatem ordei quale terra illa producit, solvere tenemini et eciam terram illam super fluvium Segunnam sitam que Tantenans appellatur, quam vobis Hanricus angeliacensis donavit [n° 84]. Similiter terram Lastricii dominatum scilicet ville, nemora, prata, aquas que Boso de Crusillis et uxor ejus per manum donni Amedei lausanensis episcopi vobis concesserunt [n° 126] et decimas grangie vestre de Tantene[n]s ad ecclesiam de Panni pertinentes quas Humbertus bisuntinus archiepiscopus ecclesie vestre donavit [n° 100]. Et quicquid ecclesia divionensis et Curia Bertoldi in territorio de Saules in pratis, nemoribus, aquis, in omni planicie et ceteris quibuslibet rebus per manum Godefridi lingonensis episcopi capitulo vestro concessit, ita ut singulis annis divionensi ecclesie .X. solidos divionensis monete persolvat et ipsa usus nemorum ad ligna cedenda ob reparationem domus sue retinuit [n° 114]; et quicquid juris canonici s. Mammetis lingonensis ecclesie habent in territorio Tarsule in ea parte aque in qua villa Saluns et ecclesia de Yssorria sita est et ex altera parte aque quicquid de eodem territorio habent a via que a territorio Cistercii ad calciatam molendini fratrum Cistercii quod su>r